معاشرات و روابط و تناسبات اجتماعی در دین عزیز اسلام دارای آداب مأثوره ای است که در این مقاله به آنها توجه می کنیم.

لزوم معاشرت با مردم از طریق ادای امانت اقامه شهادت و راستگویی و…

1-معاویة بن وهب گوید:به امام صادق عرض کردم:با بستگان و سایر مردم چگونه رفتار کنیم؟
امام فرمود:امانت را به آنان برگردانید، و(به حق)شهادت دهید:چه به نفع آنان باشد چه به ضررشان، از بیماران آن ها عیادت کنید، و در تشییع جنازه مردگانشان شرکت نمایید.(1)
2-ابی اسامه زید شحّام گوید:امام صادق به من فرمود:به آنان که از من اطاعت و به سخنانم عمل می کنند سلام برسان و به آن ها بگو:شما را به تقوای خدای عزوجل، پرهیزگاری در دین، کوشش در راه خدا، راستی در گفتار، برگرداندن امانت به صاحبانش، سجده طولانی، و خوش رفتاری نسبت به همسایگان سفارش می کنم، زیرا حضرت محمد به همین منظور مبعوث شده است.به کسانی که به شما اعتماد می کنند چه نیکوکار باشند چه بدکار، امانت را برگردانید.زیرا رسول خدا حتی به پس دادن سوزن و نخ سوزن[که ارزش اندکی دارد]فرمان داده است.صله رحم به جا آورید در تشییع جنازه شرکت کنید و به عیادت بیمار بروید و ادای حقوق نمایید، زیرا به کسی از شما می توان جعفری مذهب گفت که در دینش پرهیزکار، درست گفتار و امانت دار و با مردم خوش خو باشد.چنین شخصی با این گونه کارهایش مرا شادمان می سازد و این است روش و آیین جعفری.
اگر شیعه ما دارای این ویژگی ها نباشد برایم مایه اندوه و ننگ است و مردم می گویند:این است آیین جعفرصادق.به خدا سوگند پدرم[امام باقر به من فرمود:کسی از پیروان حضرت علی زینت قبیله است که از همه کس بیش تر ادا کننده امانت، برآورنده حقوق، و صادق در گفتار و امانت باشد به گونه ای که اگر از هرکس درباره او سؤال شود بگویند مانند فلانی باید بود، زیرا از ما امانت دارتر و درست گفتارتر است.(2)
3-معاویه بن وهب گوید:به امام صادق عرض کردم:با بستگان و کسانی که با آن ها رفت و آمد داریم ولی بر ما مذهب ما نیستند چگونه رفتار کنیم؟
امام فرمود:به پیشوایانتان که از آن ها پیروی می کنید بنگرید و بدان گونه که آن ها رفتار می کنند عمل نمایید.سوگند به خدا پیشوایان شما از بیماران آن ها عیادت می کردند و در تشییع جنازه آن ها حاضر می شدند و اقامه شهادت می کردند، به نفع یا به ضرر آن ها و امانت را به آنان برمی گرداندند.(3)
4-حبیب خثعمی گوید:امام صادق به من فرمود:بر شما باد به دوری کردن از معاصی، تلاش و کوشش، حضور در تشییع جنازه ها، عیادت بیماران و حضور در مساجد با سایر مردم.دوست بدارید برای مردم آنچه را برای خودتان دوست می دارید.آیا شرمسار نیست کسی از شما که همسایه اش حقّ او را بشناسد ولی او حقّ همسایه اش را رعایت نکند؟(4)
