الف) آثار اخلاقي

انسان در نظام تربيتي اسلام، بر اساس پرورش صحيح مي تواند از مرز غرايز عبور کند و خود را به مقام والا و پرارج انسانيت برساند و تاج پرافتخار «لقد کرمنا بني آدم» را بر سر بگذارد، ولي عروج بدان مقام پرارج، نهفته در کمالي است که با زدودن غبار از لوح دل و تجلي انوار در کانون پرفروغ سرّ حاصل مي آيد و اين در حقيقت جز تخلق به اخلاق الله چيز ديگري نيست.(1) بر همين اساس اخلاق، منزلتي بزرگ و جايگاهي بلند است و در تمام شرايع و اديان الهي نيز سرلوحه دعوت همه انبياء الهي بوده و همواره پيروان خود را پس از دعوت به يکتاپرستي، به پاکيزگي نفس، اصلاح درون، علاقه مندي به نيکي و فضيلت و ديگر امور نيک و سودمند سوق مي داده اند.
براي رسيدن به فضايل اخلاقي و دوري از رذايل نفساني راههايي در قرآن و احاديث ائمه عليهم السلام بيان شده است که يکي از آن ها «نماز» است. نماز در تربيت اخلاقي و شکوفايي و ايجاد فضايل اخلاقي در انسان تأثير به سزايي دارد که در ذيل به برخي از آن ها اشاره مي کنيم.

1. تکامل و خودسازي

همه انسان ها به گونه اي زمان مند در حال حرکت هستند و به همين دليل مي بايست با مديرت زمان، حرکتي هدفدار و رو به پيشرفت را در نظر بگيرد تا سرمايه عمرشان را در اين سفر سرنوشت ساز به بهايي ارزان از دست ندهد. از اين رو انسان ها براي ارضاي اميال نامحدود خود، به تعالي روح خود نياز دارند و در اين راه نماز بزرگ ترين عامل تزکيه و خودسازي است که انسان را به کمال حقيقي مي رساند؛ زيرا انسان را از بدي ها باز مي دارد(2) که قلعه اي محکم در مقابل تهاجمات ويرانگر شيطان است(3) و سبب محو گناهان مي شود(4) از اين گذشته، نماز برخي فضايل مانند اخلاص، صبر و تواضع را پديد مي آورد که تقوا را در انسان به دنبال دارد که سرمنشأ فضايل و کمالات است.

2. اخلاص

اخلاص اساس عبادت(5) و حقيقت بندگي است و ارزش عبادت به اخلاص است.(6) قصد قربت انگيزه اصلي عبادت است و عبادت خالصانه يکي از صفات ويژه بندگان خاص خداست. حضرت زهرا عليها السلام مي فرمايد:
هر کس که عبادت با اخلاص را به سوي خدا تقديم کند، خدا هم برترين مصلحت ها را براي او منظور مي دارد.(7) روح نماز اخلاص است(8) و نمازگزار از نماز رياکارانه و بدون اخلاص نهي شده است. نماز مطلوب، نمازي است که براي رضاي خدا برپا شود و اگر در نماز درجه اي از آلودگي شرک و ريا باشد، به همان نسبت از مقام قرب دور خواهد شد. چون ريا با حقيقت و واقعيت نماز سازگار نيست. نماز براي نيايش و مناجات با قدرت برتر هستي است و چون بدون اخلاص برپا شود، گفت و گوي نمازگزار با خدا بي معنا جلوه مي کند. به اين ترتيب، نمازگزار بايد هر روز با برپايي نماز، اخلاص را تمرين کند. امام باقر عليه السلام مي فرمايد: «الصلاه بيت الاخلاص؛ نماز خانه اخلاص است.»(9)

