در تعیین آخرین آیه‌ی نازل شده [بر پیامبر] دانشمندان اختلاف كرده‌اند. زیرا همه‌ی ایشان به روایات و احادیثی استناد جسته‌اند كه به نبی اكرم نمی‌رسد و بستگی بدان داشته كه گوینده‌ی آن آخرین آیه‌ای را كه از پیامبر دریافت كرده كدام آیه باشد. این است علت اصلی اختلاف نظر در این باره.
اقوال مختلفه‌ای كه در این باره گفته شده بدین ترتیب منظم و مرتب شده است (1):
1) نسائی از طریق عكرمه از ابن عباس نقل می‌كند كه آخرین آیه‌ی نازل شده آیه‌ی 281 سوره‌ی بقره است:
«وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ، ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ، وَ هُمْ لاَ یُظْلَمُونَ‌»
البته كسان دیگری هم نظیر آن را از ابن عباس نقل كرده‌اند (2) و گفته‌اند كه پیامبراكرم 9 و یا 12 و یا 81 روز پس از نزول آن بدرود حیات گفت (3) و قرطبی هم بدنبال آن اضافه می‌كند كه جبرئیل به رسول خدا گفت: ‌ای محمد! این آیه را بر سر آیه‌ی 280 سوره‌ی بقره بگذار. (4)
2)بخاری از ابن عباس و بیهقی از ابن عمر نقل كرده‌اند كه آخرین آیه، آیه‌ی رباست:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ‌» (5)
محمد بن جریر طبری از سعید بن مسیب و شعبی (عامر)‌ نقل می‌كند (6) كه عمر، و ابن عباس گفته‌اند كه آیه‌ی ربا آخرین آیه‌ی نازل شده است (7). ولی شناسایان حدیث آن را ضعیف شمرده‌اند (8) زیرا هرچند اسنادش صحیح است ولی مرسل می‌باشد. شعبی زمان عمر را درك نكرده و سعید بن مسیب چیزی از او نشنیده است.
3) گفته‌اند كه آیه‌ی دَیْن «وام» آخرین آیه است:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاکْتُبُوهُ …وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ» (9).
ابوعبید نیز در فضائل از ابن شهاب باز می‌گوید:
آخر قرآن «نزدیكترین آیه‌ی قرآنی به عرش از نظر زمانی» آیه‌ی ربا و آیه‌ی وام «دَیْن» است. (10)
ولی چنانكه سیوطی می‌گوید: میان این اقوال سه گانه می‌توان جمع كرد. زیرا ظاهراً این سه آیه یكباره فرود آمده، چنانكه در قرآن ترتیب یافته است. اما زرقانی قول اول را ترجیح می‌دهد كه سیاق آن برای ختام مناسبتر است و نصّ روایت ابن ابی حاتم است كه پیامبراكرم پس از آن 9 روز بزیست و بعد در دوم ربیع الاول بدرود حیات گفت (11)‌و در روایات دیگر چنین نصی نمی‌توان یافت.
4) نزول آخرین آیه:
«فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لاَ أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى» (12) است. دلیل، روایتی است از طریق مجاهد كه اُمّ سَلَمه گفت: این آخرین آیه بود. زیرا او (ام سلمه) گفت:‌ ای رسول خدا! می‌بینم كه خداوند از مردان یاد می‌كند ولی از زنان چیزی نمی‌گوید. پس آیه‌ی 33 سوره‌ی نساء و پس از آن آیه‌ی 35 سوره‌ی احزاب، سپس این آیه نازل شد و این آخرین نزول آن سه تا بود و اخرین نزولی بود پس از آنچه درباره‌ی مردان بخصوص نازل شده بود. (13)
در این مورد هم متن روایت خود حاكی است كه مطلق آخرین نزول مورد نظر نبوده و منظور آخرین آیه درباره‌ی زنان و آخرین سه آیه در این مورد بوده است.
5) آیه‌ی:
«وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فِیهَا وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذَاباً عَظِیماً» (14)
آخرین آیه است. دلیل آن هم چیزی است كه بخاری و دیگران از ابن عباس نقل كرده‌اند كه گفت: این آیه آخرین آیه است و چیزی آن را نسخ نكرد. (15)
البته خود روایت می‌رساند كه منظور آخرین آیه درباره‌ی حكم قتل عمدی مؤمن است نه آخرین آیه به طور مطلق.
6) گفته‌اند كه آیه‌ی:
«یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلاَلَةِ» (16)
آخرین آیه است. این قول را از بَراء بن عازب نقل كرده‌اند (17) ولی ممكن است این آیه را هم آخرین نزول درباره‌ی مواریث دانست نه آخرین آیه.
7) سوره‌ی مائده آخرین نزول بوده است. روایت ترمذی و حاكم از عایشه چنین است. چه بسا كه مراد آخرین سوره‌ای باشد كه درباره‌ی حلال و حرام آمده و حكمی در آن منسوخ نگشته است. (18) برخی هم گفته‌اند كه آیه‌ی:
«الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی» (19)
آخرین نزول بوده است. زیرا این آیه در حجةالوداع فرود آمد و پیامبر اكرم 81 روز پس از آن بزیست. ولی چنانكه گفته‌اند پس از آن نهی و حكمی فرود نیامد نه اینكه آخرین نزول به نحو اطلاق باشد. (20)
8)برخی هم از قول ابیّ بن كعب آخر سوره‌ی توبه را پایان نزول دانسته‌اند (21) كه شاید آن هم منظور آخرین نزول از سوره‌ی براءة باشد، نه آخر به طور مطلق.
9) غریب‌تر از همه قول معاویةبن ابی سفیان است كه این آیه را خواند:
«فَمَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَ لاَ یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً» (22)
و گفت: این آخرین آیه‌ای است كه از قرآن نازل شده است (23) و شاید منظور این بود كه آیه‌ی دیگری آن را نسخ نكرده است!
10)مسلم از ابن عباس نقل می‌كند كه آخرین نازل شده سوره‌ی «إذا جاء نصرالله و الفتحُ» می‌باشد. (24) این سوره مشعر بر وفات نبی اكرم بود و موجب اندوه فراوان یاران پیامبر گشت و ممكن است منظور ابن عباس نزول همه‌ی سوره بیكبارگی باشد، نه آخرین آیه.
ده قولی را كه درباره‌ی آخرین آیه‌ی نازل شده گفته‌اند دیدیم. روی هم رفته چنین می‌نمایاند كه قول اول محكمترین آنها بود.
قاضی ابوبكر در «الانتصار» می‌گوید: «در این اقوال چیزی كه از قول شخص نبی اكرم باشد نیست و هر كس از روی اجتهاد خود و ظن غالب سخنی گفته و محتمل است كه هر یك از آنان از آخرین آیه‌ای كه از نبی گرامی بهنگام وفات وی و یا اندكی قبل از ناخوشیش شنیده خبر داده است و دیگری بعد از او آیتی دیگر شنیده باشد…» (25).