5-مرازم گوید:امام جعفرصادق فرمود:در مساجد نماز بخوانید، با مردم خوش رفتاری کنید، (برای اثبات حق)شهادت بدهید، و در تشییع جنازه شرکت کنید، زیرا شما ناگزیر به مردم نیازمندید و هیچ کس در زندگی اش از مردم بی نیاز نیست.(5)
6-عبدالله بن سنان گوید:از امام صادق شنیدم که می فرمود :شما را به تقوای الهی سفارش می کنم، مردم را بر خود چیره نگردانید که خوار می شوید.همانا خدای عزوجل در قرآن کریم می فرماید:«با همه مردم به خوبی گفتگو و معاشرت کنید.»(6)سپس فرمود:از بیماران آنان عیادت کنید، در تشییع جنازه شان حاضر شوید، شهادت بدهید اگرچه به نفع یا به ضررشان باشد.با مردم در مساجدشان نماز بگزارید تا آنچه میان شما و آنان متفاوت است مشخص شود.(7)
7-خیثمه گوید:امام صادق به من فرمود:سلام مرا به دوستان ما برسان و آن ها را به ترس از خدا و عمل صالح سفارش کن.افراد تندرست از بیماران عیادت کنند، ثروتمندان فقیران را مورد توجه قرار دهند، در تشییع جنازه مردگان حاضر شوند، به خانه های یکدیگر بروند و در امور دین با یکدیگر گفت و گو کنند، زیرا رعایت این امور باعث جاودانگی دستورات ماست.خداوند رحمت کند بنده ای را که دستورات ما را زنده نگه دارد.ای خیثمه آنان را آگاه کن که تنها چیزی که انسان را از غیر خدا بی نیاز می کند کار شایسته و پسندیده است، زیرا به ولایت و دوستی ما نایل نمی شوند مگر با ورع و پرهیزگاری.معذبترین مردم در روز قیامت کسی است که عدالت و حقّ را بستاید و سپس خلاف آنچه می گوید عمل کند.(8)
8-کثیر بن علقمه گوید:به امام صادق عرض کردم مرا نصیحت فرمایید.فرمود:تو را به تقوای الهی، پارسایی، عبادت، طول سجده، برگرداندن امانت، راستی در گفتار و خوش رفتاری نسبت به همسایگان سفارش می کنم، زیرا حضرت محمد برای همین منظور مبعوث شده است.با خویشاوندان پیوند داشته باشید، از بیمارانتان عیادت کنید، در تشییع جنازه مردگانتان حاضر شوید و زینت و افتخار ما باشید نه مایه ننگ ما.با اعمالتان ما را در نزد مردم عزیز و محبوب گردانید و آن ها را دشمن ما نسازید.همه دوستی ها را به سوی ما جلب و هرگونه بدگویی را از ما دفع کنید.(9)
9-امام صادق از حضرت علی روایت می فرماید:باید در قلب تو نیاز به مردم و بی نیازی از آنان جمع شود.نیاز تو به آن ها در نرمی گفتار و خوش رفتاری و بی نیازی تو از آن ها در پاکدامنی و پایداری عزت توست.(10)
10-ابواسامه گوید:از امام صادق شنیدم که می فرمود:تقوای الهی و پارسایی پیشه کنید، تلاش و کوشش کنید، راستگو باشید، امانت را به صاحبانش برگردانید، و با همسایگان خوش خو و خوش رفتار باشید.زینت و آبروی ما باشید نه باعث بی آبرویی ما.(11)

