تألیف و نشر کتاب در زمان قدیم با زمان حاضر، تفاوت‌های اساسی دارد. در این زمان که دوره‌ی سهولت ارتباطات و فهرست‌های زودیاب و تبادل اندیشه‌هاست، به آسانی می‌شود کتاب نوشت و به دست دیگران رساند و نشر و توزیع کرد. امّا در آن زمان- که چنین امکاناتی وجود نداشت- تنها کسانی می‌نوشتند که در موضوع خود، سخنی تازه داشته باشند؛ و گرنه در فضای فرهنگی آن روزگار، مورد ملامت قرار می‌گرفتند که چرا به جای تدریس کتاب پیشین، دست به نگارش کتابی زده‌اند که تکرار مطالب آن‌ها باشد؛ لذا بسیاری از عالمان پیشین خود صاحب کتاب نبودند، بلکه به تدریس کتاب‌های دانشمندان پیش از خود می‌پرداختند.
به عبارت دیگر، گاهی اوقات کتابی نوشته می‌شود بدون این که اندیشه ای همراه آن باشد. اما در موارد دیگر، ابتدا نویسنده اندیشه ای نو و تازه دارد که در پی آن به نگارش می‌پردازد. در حالت دوم نیز، البته آن کتاب، اندیشه ساز می‌شود. نکته مهم در خاستگاه و انگیزه‌ی نویسنده است که سبب می‌شد در حالت اول، کتاب در زمان حیات نویسنده‌اش بمیرد، ولی در حالت دوم،‌ کتاب بعد از مرگ نویسنده‌اش،‌ حتی سده‌های بعد باقی بماند، حتی در زمانی که- مانند آثار پیشینیان- اصل بسیاری از این آثار در گذر زمان و حوادث روزگار، از میان رفته باشد.
به هر حال، در بررسی آثار جناب فضل بن شاذان باید به این نکات توجّه کرد که تا نگرشی درخور آن آثار و متناسب با آن فضای فرهنگی به آن داشته باشیم،‌ نه با دیدگاهی امروزی که معمولاً کمیّت‌گرایی بر آن غالب است. باری، در منابع پیشین، آثاری برای جناب فضل بن شاذان برشمرده‌اند که در این مقاله در کمال اختصار به آنها می‌پردازیم.

منابع

منابع ما، در مورد فهرست آثار جناب فضل، عمدتاً نوشته‌های بزرگانی است که آن آثار را با واسطه‌های خود به دست آورده و گزارش کرده‌اند.
الف. نجاشی 48 کتاب از او نام برده است. (رجال نجاشی، 306، ش 840)
ب. شیخ طوسی، 32 کتاب از او نام برده، با اشاره به این نکته که: «فضل بن شاذان، تصنیفات فراوان دیگری دارد که تمامی عناوین و اسامی آن‌ها در زمان ما مشخص نیست.»
شیخ طوسی همچنین به کلام ابن ندیم اشاره می‌کند که برای او، آثاری بر مبنای عقاید اهل تسنّن یاد کرده است، در حالی که به گفته‌ی شیخ طوسی، این آثار، نوشته‌ی فضل بن شاذان رازی- از دانشمندان اهل تسنّن- است. (فهرست طوسی، 564)
ج. ابن شهر آشوب، 2 کتاب از او نام برده است. (معالم العلماء، 90، ش 627،‌ باب الفاء)
د. سیّد اعجاز حسین کنتوری نیشابوری (متوفی 1268) در کتاب کشف الحجب والاستار- که نخستین کتاب‌شناسی شیعه در سده‌های اخیر به ترتیب الفبایی است- 22 کتاب از فضل بن شاذان نام برده که سه کتاب فضل بن شاذان رازی نیز جزو آنان است. (کشف الحجب و الاستار، ش 2484-2474-2473-2389-2361-2200-2199-648-440-247-2620-2594-2584-2564-2526-2509-2491-2490-2486-3303-3295-2832).