پی‌نوشت‌ها

1.سیوطی در اتقان اقوال مختلفه را ذكر كرده و زرقانی (مناهل العرفان1: 90) آن را بدین ترتیب مرتب كرده است.
2.واحدی: اسباب النزول: 9، اتقان1: 27 نوع هشتم.
3.البرهان فی علوم القرآن1: 209، مجمع البیان 1: 394.
4.ابوالفتوح2: 239، اتقان1: 62، قرطبی1: 61.
5.آیه‌ی 278 سوره‌ی بقره- سیوطی 1: 365.
6.تفسیر طبری3: 75.
7.مسند احمد: 246، 350 و سنن ابن ماجه: 2276، ابن كثیر2: 58، الدرالمنثور سیوطی1: 365.
8.شرح المسند: 109، كتاب المراسیل ابن ابی حاتم: 26-27.
9.آیه‌ی 282 سوره‌ی بقره.
10.الاتقان1: 27 نوع هشتم.
11.در روز وفات پیامبراكرم اختلاف است. در اینكه دوشنبه بوده خلافی نیست ولی عامه‌ی مورخان آن را روز دوازدهم ربیع الاول می‌دانند و محدثین شیعه روز 28 صفر دوم و اول ربیع الاول را هم گفته‌اند. البته اقوال ضعیف و شاذ دیگری هم هست.
12.آیه 195 از سوره‌ی3 آل عمران.
13.الاتقان1: 28 نوع هشتم.
14.سوره‌ی 4 نساء آیه‌ی 93.
15.بخاری كتاب 65 تفسیر سوره‌ی نساء باب16 و27، فتح الباری8: 379. مسلم18: 158، الاتقان1: 28 نوع هشتم.
16.سوره‌ی 4 نساء آیه‌ی 176.
17.صحیح مسلم11: 58، 59، سنن بیهقی6: 224، فتح الباری12: 22، البرهان1: 209.
18.الاتقان1: 27 نوع هشتم.
19.سوره‌ی 5 مائده آیه‌ی 3.
20.مجمع البیان2: 159، ابوالفتوح3: 374، طبری6: 51، 52 قدیم.
21.بخاری: كتاب 65 تفسیر سوره‌ی توبه باب1، مجمع الزواید هیثمی7: 36، عبدالله بن احمد در زوائد المسند 5: 117، البرهان1: 209، الاتقان1: 27 نوع هشتم.
22.سوره‌ی 18 كهف آیه‌ی 110.
23.الاتقان 1: 28 نوع هشتم.
24.اتقان1: 27 نوع هشتم و نیز مراجعه كنید: صحیح بخاری كتاب 34 البیوع باب25، صحیح مسلم كتاب 54 التفسیر حدیث 16، 17، و كتاب 23 الفرائض حدیث10-13، مسند احمد 1: 36، 49 و 5: 134.
25.ایضاً.

منبع مقاله :
رامیار، محمود؛ (1392)، تاریخ قرآن، تهران: انتشارات امیركبیر، چاپ سیزدهم