معاشرت با کسی که انسان عیب او را می داند با هدف اندرز دادن

1-ابوالعدیس گوید:امام باقر فرمود:ای صالح از آن که دلش برای تو بسوزد و تو را نصیحت کند پیروی کن و از کسی که تو را بخنداند ولی با با تو حیله و نیرنگ نماید پیروی مکن.به زودی همه به سوی خدای خویش باز می گردید، آن وقت آگاه می شوید[که چه کسی خیرخواه و چه کسی بدخواه شما بوده است].(12)
2-امام صادق فرمود:گرامی ترین دوستانم کسی است که عیب های مرا به من یادآوری کند.(13)
3-در کتاب محاسن برقی از امام جعفرصادق نقل شده است:از جمله خصلت هایی که مؤمن به آن نیازمند می باشد سه چیز است:1)توفیق از جانب خدای عزوجل 2)خود واعظ خویش بودن 3)پذیرفتن اندرز(14).

شرکت ندادن افراد فرومایه و گنهکار در امور

1-عمار بن موسی گوید:امام صادق فرمود:ای عمار اگر دوست داری که نعمت برای تو دوام داشته، مروت تو کامل و بی عیب باشد و زندگی ات روبراه شود، بردگان و افراد فرومایه را در کار خود دخالت نده، زیرا اگر آن ها را امین دانستی به تو خیانت کنند و اگر خبری به تو دهند دروغ گویند، اگر مصیبتی برایت پیش آید تو را خوار کنند، و اگر وعده کنند بدان عمل نکنند.
عمار گفت:از امام صادق شنیدم که می فرمود:دوستی نیکان با یکدیگر برای آنان ثواب، دوستی بدان با افراد نیک، برای نیکان فضیلت، دشمنی بدکاران با نیکان زینت و افتخار برای نیکوکاران و دشمنی نیکوکاران با بدان، خواری بدکاران است.(15)
در کتاب کافی نقل شده است که لقمان به پسرش گفت:ای پسرم، با مردم زیاد نزدیک مشو که موجب دوری از دل های آنان می شوی و یکسره از آن ها دوری مکن که خوار و بی مقدار گردی.هر جنبنده ای هم نوع خود را دوست دارد، انسان نیز هم نوع خود را دوست می دارد، کارهای پسندیده ات را نزد مخالفین آن کارها بازگو مکن، زیرا همان طور که میان گرگ و گوسفند دوستی برقرار نمی شود، میان نیکوکار و بدکار هم دوستی به وجود نمی آید.کسی که به قیر نزدیک شود مقداری از قیر به او می چسبد.هم چنین کسی که با تبهکار(در زندگی)شریک شود، روش های او را می آموز.کسی که ستیزه و جدال کردن را دوست بدارد، ملامت می شود، آن که در جاهای تهمت آمیز وارد شود متهم می گردد، هرکه هم نشین بد انتخاب کند سالم نمی ماند و هرکس زبانش را مهار نکند پشیمان می شود.(16)
3-عمار ساباطی گوید:امام جعفرصادق به من فرمود:ای عمار، اگر می خواهی نعمت برای تو دوام یابد و دوستی مردم نسبت به تو کامل شود و زندگی ات آسوده باشد، با بردگان و افرار پست در کار خویش مشورت مکن، زیرا اگر به آن ها اعتماد کردی به تو خیانت می کنند و اگر به تو خبری بدهند دروغ می گویند و اگر مصیبتی برای تو پیش آید تو را خوار سازند، و اگر وعده کنند به تو راست نگویند.(17)
4-امام صادق فرمود:از پدرم شنیدم که می فرمود:به حقّ قیام کن و برای آنچه از دست تو رفته است افسوس مخور و از آنچه به تو مربوط نیست دوری کن.از دشمن بپرهیز و با دوستان با احتیاط رفتار نما، مگر با افراد امین، و امین کسی است که از خدا بترسد.با بدکار هم نشینی مکن و او را بر اسرار خویش آگاه مگردان و امانت به او مسپار و با آنان که از خدای خویش می ترسند در کارهایت مشورت کن.(18)

