آرمان انسان؛ آزادی از دیدگاه قرآن

معنا و مفهوم آزادی

اصولاً آزادی در مقابل عبودیت و بنده بودن مطرح می شود. انسان خصلتها و خصوصیاتی از قبیل: اراده، رضایت، تصمیم گیری، عزم و در نهایت عمل را دارا می باشد، عمل هم شکلهای گوناگونی دارد .

به عنوان مثال، می توان به شکل زندگی، شغل و مجموعه ارتباطهای اجتماعی انسان اشاره کرد.
مجموعه صفاتی را که برشمردیم، به دو شکل قابل تحقق است:

اوّل اینکه، منشأ آنها خود انسان باشد. انسان موجود مستقلی است و می تواند خودش منشأ انتخاب باشد. یعنی اگر از او سؤال شود:« چرا این کار را می کنی؟ » ، پاسخ خواهد داد:«به این دلیل که خودم سنجیده ام».
دوم آنکه، اینها به عامل بیرونی مستند شوند، یعنی اگر پرسیده شود: «چرا این طور زندگی می کنی؟»، می گوید:«چون خواست و اراده و رضایت فلان کس در این است».

در اینجا منشأ اراده، انتخاب، تصمیم و زندگی او،فرد دیگری است. آنجا که کارهای انسان حالت تبعیت پیدا کند و او دنباله رو باشد، دیگر این انسان در صف اوّل نیست، بلکه در صف دوم جای می گیرد. در این حالت، آزادی از او سلب شده است.در حالی که خداوند همگان را در صف اول و بدون امتیاز شخصیتی آفریده است.

ارتباط آزادی با شخصیت انسان

خداوند تبارک و تعالی انسان را طوری آفریده که خودش منشأ اراده، تصمیم گیری و سنجش است. او همه انسانها را در یک صف قرار داده است؛ نه آنکه یکی را جلو و دیگری را دنباله رو قرار داده باشد. یعنی آزادی با سرشت و آفرینش انسان عجین شده است.
اگر توجه کنیم، می بینیم که بندگی و بردگی جلوه های گوناگونی دارد که در هر مکان و زمانی، به شکلی امکان بروز می یابد. آنجایی که اراده انسان له شود، قدرت تصمیم گیری هم از او گرفته می شود. اگر قدرت انتخاب از انسان گرفته شود و عامل بیرونی تعیین کننده خط مشی او باشد، عبودیت تحقق پیدا کرده و هویت انسان سلب شده است.

به خاطر سابقه تاریخی، تصور بسیاری کسان بر این است که همواره آزادی طبقات ضعیف و ناتوان کارگر و رعیت با قدرت، زور و فشار سلب می شود، اما از منظر دین، تنها یکی از گروه هایی که آزادی آنان سلب می شود، طبقه رعیت است، و منحصر به آنان نیست، حاکمی هم که تحت تأثیر اطرافیانش است، در واقع برده آنهاست. اطرافیانی هم که خشنودیشان تابع خشنودی حاکم است، برده اند.

عامل سلب آزادی هم فقط فشار نیست. مطامع دنیایی، زندگی دنیوی، حفظ موقعیت و جاه و مقام هم انسان را به بردگی می کشاند.

راهکارهای دین برای تحقق آزادی

می دانیم که خطاب دین به همه انسانها در همه عصر ها و دورانها و همه مکانها در طول تاریخ است. یعنی دین جاودانه است.در واقع سؤال این است که این دین جاودانه، چگونه تضمین کرده است که مشعل آزادی در همه جا روشن بماند و خاموش نشود؟
اگر توجه کنیم، می بینیم که دین خیلی با لطافت به این پرسش جواب می دهد و برای تحقق آزادی، راهکاری را پیش می کشد و گفتار را از جایی آغاز می کند که خود این سخن، تضمین تحقق آزادی، در طول تاریخ است.

حضرت علی(علیه السلام) خطاب به انسان می فرماید:«لا تکن عبد غیرک فقد جعلک اللّه حرّاً؛ ای انسان! بنده غیر نباش، زیرا خداوند تو را آزاد آفریده است».

یکی از خلفا در باب آزادی به رؤسای قبایل می گوید:«استعبدتم النّاس؛ شما مردم را به عبودیت گرفته اید». (رهایشان کنید و آزادشان بگذارید)
بین فرمایش حضرت علی(ع) و کلام دوم، چند تفاوت آشکار است.