3. تواضع

تواضع يکي از فضايل اخلاقي است که در پرتو نماز در انسان ايجاد مي شود. يکي از اسرار نماز اين است که خودبيني و تکبر را درهم مي شکند و درس فروتني در برابر خداوند را به انسان مي آموزد، زيرا نمازگزار در هر شبانه روز طي هفده رکعت نماز، 34 بار پيشاني تواضع بر خاک مي سايد. نمازگزار در سجده، خود را هم چون پرکاهي در ميان فضاي لايتناهي مي بيند و بدين سان خود را بنده کوچک و ناچيز خدا دانسته و هرگونه خودخواهي و غرور را از خود دور مي کند. حضرت زهرا عليها السلام مي فرمايد:
فجعل الله الايمان تطهيراً لکم من الشرک و الصلوه تنزيهاً لکم عن الکبر.(10)
خداوند ايمان را وسيله پاکسازي شما از آلودگي شرک و نماز را براي دوري و پاک نمودن شما از تکبر قرار داد.
اعمال و ذکرهاي نماز بيانگر تواضع است و توجه عميق به آن ها تواضع را در انسان ايجاد مي کند. تکبيره الاحرام، دعا و خواهش از خداوند و سوره حمد از جمله ذکرهاي نمازهستند که کبر و خود بزرگ بيني را از انسان دور مي کنند. سجده و رکوع و ايستادن با رعايت ادب و وقار در مقابل خداوند مرور هر روزه درس تواضع است.
مستحبات نماز مثل تحت الحنک به گردن آويختن براي روحانيون گذاشتن بيني بر روي خاک، خشوع(11) و دعاهايي که در نماز و تعقيبات آمده، از اشکال ديگر تواضع است.

4. صبر

انسان در مسير زندگي خود دچار برخي مشکلات و سختي ها مي شود که تحمل برخي از آن ها به قدرت و ايمان زيادي احتياج دارد. تحمل سختي ها و صبر بر آن ها يکي از فضايل اخلاقي است که در اسلام ارج فراواني به آن نهاده شده است. به طوري که در روايات صبر نسبت به ايمان همانند سر نسبت به بدن توصيف شده است.(12)
ياد خدا، نيايش و نماز، نيروي معنوي تجديد شونده اي در انسان ايجاد خواهد کرد که او را در رويارويي با مشکلات نيرو مي بخشد. امام علي عليه السلام مي فرمايد: «الذکر يشرح الصدر؛ ياد خدا سبب شرح صدر مي شود.»(13) نماز بهترين وسيله استعانت و کمک خواهي از پيشگاه الهي است. پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله هرگاه با دشواري روبه رو مي شد، از نماز استعانت مي جست: «اذا حزبه امر فزع الي الصلوه»(14) امام صادق عليه السلام مي فرمايد: هنگامي که با غمي از غم هاي دنيا رو به رو شديد، وضو بگيريد و به مسجد رفته نماز بخوانيد و در حال نماز دعا کنيد،(15) امام صادق عليه السلام در حديث ديگري مي فرمايد: «هر گاه براي اميرالمؤمنين عليه السلام پيش آمدي مي شد و حضرت را ناراحت مي کرد، به نماز پناه مي برد و ناراحتي خود را به آن جبران مي کرد.(16)
نماز موجب وسعت رزق،(17) برطرف شدن حوايج،(18) دفع بلا(19) و رفع مشکلات و ناراحتي مي گردد.(20) و به اين ترتيب، انسان را در تحمل مشکلات ياري مي دهد.از طرف ديگر، نماز با افزايش ايمان سبب مي شود نمازگزار خود را به گونه اي ابدي به جهان مادي متعلق نداند و با ديد ديگري وقايع را بنگرد. در نتيجه، با تغيير بينش، مشکلات را تحمل مي کند و به آرامش رواني دست مي يابد.
انديشمندان غربي نيز به نقش دعا در مبارزه با دشواري ها اعتراف کرده اند. نورمن وينسنت گريسي مي گويد:
دعا و نماز بزرگ ترين نيرويي است که براي مبارزه با دشواري هاي زندگي روزانه و به دست آوردن آرامش روحي، شناخته شده است.(21)
گاندي رهبر بزرگ مردم هند مي گويد:
اگر نماز نبود و با خدا ارتباط پيدا نمي کردم، به طور حتم سال ها بود که ديوانه شده بودم.(22)

ب) آثار تربيتي

فراهم آوردن زمينه براي پرورش استعدادهاي دروني و به ظهور و فعليت رساندن امکانات بالقوه را تربيت مي گويند. در مورد انسان نيز فراهم آوردن شرايط براي شکوفايي همه استعدادهاي دروني در جهت رسيدن به هدف مطلوب و برنامه ريزي شده، تربيت ناميده مي شود.
همه انسان ها به دنبال سعادت هستند و داراي دو بعد وجودي اند. نماز در اين راستا سبب شکوفايي استعدادهاي بالقوه انسان مي شود و شخصيت برجسته اي از انسان به تصوير مي کشد، زيرا نماز سبب خودشکوفايي(23)، خودآگاهي(24) و نشاط عقلاني(25) مي شود.