وارد نشدن به جایگاه های تهمت

1-امام جعفرصادق از امیرمؤمنان علی نقل می کند: اگر کسی خود را در معرض تهمت قرار دهد، نباید کسانی را که به او بدگمان می شوند ملامت کند و کسی که رازش را پنهان دارد اختیار در دست خودش است [و رازش آشکار نمی شود](19).
2-امام صادق فرمود:کسی که به جاهای تهمت آمیز برود و متهم گردد باید خودش را ملامت کند.(20)
3-امام باقر از پدر بزرگوارش نقل کرده است که حضرت امیرالمؤمنین(ع) فرمود:شخصی که خودش را در معرض تهمت قرار دهد، نباید کسانی را که به او بدگمان می شوند ملامت کند.(21)
4-حضرت علی در وصیت به فرزندش امام حسن فرمود:از مکان های تهمت آمیز و جاهایی که مردم به آن بدگمانند بپرهیز؛ زیرا هم نشین بد انسان را گول می زند.(22)
5-امام موسی کاظم گوید:امام صادق فرمود:از جاهای مشکوک [و تهمت آمیز]بپرهیزید و حتی نباید کسی با مادرش راه برود، زیرا همه مردم نمی دانند که وی مادر اوست.(23)
6-سیدرضی در نهج البلاغه از امیرمؤمنان نقل می کند که آن حضرت فرمود:شخصی که خود را در معرض تهمت قرار دهد، نباید کسانی را که به او بدگمان می شوند ملامت کند.(24)
7-نیز آن حضرت فرمود:کسی که شمشیر تجاوز و ستم به روی مردم بکشد با آن شمشیر کشته می شود، کسی که مکر و حیله ورزد هلاک شود، هرکه بی باکی پیشه سازد غرق شود و شخصی که به مکان های تهمت آمیز برود متهم گردد.(25)

پرهیز از زیرکی مؤمن

1-امام باقر در تفسیر آیه «انّ فی ذلک لآیات للمتوسمین»(26)فرمود:منظور از«متوسمین»ائمه هستند(چون)رسول خدا فرمود:از زیرکی مؤمن بپرهیزید زیرا او در گفتارش از نور الهی استفاده می کند.(27)
2-سلیمان جعفری گوید:عده ای نزد امام موسی کاظم بودند که فرمود:از زیرکی مؤمن بترسید زیرا او با نور الهی به امور می نگرد.(28)
3-سیدرضی در نهج البلاغه گوید علی فرمود:از گمان هایی که مؤمنان نسبت به شما می برند بر حذر باشید، زیرا خدا حق را بر زبان آن ها جاری می سازد.(29)

هم نشینی و دوستی با بدعت گذاران

1-امام صادق فرمود:با کسانی که در دین بدعت می گذارند دوستی و هم نشینی نکنید زیرا در نظر مردم یکی از آنان به شمار می آیید. پیامبر فرمود:انسان بر دین دوست و هم نشین خود می باشد.(30)

کسانی که معاشرت و سلام کردن بر آن ها شایسته نیست

1-امام صادق از پدرانش نقل کرده که در وصیت حضرت رسول به علی آمده است:یا علی کسی که از دین و دنیایش توشه ای برنگیرد برای تو خیری در هم نشینی با او نیست و کسی که خواسته تو را اجابت نکند، تو نیز خواسته او را اجابت نکن، زیرا او شایسته تکریم نیست.(31)
2-امام صادق از پدرانش نقل کرده است که پیامبر فرمود:سخن گفتن با شخص جذامی مکروه است، مگر این که میان آن ها به اندازه یک ذراع [تقریباً نیم متر]فاصله باشد. آن حضرت فرمود:از جذامی بگریز مانند گریختن از شیر.(32)
3-در کتاب خصال شیخ صدوق از امیرالمؤمنین نقل شده است که آن حضرت فرمود:پیامبر[مردم را]از سلام کردن بر چهار گروه نهی کرده است:1)شخص باده گسار در حال مستی 2)کسی که مجسمه می سازد 3)آن که با نردبازی می کند 4)کسی که دوزبازی می کند(33).و من گروه پنجمی را می افزایم شما را از سلام کردن بر شطرنج باز نهی می کنم.(34)
4-رسول خدا فرمود:از پنج گروه در هر حال باید دوری کرد:جذامی، پیس، دیوانه، زنازاده و عرب بیابان گرد.(35)
5-اما جعفرصادق از پدرانش نقل فرموده است که بر شش گروه نباید سلام کرد:یهودی، مسیحی، کسی که برای رفع حاجت نشسته است، آن که بر سر سفره ای می نشیند که در آن مشروبات الکلی است، شاعری که به زنان عفیف تهمت می زند و کسانی که فحش دادن به مادران اشخاص را وسیله شوخی قرار می دهند.(36)
6-حضرت علی در حدیثی فرمود:بر شش گروه سلام کردن شایسته نیست:1)یهودی و مسیحی 2)افرادی که با نرد و شطرنج بازی می کنند 3)باده گسار 4)اهل ساز و طنبور 5)کسانی که فحش ددن به مادران اشخاص را وسیله شوخی قرار می دهند 6)شاعران [ درباری و چاپلوس].(37)
7-امام جعفرصادق از پدرش امام محمدباقر نقل کرده است که آن حضرت فرمود:بر یهود، نصاری، زردشتی، بت پرست، باده گسار، کسانی که کارشان بازی شطرنج و نرد است، مرد زن صفت[مردی که خود را در اختیار مردان دیگر می گذارد]، شاعری که زنان عفیف را متهم می کند و کسی که در حال نماز است سلام نکنید.بر نمازگزار بدین سبب که نمی تواند پاسخ سلام را بدهد، با توجه به این که سلام برای مسلمان امری مستحب و پاسخ آن واجب است و نیز بر رباخوار، کسی که برای رفع حاجت نشسته است، در حمام، و به هر فاسقی که آشکارا مرتکب معصیت می شود سلام نکنید.(38)
ادامه دارد …

