آداب تلاوت قرآن کريم را بيان كنيد؟

مقدمه: قرآن تجلّي خاص خداوند بر خلق است.[1] هر كس شوق ديدار خداوند تبارك و تعالي را دارد و بخواهد با پروردگار خود همراه و هم نوا شود، بايد قرآن بخواند.[2] هر كس هم نشين با قرآن شد با افزايش يا كاهشي برمي‌خيزد، افزايشي در هدايت يا كاهشي از كوري و ضلالت،[3] ظاهرش بسيار جذّاب و دلربا و باطنش ناپيداست، عجايب آن هيچ گاه كهنه نمي‌گردد، در آن چراغ هاي هدايت و منار حكمت قرار دارد، تفكّر و تدبّر در قرآن كريم، سبب حيات دل فرد بيناست همان گونه كه شخص در تاريكي‌ها با استمداد از نور گام برمي‌دارد.[4]رسول گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ يكي از اساسي‌ترين مأموريت‌هاي خود را تلاوت قرآن مي‌داند.[5] تا از فروغ آن شعله گيرد و از چشمه ي آب حياتش جرعه‌ها نوشد بديهي است، اوّلين مرحله ي استفاده و بهره‌مندي از قرآن كريم، تلاوت آيات آن است، زيرا قرآن كريم، تكلّم خداوند منّان با بندگان است.

آداب تلاوت قرآن کريم:
دقّت در شرايط و آداب تلاوت قرآن کريم از ديدگاه قرآن کريم و معصومان ـ عليهم السّلام ـ كاركرد تلاوت كلام الهي را براي ما روشن مي‌سازد كه با رعايت اختصار، به پاره‌اي از اين شرايط و آداب اشاره مي شود:

1. رعايت حقّ تلاوت:
مؤمنان راستين، انديشه در معاني و درك مفاهيم اين كتاب بزرگ را مقدّمه‌اي براي عمل مي‌دانند. لذا با تلاوت قرآن كريم، روح تازه‌اي در كالبد آن ها دميده مي‌شود. امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: در آيه ي « الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ »[6] منظور اين است كه آيات آن را با دقّت
بخوانند و حقايق آن را درك كنند و به احكام آن عمل نمايند، به وعده‌هاي آن اميدوار و از وعيدهاي آن ترسان باشند، از داستان هاي آن عبرت گيرند، به اوامرش گردن نهند و نواهي آن را بپذيرند. به خدا سوگند منظور حفظ كردن آيات و خواندن حروف و تلاوت سوره‌ها و ياد گرفتن اعشار و اخماس آن[7] نيست. آن ها حروف قرآن را حفظ كردند، امّا حدود آن را ضايع ساختند منظور تنها اين است كه در آيات قرآن بينديشند و به احكامش عمل كنند چنان كه خداوند مي‌فرمايد: اين كتابي است پر بركت كه ما بر تو نازل كرديم تا در آياتش تدبر كنند.»[8]

2. انتخاب زمان مناسب براي تلاوت قرآن کريم:
« يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّيْلَ إِلا قَلِيلا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلا أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلا »[9] تلاوت قرآن و خضوع در حضور خداوند، و محاسبه ي اعمال گذشته و تصميم قطعي براي آينده در دل شب آسان تر است، لذا مردان الهي حداكثر بهره را از شب مي‌برند. زيرا حالت شب زنده‌داري و پاسداري از شب و مناجات و دعا و خضوع در شب، حال خاصي است كه با خضوع و مناجات در روز فرق دارد: « إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلا  »[10] رسيدن به مقام والاتر[11] و حركت به سوي خدا، فقط در شب ميسر است، از اين روي انسان هاي تقوي پيشه، شب را به تلاوت قرآن زنده مي‌دارند.[12]

3. تلاوت قرآن همراه با تفكّر و تدبّر:
بهره‌گيري از قرآن كريم، نيازمند به تفكّر و تدبّر[13]  در آيات آن است، حاملان واقعي قرآن کريم، ائمة اطهار ـ عليهم السّلام ـ فضيلت تلاوت قرآن کريم را زياد خواندن آن نمي‌دانند، بلكه فضيلت را خوب خواندن، انديشه و تدبّر در آيات الهي مي‌دانند. علي بن موسي الرضا از جدّش نقل مي‌كند: «آن مقدار قرآن بخوانيد كه در آن خشوع قلب و صفاي باطن و نشاط روحاني و معنوي باشد.»[14] زيرا هدف اصلي تلاوت، تعليم و تربيت است.
پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نيز، تلاوت بدون تفكّر و تدبّر را بي‌بهره مي‌دانند و مي‌فرمايند: «ويلٌ لمن لاكها و لم يتدبّرها. واي بر كسي كه آيات قرآن را بين دو فك و چانه‌اش بگرداند و درباره ي آن تفكّر و تدبّر نكند.» [15]