1. ثبات شخصيت

از بعد روانشناسي و روان پزشکي، شخصيت دربرگيرنده مجموعه اي از صفات، رفتارها، افکار و تمايلات عاطفي و هيجاني مي باشد. که فرد را از ديگران متمايز مي کند و صرف نظر از عوامل دروني و جسمي تأثيرگذار بر روي شخصيت (مثل مسايل ژنتيکي، هورموني و شيميايي، وضعيت ظاهري و فيزيکي بدن و…) و عوامل بيروني و محيطي، نقش عمده اي را در شکل دادن به شخصيت، ايفا مي کند. با توجه به نقش اين عوامل بر تشکيل شخصيت مي توان رسيدن به اثبات شخصيت و برخورداري از آرامش و پايداري شخصيتي را يکي از مطلوب ترين خواسته هاي بشري دانست؛ زيرا وجود ناهنجاري در هر کدام از عوامل شکل دهنده شخصيت مي تواند سبب اختلالي يا بي ثباتي شخصيت گردد؛ و با اين که روش هاي درماني متعددي براي درمان اين بيماران به کار گرفته مي شود، ولي نماز مي تواند ايفاگر نقش بسيار مهمي در پيشگيري و درمان اين گونه اختلال هاي عميق شخصيتي ايفا کند.
تسليم در مقابل آموزه هاي يک دين و پيروي از يک مذهب و پيمودن راهي که صراط مستقيم باشد، ويژگي مهم و برجسته نمازگزاران است. نمازگزار ضمن تکرار يک مجموعه از ذکرها و واژه هاي مشخص در نمازهاي خود پيوسته يک عقيده واحد و يک خط مشي مشخص را در زندگي خود دنبال مي کند. به اين ترتيب، گويي يک شخصيت ثابت و يک روش و منش معين و هميشگي را براي خود برمي گزيند و در روند تکرار نماز، اصول اساسي خود را يادآوري کرده و پيوسته به تثبيت شخصيت خود مي پردازد.
روانکاو معروف، هانري لنگ چنين مي گويد:
در نتيجه تحقيقات طولاني خود در اجراي آزمايش هاي رواني بر روي افراد، به اين موضوع پي برده ام کسي که با دين سرو کار داشته باشد و به عبادت بپردازد، آن چنان شخصيتي نيرومند پيدا مي کند که هيچ گاه يک نفر بي دين، نمي تواند چنين شخصيتي به دست آورد.(26)

2. نظم و انضباط

يکي ديگر از آثار تربيتي نماز، نظم و انضباط است. در بطن نماز مفاهيم و آموزه هايي وجود دارد که فرد را منظم و منضبط مي کند؛ زيرا نمازگزار براي برپايي نماز مي بايست در زماني خاص و مکاني مشخص، رو به قبله بايستد و با لباسي تميز و پاکيزه مشغول نماز شود.
به عبارت ديگر ، تکرار اين اعمال در هر روز سبب مي گردد نمازگزار ، فردي منظم و منضبط شود ؛ زيرا نظم نهفته در اين عمل عبادي به انسان ياد مي دهد که چگونه در ديگر امور زندگي منظم و مرتب باشد .

3. احساس قدرت و عزت

نماز با آن که احساس تواضع و فروتني را در انسان نسبت به خداوند برمي انگيزد، ولي به هيچ وجه به نمازگزار اجازه نمي دهد در خود احساس ذلت يا فرومايگي داشته باشد؛ زيرا نماز، انسان را به قدرت فناناپذير الهي متصل مي گرداند و از اين جهت در انسان، احساس قدرت و عزت را برمي انگيزد. از اين رو، مومن هر کجا احساس تنگنا کند، به نماز متوسل مي شود(27) و در پرتو آن گره هاي کار خود را مي گشايد.
اميرالمؤمنين علي عليه السلام در مناجات خود با خداي متعال چنين مي گويد: «الهي کفي بي فخراً ان اکون لک عبداً و کفي بي عزاً ان تکون لي رباً؛ خدايا اين افتخار مرا بس، که بنده تو باشم و اين عزت مرا کافي است که تو پروردگار من باشي».(28)
نماز سندي است بر بندگي بنده و ربوبيت خداوند و شاهد صدقي بر اين پيوند با برکت و افتخارآفرين است.