ه. اسماعیل پاشا بغدادی (متوفی 1339) – کتابشناس اهل تسنّن- بر اساس گزارش‌های نجاشی و شیخ طوسی، 51 کتاب برای فضل بن شاذان نام برده که سه مورد از آن‌ها مربوط به فضل بن شاذان رازی است. (هدیة العارفین فی اسماء المؤلفین و آثار المصنفین، 1: 817)
و. شیخ آقا بزرگ تهرانی در دوره‌ی 29 جلدی الذریعة الی تصانیف الشیعة- که جامع‌ترین مرجع کتابشناسی شیعه است- تمام تألیفات فضل بن شاذان را به ترتیب الفبا یاد می‌کند، که در این فصل بدان اشاره می‌شود.
نکته‌ی مهم این است که بیشتر این بزرگان، اشاره کردند که جناب فضل، 180 کتاب نوشته که متأسفانه، نه تنها اصل کتاب‌ها، ‌بلکه حتّی نام بسیاری از آنها به دست ما نرسیده است.

برخی از کتاب‌های فضل در زمینه‌ی فروع دین

فضل بن شاذان در زمینه‌ی فروع دین،‌ آثاری دارد،‌ از جمله:
العلل.
مجموعه‌ای از روایاتی که فضل از امام رضا (ع) در زمینه‌ی علت‌های برخی از احکام شنیده و در قالب یک کتاب تدوین کرده است. این کتاب در اختیار شیخ صدوق بوده و آن را در دو کتاب خود علل الشرایع و عیون الاخبارالرضا (ع) آورده،‌ لذا از معدود کتاب‌های موجود فضل به شمار می‌آید.
السنن.
الفرائض (الکبیر، الاوسط، الصغیر).
این سه کتاب در باب احکام ارث بوده که برخی از احادیث آن‌ها در کتاب‌های چهارگانه‌ی معتبر شیعی (کافی، تهذیب، استبصار، من لا یحضره الفقیه) نقل شده است.
المسح علی الخفّین.
در این مورد که آیا مسح بر روی کفش جایز است یا نه.
الطلاق.
النقض علی ابی عبید فی الطلاق.
ثقةالاسلام کلینی در کتاب فروع کافی، بخش‌هایی از این کتاب نقل کرده است (کافی، 6: 92). مراد از ابی عبید، به احتمال قوی معمّر بن مثنی بصری (متوفی 211) است که تمایل به خوارج داشته است.
مسائل البلدان.
المسائل و الجوابات.
حِجة‌ الاسلام. در مورد واجب و احکام آن.
المتعتان: متعة النساء و متعة الحج. درباره دو حکم فقهی مشهور که خلیفه‌ی دوم آن را ممنوع اعلام داشت. (بنگرید: اجتهاد در مقابل نص، علّامه شرف الدین، ترجمه‌ی علی دوانی)

برخی از آثار فضل در علم کلام

الاعراض و الجواهر.
المسائل فی العالم و حدوثه. درباره‌ی مسئله‌ی جنجالی حدوث عالم، که از آن زمان تاکنون میان فلاسفه و متکلّمین مورد بحث بوده است.
الردّ علی الفلاسفه. بحث و گفتگو میان فلاسفه و دیگر دانشمندان علوم دینی از دیرباز مطرح بوده و این کتاب در آن زمینه است،‌ به ویژه در زمانی مانند فضل بن شاذان که نهضت ترجمه‌ی کتب فلسفی یونانی توسط مأمون عباسی، باعث ترویج فرهنگ فلسفی میان مسلمانان شده بود.
النّقض علی الاسکافی فی تقویة الجسم. با توجّه به قرائن، به احتمال قوی، مراد از اسکافی، ابوجعفر محمّد بن عبدالله اسکافی (متوفی 240) است که در اصل، از سمرقند خراسان بود،‌ ولی در عراق زاده شد و فرقه‌ی کلامی «اسکافیه» را بنیاد نهاد،‌ که از شاخه های معتزله به شمار می‌آید.
الوعید. بحث وعید (هشدارهای خداوند به عذاب و کیفر) مورد بحث میان معتزله و دیگران بوده است.
الردّ علی اهل التعطیل.
الاستطاعة. در باب این مسئله‌ی کلامی که خداوند، به هیچ کس بیش از قدرت و امکاناتش تکلیف نمی‌کند؛ و قبول این مطلب،‌ لازمه‌ی نفی ظلم از ساحت مقدس الهی است.
