در روایات منقول از اهل بیت (علیهم السلام) آمده است كه آخرین سوره، سوره‌ی نصر است. در این سوره به ظاهر بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده كه پایه‌های آن استوار و مستحكم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته‌اند: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحمنِ الرَّحِیمِ‌ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ‌ وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجاً فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّاباً»(1). با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند. زیرا پیروزی مطلق اسلام بر كفر و تثبیت و استحكام پایه‌های دین را بشارت می‌داد. ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناك گردید و گریان شد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «ای عم چرا گریانی؟» گفت: «به گمانم از پایان كار تو خبر می‌دهد.» پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «همان گونه است كه گمان برده‌ای». پیامبر پس از آن دو سال بیشتر زیست نكرد. (2)
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «اخرین سوره، إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ‌» (3). از ابن عباس نیز روایت شده كه آخرین سوره، سوره‌ی نصر است (4) و نیز روایت شده است: آخرین سوره، سوره‌ی برائت است كه نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) علی (علیه السلام) را فرستاد تا آن را بر جمع مشركین بخواند. (5)
در بسیاری از روایات آمده است: آخرین آیه كه بر پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) نازل شد این آیه بود: «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَ هُمْ لاَ یُظْلَمُونَ‌» (6). جبرئیل آن را نازل كرد و گفت: آن را در میانه‌ی آیه‌ی ربا و آیه‌ی دین (پس از آیه‌ی شماره‌ی 280) از سوره‌ی بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از 21 روز و بنابر قولی 7 روز ادامه‌ی حیات نداد. (7)
احمد بن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی (متوفای سال‌های پس از 292) در تاریخ خود چنین آورده است: «گفته‌اند كه آخرین آیه‌ی نازل شده بر پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) این آیه بود: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلاَمَ دِیناً» (8)؛-سپس در ادامه می‌گوید: -و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب در غدیرخم بوده است.» (9)
آری سوره‌ی نصر پیش از سوره‌ی برائت نازل شده است؛ زیرا سوره‌ی نصر در سال فتح مكه (عام الفتح) كه سال هشتم هجرت بود، نازل گردیده و سوره‌ی برائت پس از فتح، سال نهم هجرت نازل شده است. راه جمع میان این روایات بدین گونه است كه بگوییم: آخرین سوره‌ی كامل سوره‌ی نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره‌ی برائت است. اما آیه‌ی «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ. . .» (10) طبق روایت ماوردی در منی به سال حجة الوداع نازل گردید. (11) بنابراین نمی‌تواند آخرین آیه باشد، زیرا آیه‌ی «اِكمال» پس از بازگشت پیامبر (صلی الله علیه و آله) از حجة الوداع در غدیرخم بین راه نازل شده است. پس گفته‌ی ابن واضح یعقوبی، صحیح‌تر به نظر می‌رسد؛ زیرا سوره‌ی برائت، پس از فتح مكه، در سال نهم هجرت و سوره‌ی مائده در سال دهم هجرت (سال حجه الوداع) نازل شده است. علاوه بر آن، سوره‌ی مائده مشتمل بر یك سری احكام است كه پایان جنگ و استقرار اسلام را می‌رساند. به ویژه آیه‌ی «اِكمال» كه از پایان كار رسالت خبر می‌دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پس آخرین سوره‌ی كامل، سوره‌ی نصر است كه در عام الفتح نازل شد و اخرین آیه كه پایان كار رسالت را خبر می‌دهد، آیه‌ی «اِكمال» است. گرچه ممكن است به اعتبار آیات الاحكام، آخرین آیه: «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ» (12) باشد كه در سوره‌ی بقره ضبط و ثبت شده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. نصر110: 1-3.
2. تفسیر طبرسی، ج10، ص554.
3. تفسیر برهان، ج1، ص 29.
4. الاتقان، ج1، ص27.
5. تفسیر صافی، ج1، ص 680.
6. بقره2: 281. برخی از نظر ادبی اشكال كرده گفته‌اند، مصدر بودن آیه به «واو» عاطفه، با نزول انفرادی آیه سازش ندارد. ولی باید توجه داشت- بر فرض صحت روایت- مصدّر شدن آیه به «واو» از آن جهت است تا تكمله‌ی آیه‌ی قبل قرار گیرد گرچه با فاصله‌ی زمانی و به طور انفرادی نازل گردیده باشد. علاوه، مصدر شدن جمله‌های بدون سابقه، به «واو» در استعمالات عربی فراوان است: «و لقد امُرُّ علی اللئیم یسبّنی. فمضیت ثمّه قلت لا یعنینی.» «و ربّ قائلهٍ یوماً بذی سلمٍ. این الطریق الی حمام منجاب.» و در قرآن نیز فراوان یافت می‌شود كه بر سر آیاتی «واو» آمده كه با آیات قبل رابطه ای ندارند. مثلاً: «إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَیْ‌ءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ‌ وَ الَّذِینَ هَاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا. . . وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إِلاَّ رِجَالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ. . .» (سوره‌ی نحل 40-43) آیه‌ی نخست در امر تكوین است. آیه‌ی بعد در رابطه با مهاجرت. آیه‌ی سوم مربوط به نحوه‌ی ارسال پیامبران. پرواضح است كه این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی در پی ثبت شده‌اند.
7. تفسیر شبر، ص83؛ تفسیر ماوردی، ج1، ص282.
8. مائده5: 3.
9. ابن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج2، ص 35.
10. بقره2: 281.
11. تفسیر ماوردی (النكت العیون)، ج1، ص 63. زركشی، البرهان، ج1، ص 186.
12. بقره2: 281.

منبع مقاله :
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.