4. ادب برخاسته از نماز

موقعيت ويژه انسان هاي مؤدب در جامعه، نشانگر تأثير ادب در تعريف جايگاه اجتماعي انسان است؛ زيرا زندگي اجتماعي بشر مستلزم رعايت برخي اصول و آداب است که بدون آن ها انسان ها نمي توانند به طور مسالمت آميز و در زماني طولاني در کنار يکديگر زندگي کنند. از اين رو ادب در تعاملات روزمره انساني بسيار مؤثر است. براي بررسي اثر نماز در رشد و تعالي ادب انساني مي توان جلوه هاي آن را چنين برشمرد:

تواضع

انسان هاي مؤدب، انسان هايي فروتن هستند و از غرور و خود بزرگ بيني به دورند و از اين رو محبت ديگران را جلب مي کنند و همان طور که گفته شد نماز، مسير تواضع را هموار مي کند.

خوش زباني

انسان هاي مؤدب بسيار خوش زبان هستند و گفتار آن ها سبب آزار و اذيت ديگران نمي شود. نمازگزار در نماز ياد مي گيرد که چگونه بهترين کلمات را بر زبان جاري کند و چگونه الفاظ زيبايي را برگزيند. نماز، مناجات با خدايي است که جز با بهترين و زيباترين کلمات، سخن گفتن با او نشايد.

نظافت

انسان هاي مؤدب پاکيزه و مرتب نيز هستند؛ زيرا ادب اجتماعي چنين حکم مي کند. نمازگزار نيز به سبب وجوب پاکيزگي نمازگزار، موظف به شست و شوي اعضاي بدن و پوشيدن لباس تميز است و حتي به امر مستحبي چون استعمال بوي خوش سفارش شده است.

رعايت آداب خاص

انسان هاي مؤدب در تعاملات اجتماعي خود آداب خاصي را رعايت مي کنند که ممکن است اين آداب در فرهنگ هاي مختلف، تعريف متفاوتي داشته باشند. نماز نيز به انسان ياد مي دهد که چگونه آداب خاصي را در زمان معين به جا آورد. داشتن سجاده، مهر، تسبيح، رو به قبله بودن، ايستاده نماز خواندن در صورت داشتن سلامتي کامل، وضو گرفتن، خواندن نوافل و اختصاص لباس خاص به نماز، از جمله اين آداب است. هم چنين سلام کردن يکي از متداول ترين آداب اجتماعي است که در نماز وجود دارد.

متانت و وقار

انسان هاي مؤدب، متين و باوقارند. دست يابي به وقار را از آثار تربيتي نيز مي توان به حساب آورد.

5. تمرکز ذهن

اين بحث در بحث ضرورت نمازگزاري به طور کامل مورد ارزيابي قرار گرفت.

ج) آثار بهداشتي نماز

وضو يکي از مقدمات نماز است که آثار بهداشتي آن بر کسي پوشيده نيست. به ويژه اگر به اين امر توجه کنيم که تکرار وضو در اسلام توصيه شده است. از جمله وصيت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله به حضرت علي عليه السلام که مي فرمايد: « هر نماز با مسواک، با نماز چهل روز بدون مسواک برابر است»،(29) يا کلام مولاي متقيان که مي فرمايد: «برتو باد مسواک زدن پيش از وضوي هر نماز»(30)
اين توصيه ها يک عامل تشويقي مؤثر براي رعايت بهداشت دهان و دندان نمازگزار است؛ زيرا نمازگزاري که مي داند هر رکعت نماز با مسواک، با هفتاد رکعت بدون مسواک برابر است، مسواک زدن را رها نمي کند.(31)
نمازگزاري که مي داند بايد به هنگام نماز پاک باشد، رعايت بهداشت فردي به طور طبيعي براي او در اولويت قرار مي گيرد، به تبع آن در انديشه فراهم کردن امکانات بهداشتي مي افتد.
نمازگزاري که مي داند که هنگام نماز بايد خداوندي را عبادت کند که زيبايي را دوست دارد، بهداشت فردي خود را جدي مي گيرد. هم چنين در بعد اجتماعي پاکيزگي مسجد براي او حکم يک فريضه را پيدا مي کند.
تأکيد بر مسايل بهداشتي آن چنان که در اسلام مورد توجه قرار گرفته که حتي «استنشاق» يکي از مستحبات وضو قلمداد شده است.
تومانيانس مي نويسد:
در غضروف هاي بيني گاهي کرمي توليد مي شود که سبب سردرد فوق العاده شديد و کاهش بينايي چشم مي شود. براي دفع اين کرم بهترين وسيله، شست و شوي بيني با آب سرد است.(32)
پوشيدن لباس تميز نيز يکي ديگر از مستحبات نماز است که در بهداشت و نظافت مؤثر است.
آثار ديگر نماز عبارت اند از: بهداشت خوب، شادابي جسم، آرامش عضلات، درمان بيماري فشار خون، عفونت کليه و مجاري ادرار، عفونت هاي گوارشي، ايمني حواس، درمان عفونت هاي تنفسي، بيماري هاي دهان و دندان، بيماري هاي پوست و بيماري هاي واگيردار، افزايش طول عمر، جلوگيري از بيماري هاي مقاربتي و اعتياد، درمان وسواس هاي فکري و عملي، جلوگيري از شيوع خودکشي، بهبود بيماري هاي تيروئيد و جلوگيري از سکته هاي قلبي و مغزي، زخم هاي گوارشي و جلوگيري بيماري آسم.(33)
نماز بر بهداشت و آرامش روان نيز مؤثر است که اين موضوع در ابتداي بحث ضرورت نمازگزاري مورد بحث قرار گرفت.