الردّ علی الغلاة. اهل غلو،‌ گروهی بودند که در مورد عقاید دینی- به ویژه امامت- از حریم کلمات اهل بیت (ع) گذشته و به عقاید خود ساخته معتقد بودند.
الردّ علی محمّد بن کرّام. ابوعبدالله محمّد بن کرّام (متوفی 255) از پیشوایان فرقه‌ی کرّامیه بود، که اصالتاً سیستانی بود، ولی به دلیل اقامت در نیشابور،‌ به عنوان «نیشابوری» شهرت داشت. این فرقه عقاید خاصّی دارند که در منابع مختلف آمده است.
شیخ طوسی در کتاب امالی،‌ از این کتاب فضل بن شاذان نقل کرده است.
الردّ علی احمد بن الحسین، احمد بن یحیی، الامم. این سه کتاب جداگانه،‌ شامل نقد و بررسی دیدگاه های سه تن از شخصیت‌های علمی است که معاصر با فضل یا قبل از او بوده‌اند.
الوعد و الوعید. وعده، تعهد پاداش است و وعید، تعهد به کیفر. این بحث، یکی از مهم‌ترین مباحث معتزله است.
الردّ علی ایمان بن رباب الخارجی. سردسته‌ی فرقه‌ی یمانیه، که فرقه ای از زیدیه به شمار می‌روند و خداوند متعال را جسم می‌دانند.
الردّ علی المرجئة. مرجئه،‌ فرقه ای بودند که ایمان را کافی می‌دانستند و برای عمل،‌ جایگاهی نمی‌شناختند. این آیین در روزگار امویان در خراسان رواج گرفت و در زمان عباسیان گسترش بیشتر یافت.
الردّ علی القرامطة. قرامطه، بخشی از اسماعیلیه بودند که در تاریخ مسلمانان- به ویژه سده های اولیه- بسیار خبرساز بودند. ثقةالاسلام کلینی نیز کتابی در ردّ بر آنان دارد که به دست ما نرسیده است.
الردّ علی البائسة.
مجالس الفضل مع اهل الخلاف. گزارشی از گفت و شنودهای فضل با مخالفان که شاگرد او علی بن محمّد بن قتیبه نیشابوری گرد آورده است. (الذریعة، 19: 363، ش 1622).
الردّ علی الحشویة. حشویه،‌ یک گروه منحرف فکری بودند که فضل بن شاذان در کتاب دیگر خود؛ انحراف‌های فکری آن‌ها را گزارش کرده است (الایضاح، 7 تا 44).
الردّ علی الحسن البصری فی التفضیل. حسن بصری یکی از دانشمندان منحرف بود که در سال 110 هجری در بصره درگذشت، و در روایات معصومین (ع) از او به عنوان «سامری امّت» یاد شده است. (سفینة‌البحار، 1: 263). وی عقیده داشت که فرد برتر (فاضل)‌ می‌تواند زیر مجموعه‌ی فرد عادی (مفضول) قرار گیرد.‌ (اصول الدین، بغدادی: 293، باب جواز امامة المفضول).
النسبة بین الجبریة و الثنویة. پیوند فکری میان معتقدان به جبر با دوگانه پرستان در این کتاب مورد بحث و بررسی است.
الایمان
الردّ علی الثنویة. نقد و بررسی دیدگاه های گروه های پیرو مزدک و مانی که در آن زمان در ایران بودند و خود را به زرتشتی‌ها منسوب می‌دانستند.
الردّ علی المثلّثة. نقد و بررسی عقیده‌ی مسیحیان به تثلیث.
الردّ علی الدامغة. این کتاب در باب نبوّت است.
نگاهی به این عناوین، اولاً حضور فعالانه جناب فضل بن شاذان را در عرصه‌ی دفاع از عقاید دینی به ویژه توحید، به خوبی نشان می‌دهد. ثانیاً تسلّط او را بر مبانی فکری فرقه های غیر شیعی می‌رساند،‌ که در آن زمان کاری شگفت آور و فوق العاده است.
این خود، درس مهمی برای متولّیان امور دینی است که ضرورت حضور در صحنه‌ی حفظ عقاید، ضرورتی گریزناپذیر است. البته ممکن است امروزه- با توجّه به تخصصی شدن حوزه های مختلف فکری- رسیدن به تمام این تخصص‌ها از عهده‌ی یک فرد خارج باشد، ولی اصل آن ضرورت، همواره پابرجا است.