4. رعايت ادب در تلاوت قرآن کريم:
رعايت ادب در تلاوت قرآن کريم زمينه‌ساز بهره‌وري بيشتري از اين مائده ي الهي است. آدابي هم چون طهارت ظاهري و باطني،[16] ترتيل در تلاوت،[17] پناه بردن به خداوند ازشرّ شيطان رجيم،[18] تفكّر و تدبّر در آيات قرآن، [19] گوش دادن و سكوت در برابر كلام خدا[20]،  همگي ناظر به تلاوتي از روي توجّه و حضور است.

5. برطرف كردن موانع فهم قرآن کريم:
چهره ي حقيقت، هر قدر آشكار و درخشان باشد تا در برابر ديده ي بينا قرار نگيرد، درك آن ممكن نيست و به تعبير ديگر براي شناخت حقايق دو چيز لازم است: 1. آشكار شدن چهره ي حقّ 2. دارا بودن وسيله ديد و درك، حال چه چيز مانع مي‌شود انسان قدرت شناخت را از دست بدهد؟ بدون شكّ در درجه ي اوّل پيش داوري‌هاي غلط، هوي و هوس هاي نفساني، تعصب‌هاي كوركورانه و افراطي و هر چيز كه صفاي دل و پاكي روح انسان‌ را بر هم زند، مانع درك حقيقت است. در حديث مي‌خوانيم: «لولا انَّ الشياطين يحومون حول قلوب بني‌آدم لنظروا الي ملكوت السموات؛ اگر شياطين در اطراف قلب هاي فرزندان آدم دور نمي‌زدند آن ها مي‌توانستند ملكوت و باطن آسمان ها را ببينند.»[21]نكاتي كه بر شمرده شد و نكات ديگر، مي توانند بستر مناسبي از براي آداب تلاوت مؤدّبانه باشند.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. قرآن در قرآن، جلد اول (تفسير موضوعي قرآن) آيت الله جوادي آملي.
2. تفسير نمونه، آيت‌الله مكارم شيرازي، مجلدات، 9، 21، 1، 25، 11.
3. تفسير الميزان علامة طباطبايي، جلد اول، ذيل آية 121، سورة بقره.
4. تفسير موضوعي قرآن كريم، جلد 9، آيت الله جوادي آملي.

پي نوشت ها:
[1] . نهج‌البلاغه، خطبة 147.
[2] . كنزالعمال، خطبة 2472.
[3] . نهج‌البلاغه، خطبة 176.
[4] . اصول كافي، ج 2، ص 599، ح 2.
[5] . تفسير نمونه، ج 9، ص 574.
[6] . بقره: 2/121.
[7] . منظور از «اعشار» و «اخماس» تقسيماتي است كه در قرآن مي‌شود مانند تقسيم به سي جزء و يا هر جزء به چهار حزب و امثال آن است.
[8] . ر. ك: مكارم شيرازي، ناصرع تفسير نمونه، ج1، ص432، 431 و طباطبايي، تفسير الميزان، بيروت، مؤمنان الاعلمي، 1417ه‍ ، ج اول، ص262.
[9] . مزمّل:73/1- 4.
[10] . مزمل:73/6.
[11] . اسراء: 17/79.
[12] . ر. ك: خطبة 193، نهج‌البلاغه در وصف پرواپيشگان.
[13] . محمد/24 و نساء/82 و محمد/24 و ص/29.
[14] . ر. ك: تفسير مجمع البيان، ج 10، ص 38 به نقل از تفسير نمونه، ج 25، ص 200.
[15] . بحارالانوار، ج 41، ص 353.
[16] . واقعه: 56/79.
[17] . مزمل: 73/4.
[18] . نحل: 17/98.
[19] . نساء: 4/82.
[20] . اعراف: 7/204.
[21] . ر. ك: تفسير نمونه، ج11، ص 396 به بعد.