پي نوشت :

1- «قد افلح من زکها» شمس: 9.
2- «ان الصلاه تنهي عن الفحشاء و المنکر؛ نماز انسان را از بدي باز مي دارد.» (عنکبوت: 45).
3- قال علي عليه السلام: «الصلوه حصن من سطوات الشيطان؛ نماز دژي محکم در مقابل حملات شيطان است.» ميزان الحکمه، ج5، ص367؛ غررالحکم و درر الکلم، ص 56. اسرار الصلوه شهيد ثاني، ص10.
4- «ان الحسنات يذهبن السيئات.» (هود: 114).
5- قال علي عليه السلام: «اعلي العباده اخلاص العمل؛ بالاترين عبادت خلوص در انجام عمل است». غرر الحکم، ج1، ص98.
6- قال علي عليه السلام: «الاخلاص ملاک العباده؛ اخلاص ملاک عبادت است». غررالحکم، ج1، ص30.
7- بحارالانوار، ج70، ص250؛ ج67، ص249.
8- قال الصادق عليه السلام: «ليست الصلوه قيامک و قعودک انما الصلاه اخلاصک و ان تريد بها الله وحده؛ نماز قيام و قعود نيست. بلکه نماز اخلاص و خداخواهي توست». شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص325.
9- بحارالانوار، ج78، ص183.
10- اعيان الشيعه، ج1، ص316؛ الاحتجاج، طبرسي، ج1، ص134.
11- فروتني قلبي و دروني.
12- اصول کافي، ج3، ص140و142، ح 1و4؛ امام خميني، چهل حديث، ج1، ص253.
13- منتخب الغرر، ص62.
14- تفسير در المنثور، ج1، ص386.
15- تفسير نمونه، ج1، ص155؛ مجمع البيان، ج1، ص100؛ وسايل الشيعه، ج5، ص263.
16- همان، ص263.
17- نک: نمازهاي مستحبي.
18- امام صادق عليه السلام: «اذا اردت حاجه فصل رکعتين وصل علي محمد و آل محمد و سل تعطه؛ هنگام حاجت دو رکعت نماز بخوان و درود بر پيغمبر و آل او بفرست، حاجتت را بخواه که به تو داده مي شود.» فروع کافي، ج3، ص479 احاديث ديگري نيز در اين مورد وجود دارد. بحارالانوار، ج85، ص324؛ نک: نمازهاي مستحبي.
19- مستدرک الوسائل، ج1، ص470.
20- تفسير در المنثور، ج1، ص 67؛ وسايل الشيعه، ج5، ص263؛ مجمع البيان، ج1، ص100؛ وسايل الشيعه، ج5، ص263؛ مکارم الاخلاق، ص259؛ قصار الجمل، ج1، ص386.
21- کليدهاي خوش بختي، ترجمه احمد آرام، ص386 و388.
22- گاندي، همه مردم برادرند، چ5، ص107، مرواريدهاي پراکنده، ص135.
23- 40 نکته پزشکي از نماز، ص94.
24- نماز از ديدگاه دانشمندان و متفکران، ص60.
25- همان، ص31.
26-هانري لنگ، بازگشت به سوي ايمان، ص26.
27- «استعينوا بالصبر و الصلوه؛ از نماز و صبر کمک بگيريد.» (بقره:)
28- بحارالانوار، ج77، ص400.
29- بحارالانوار، ج80، ص344.
30- همان.
31- يکصد و چهارده نکته درباره نماز، ص76.
32- قرآن و علوم روز، ص19.
33- نک: 40 نکته پزشکي پيرامون نماز.

منبع: از نمازگزاري تا انس با نماز (1) /س