پی‌نوشت‌ها:

1.اصول کافی، ج4، ص 458، ح2.
2.اصول کافی، ج4، ص 459، ح5.
3.همان، ح 4.
4.همان، ج4، ص 459، ح3.
5.همان، ج 4، ص 458، ح1.
6.«و قولوا للناس حسناً»، بقره/ 83.
7.سرائر، ص 475؛ محاسن برقی، ص 18.
8.سرائر، ص 487.
9.همان.
10.معانی الاخبار، ص 77؛ از کافی، ج4، استخراج کرده است.
11.محاسن برقی، ص 18.
12.اصول کافی، ج4، ص 262، ح2.
(1)ظاهراً اسم ابوالعدیس صالح بوده «تنقیح المقال، ج3 باب العین».
13.اصول کافی، ج4، ص 462، ح5.
(1)ظاهراً اسم ابوالعدیس صالح بوده «تنقیح المقال، ج3 باب العین».
14.محاسن برقی، ص 604.
15.اصول کافی، ج4، ص 464، ح5.
16.اصول کافی، ج4، ص 466، ح9.
17.علل الشرائع، ص 187.
18.همان.
19.روضه کافی، ص 152.
20.مجالس صدوق، ص 297(م 75).
21.مجالس صدوق، ص 182؛ در دنباله حدیث مطالبی هست که در وسائل نقل نشده است.
22.مجالس پسر شیخ طوسی، ص 5.
23.سرائر، ص 470.در نسخه های خطی کتاب هدایة الامة(شماره های :5703 ص 34 و 94 /133 ص 37 عمومی آستان قدس و شماره 300 ص 28 از نسخه خطی گوهرشاد)به جای «لا یقض»«لا یقفنّ»نوشته شده است(م).
24.نهج البلاغه، حکمت 151.
25.نهج البلاغه، حکمت 341.
26.«مسلماً در این [عذاب]برای هوشمندان عبرت است»حجر/75(م).
27.سرائر، ص 470.
28.بصائر الدرجات.
29.نهج البلاغه، قسمت دوم، ص 219.
30.اصول کافی، ج4، ص 466، 10.
31.من لا یحضره الفقیه، ج2، ص 334.
32.همان، ج2، ص 184.
33.نوعی بازی که در آن چهل خط کشند و سنگ ریزه ها به صف نهند.«لغت نامه دهخدا»عرب آن را سدّر و قرق گوید.
34.خصال صدوق، ج1، ص 112.
35.همان، ج1، ص138.
36.همان.
37.همان، ج1، ص 160؛ سرائر، ص 484.
38.خصال صدوق، ج2، ص 82.

منبع: حر عاملی، محمد بن حسن، (1104) / محمد علی فارابی، یعسوب عباسی علی کمر، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی،‌ چاپ دوازدهم، (1389).