برخی از آثار فضل در امامت
از آنجا که امامت، محوری‌ترین مسائل در گفت و گوها و اختلافات فکری و عقیدتی بوده، بزرگان اصحاب در این مورد، اهتمام جدّی داشته‌اند. هشام بن حکم،‌ محمّد بن ابی عمیر، ابراهیم بن محمّد ثقفی، عبدالله بن جعفر حمیری، محمّد بن خلیل سکّاک، محمّد بن نعمان مؤمن الطاق، علی بن بابویه،‌ هر کدام کتابی در باب امامت داشته‌اند (فهرست شیخ طوسی، 273-388-389-294-13-405-494، شماره های 783-618-7-440-596-595-393). اینان، همه مشایخ یا معاصران فضل بن شاذان بودند که ضرورت پژوهش در این مهم و ترویج آن را یافته بودند. برخی از آثار فضل در باب امامت، چنین است:
1. اربع مسائل فی الامامة
2. الامامةالکبیر. کتابی بزرگ در باب امامت
3. الخصال فی الامامة
4. المعیار و الموازنة
5. فضل امیرالمؤمنین (ع). قاضی نورالله شوشتری در کتاب مجالس المؤمنین (1: 400) مناظره ای در فضائل امیرالمؤمنین (ع) از فضل بن شاذان نقل کرده که شاید- با واسطه- به نقل از این کتاب باشد. دریغا که اصل این کتاب‌ها به دست ما نرسیده و در کشاکش حوادث از میان رفته است. ولی آثاری از آن‌ها که در کتاب‌هایی مانند الایضاح مانده، ارزش آن مباحث را نشان می‌دهد.
6. الایضاح. یکی از معدود کتاب‌های باقی مانده‌ی جناب فضل در باب امامت، که محقق فقید استاد سیّد جلال الدین محدّث ارموی با بهره گیری از هفت نسخه‌ی خطی- که با تلاش فراوان به دست آورده بود- به تحقیق و تصحیح آن پرداخت، و در سال 1351 شمسی با تعلیقات فراوان، از سوی دانشگاه تهران منتشر شد. مرحوم محدّث ارموی، رساله ای در حجم بیش از صد صفحه در مورد فضل بن شاذان نوشت که در ابتدای کتاب الایضاح آمده، و شاید نخستین تک نگاری درباره‌ی فضل به شمار آید.

برخی از آثار فضل در باب مهدویت

انتظار منجی موعود، فصل مشترک تمام ادیان و فرقه‌ها و گروه‌هاست که از نابسامانی دنیا به تنگ آمده و روز نجات و رهایی انسان و انسانیت را آرزو می‌دارند. در این میان، شیعه‌ی امامیه با تکیه بر بیان‌های روشن و شیوا و شفّاف پیامبر و امامان معصوم (ع)، این چشم انداز را، روشن‌تر از دیگر فرقه‌ها و ادیان پیش روی خود دارد و جزئیات ویژگی‌های امام موعود را به خوبی می‌شناسد.
اما این حقایق روشن، در سال‌های پیش از میلاد امام موعود- به ویژه در سال‌های نزدیک به این میلاد شکوهمند- نوعی سرّ الهی بوده که در اختیار برخی از خواص اصحاب ائمه قرار می‌گرفت، و آنان مجاز به افشای این اسرار الهی در سطح عموم مردم نبودند، به این دلیل که دشمنان، امکان شناسایی امام موعود و دستیابی به حضرتش را نیابند. البته کلیات ویژگی‌های موعود، در احادیث مشترک میان شیعه و سنّی بیان شده بود که بر این اساس هر چه زمان امام عسکری (ع) نزدیک‌تر می‌شد، محاصره‌ی خاندان پیامبر (ص) از سوی خلفای عباسی شدّت می‌گرفت.
به هر حال، آثاری که در دست داریم، نشان می‌دهد که از حدود یکصد سال پیش از میلاد امام مهدی (عج)،‌ کتاب‌هایی درباره‌ی حضرتش نوشته شد که عنوان‌هایی مانند الغیبة، الملاحم، اخبارالمهدی، الرجعة داشت. در این زمینه، از کتاب‌های ابراهیم بن صالح انماطی (فهرست طوسی، 24، ش 26)؛ عباس بن هاشم ناشری (رجال طوسی، 384)؛ حسن بن علی بن فضّال (رجال نجاشی، 36)؛ علی بن حسن،‌ فرزند او (رجال نجاشی، 257)؛ علی بن حسن طائی (رجال نجاشی، 255)؛ حسن بن محمّد بن سماعة (رجال نجاشی، 41؛ فهرست طوسی، 81)؛ عباد بن یعقوب رواجنی (فهرست طوسی، 343، ش 542)؛ عبدالله بن جعفر حمیری (رجال نجاشی، 219)؛ علی بن مهزیار اهوازی (رجال نجاشی، 253) و دیگر یاران امامان معصوم- امام باقر (ع) و پس از ایشان- می‌توان نام برد.
اگر چه اصل این کتاب‌ها مستقیماً در اختیار ما نیست، اما اخبار آن‌ها توسط کتاب‌های معتبری- همانند الغیبة شیخ طوسی، الغیبة نعمانی، کمال الدین صدوق- به دست ما رسیده است. جناب فضل بن شاذان نیز چندین کتاب مهم در مورد حضرت مهدی (عج) نگاشته که به معرفی آنها می‌پردازیم.
1. اثبات الرّجعة. نام این کتاب، یادآور بحث «رجعت» ‌است، یعنی این که آن گروه از مؤمنان و کافرانی که در ایمان و کفر، درجه‌ی بالایی داشته‌اند، در زمان ظهور حضرت ولی عصر ارواحنا فداه به دنیا بازمی گردند، تا مؤمنان، پس از قرن‌ها انتظار، روزهای آسایشی در این جهان ببینند، و کافرانی که در نهایت کفر بوده و نیکان را آزرده‌اند، در همین دنیا به بخشی از کیفر کردار خود در این جهان برسند. با این همه، به نظر می‌رسد که این کتاب، شامل اخبار و روایات در مورد شئون مختلف حضرت مهدی (ع) باشد.
2. الغیبة.
3. الرجعة.
4. القائم.
5. الملاحم. شامل پیشگویی‌های پیامبر و امامان (ع) در مورد آینده‌ی جهان.
6. حذو النعل بالنعل. شیخ حرّ عاملی می‌نویسد:‌ این کتاب، در این موضوع است که همه‌ی رویدادهای بنی اسرائیل- از جمله غیبت و رجعت- در این امّت نیز اتفاق می‌افتد. (الایقاظ من الهجعة، 62)
7. الحجة فی ابطاء القائم. موضوع آن، بررسی علل طولانی شدن غیبت حضرت ولی عصر ارواحنا فداه است. مهم آن که این کتاب،‌ قبل از وقوع این غیبت و طولانی شدن آن نوشته شده است.
8. الغیبة للحجة.
از بررسی نام کتاب‌ها برمی آید که جناب فضل، در مورد هر یک از شئون امام عصر ارواحنا فداه کتابی مستقل نوشته است.
روشن است که در این زمینه نیز- مانند موضوع‌های دیگر- اصل آثار جناب فضل، در اختیار ما نیست. امّا خوشبخاتانه بخشی از آنها به چند شکل به دست ما رسیده است:
1. نقل قول از آن‌ها در منابع متقدّم و مهدویت شیعی، مانند الغیبة شیخ طوسی، الغیبة نعمانی و کمال الدین صدوق.
2. بخش‌هایی از کتاب ایضاح (صفحات 427-381) که در مورد رجعت است.
3. منتخب اثبات الرجعة، شامل بیست حدیث که به انتخاب شیخ حرّ عاملی فراهم آمده و از روی نسخه‌ی خطی آستان قدس رضوی در نشریه‌ی تراثنا، شماره‌ی 15 چاپ شده است.
4. نقل قول مستقیم از کتاب الغیبة یا کتاب اثبات الرجعة فضل، که سید محمّد میرلوحی- از علمای قرن یازدهم در اصفهان- در کتاب خود کفایة المهتدی فی معرفة‌ المهدی آورده است. بنگرید: گزیده‌ی کفایة المهتدی، چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1373 شمسی.
5. میرمحمّدصادق خاتون آبادی- از علمای اصفهان- نیز در کتاب کشف الحق، مطالبی از کتاب فضل بن شاذان نقل کرده که به نظر می‌رسد به واسطه‌ی کفایة المهتدی باشد. (چاپ بنیاد بعثت، 1362 شمسی).
6. کتاب چهل حدیث از غیبت فضل بن شاذان نوشته استاد علی اکبر مهدی پور (نشر حاذق، قم، 1374 شمسی)، که بر اساس منابع پیشین، همراه با اعراب و ترجمه‌ی فارسی آمده است.

برخی از آثار فضل درباره‌ی عبادات

اعمال عبادی- چه واجب و چه مستحب- باید به گونه ای انجام شود که شرع برای انسان تعیین کرده است. پیامبر خدا و ائمه‌ی هدی (ع) برای روزها و شب‌های خاص و اوقات شبانه روز، اعمال و عباداتی بیان کرده‌اند، که انسان با عمل به آن برنامه می‌تواند گام‌هایی مهم در مسیر عبودیّت و تقرّب به سوی خدای متعال بردارد.
از دیر باز، ‌نگارش کتاب‌هایی در این زمینه‌ها،‌ مورد توجّه بزرگان شیعه بوده، تا آنجا که جناب سید رضی الدین علی ابن طاووس در قرن هفتم در کتاب کشف المحجّة،‌ هجری خبر می‌دهد که هزار و پانصد جلد کتاب در این زمینه گرد آورده،‌ که کتاب‌های مختلف خود در این موضوع را بر اساس آن منابع سامان داده است.
این نکته خبر از این واقعیت مهم می‌دهد که عالمان شیعه، تا چه اندازه مقیّد بوده‌اند که گرد تحریف و خرافه بر چهره‌ی عبادات انسان‌ها ننشیند. در واقع آن بزرگواران خرافه زدایی از اعمال عبادی را با نگارش کتاب‌هایی مستند و معتبر، عملی ساخته‌اند.
از جناب فضل بن شاذان نیز در این زمینه، دو کتاب نام برده شده است که به دلیل اهمیّت خاص، توضیح کوتاهی در مورد آن‌ها بیان می‌شود.
1. النجاح فی عمل شهر رمضان. به دلیل اهمیّت و نقش ماه رمضان در خودسازی و تزکیه،‌ دشمنان بدعت‌هایی در اعمال این ماه بزرگ پدید آوردند،‌ بدعت‌هایی که پس از گذشت صدها سال، هنوز دامنگیر بعضی از مسلمانان است. این کتاب فضل را،‌ باید گامی در راه تبیین عبادات صحیح در این ماه بزرگ دانست، چنان که در آثار عالمان بعدی نیز این توجّه دیده می‌شود. مثلاً‌ جناب سیّد ابن طاووس در کتاب نفیس اقبال الاعمال که مربوط به اعمال عبادی سالانه می‌شود، بیش از نصف کتاب را به اعمال ماه رمضان اخصاص داده و بقیه‌ی کتاب را به اعمال یازده ماه دیگر پرداخته است.
2. الیوم و اللیلة. نگارش کتاب‌هایی با این عنوان، مختص فضل بن شاذان نیست. تقریباً‌ همزمان با فضل یا کمی قبل از او، یونس بن عبدالرحمان صحابی خاصّ حضرت رضا (ع) نیز کتابی با این عنوان پدید آورد. امتیاز کتاب یونس و کتاب فضل،‌ این است که امام حسن عسکری (ع) محتوای آن‌ها را تأیید فرمود. (وسائل الشیعه، 18: 72، ش 80؛ رجال کشّی، ‌538، ش 1023.) بدین سان، برای سال‌هایی که شیعیان باید دوره‌ی غیبت امام زمان خود را تجربه کنند، این راویان، چنین منابعی فراهم می‌کردند تا با رجوع بدان، به دین صحیح دست یابند.
منبع: طالعی، عبدالحسین؛ (1389) فقیه نیشابور: مروری بر زندگی و آثار فضل ابن شاذان، زیر نظر علیرضا مختارپور قهرودی، تهران، همشهری، چاپ نخست.