اول اینکه، کلام حضرت امیر(ع)، عموم مردم را به وجدان آزادی طلبشان توجه می دهد، یعنی انسان را به آنچه دارد،آگاه می سازد. اگر کسی را به آنچه دارد، توجه بدهید، زود به آن می رسد.

دوم آنکه، حضرت عموم مردم را مخاطب ساخته است که از این خطاب سود می برند، وقتی می گویند:«آزاد باش»، به سود اوست، ولی خطاب آن خلیفه به حاکمانی است که از آن خطاب ضرر می بینند. نفع حاکم در این است که توده های مردم، بدون چون و چرا پیروش باشند. حاکم از اینکه دیگران آزاد باشند، سودی نمی برد. یعنی در واقع خطاب دوم هیچ ضمانت اجرایی ندارد.
اگر بگوییم انسان ذاتاً آزاد است و تابع نیست، وقتی انسان متوجه شود که این گفته به سود اوست، به دنبال این خطاب حرکت می کند. از این رو،آزادی همیشه به دست توده های مردم تحقق می پذیرد.

انبیا و توده هایی که تابع آنان بوده اند، همیشه در طول تاریخ در پی تحقق آزادی برآمده اند. ستمگران هم همیشه مقابل آزادی ایستاده اند. به همین دلیل است که می گوییم: بهترین راهکار برای تحقق آزادی، دو چیز است، یکی بیدار کردن وجدان آزادی خواه در انسانها و دوم آگاه کردن آنان نسبت به این نکته که این کار به نفع آنهاست. این آگاهی است که مردم را در راه تحقق آزادی به وحدت می رساند و آنان را به قیام و فداکاری می خواند.

و سومین مطلب مهم دیگری که در کلام حضرت امیر(ع) می بینیم، این است که به همه انسانها، حاکم، محکوم، ارباب، رعیت، پدر، فرزند، معلم و شاگرد خطاب می کند. همه طبقات باید آزاد باشند. و لی آن خلیفه، آزادی را فقط برای رعیت دیده بود.

در بینش دینی، آزادی معنای بسیار گسترده و قلمرو بسیار وسیعی دارد که همه طبقات را فرا می گیرد و این خطاب هم، خطاب به انسان است. انسان باید آزاد باشد. هیچ کس نباید بخاطر ترس از شمشیر و طمع در جاه و مال و مقام در چنگال اسارت کس دیگری باشد. انسانها باید خودشان تصمیم بگیرند، اراده کنند، اختیار، رضایت و غضب داشته باشند و روش زندگی را بر طبق اراده خودشان انتخاب کنند. دین چنین انسانی را می خواهد و چنین عزتی را برای او می طلبد.

محورهای اساسی آزادی در قرآن

توجه به سه محور از آیات قرآن، می تواند مبنا و ارزش آزادی را بیان کند و دیدگاه و جهان بینی قرآن را درباره انسان و خط مشی زندگی او، روشن سازد.

1. کرامت و شرافت انسان:

الف. «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم؛ به یقین انسان را در نیکوترین قوام آفریدیم». (سوره تین، آیه3)
ب. «و لقد کرّمنا بنی آدم؛ به یقین به فرزندان آدم کرامت دادیم». (سوره اسراء، آیه 70)
ج. «و اذ قال ربک للملائکة انّی جاعل فی الارض خلیفة؛ پروردگارت به فرشتگان فرمود: به راستی من جانشینی در زمین خواهم آفرید». (سوره بقره، آیه30)
د. «خلق الانسان. علّمه البیان؛ انسان را بیافرید، او را سخن گفتن آموخت».(سوره الرحمن، آیه4)
هـ. «اذ قال ربک للملائکة انّی خالق بشراً من صلصل من حمإ مسنون. فإذا سوّیته و نفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین. فسجد الملئکة کلهم اجمعون . إلاّ ابلیس…؛ پروردگارت به فرشتگان گفت: من انسان را از گل خواهم آفرید. پس چون به او سامان دهم و از «روح» خود در او بدمم سجده کنان برای او به خاک افتید. آنگاه فرشتگان همگی سجده کردند. مگر ابلیس…».(سوره حجر، آیات 28ـ31)

در آیات فوق «کرامت» و «جانشینی خداوند در زمین» و «دارای زیباترین و بهترین ترکیب و اعتدال» به عنوان مشخصات و امتیازات منحصر به فرد انسان ذکر شده است و این امتیازات مخصوص قشر، نژاد، قوم و طبقه ای خاص نیست. تمامی انسانها این ویژگیها را دارا هستند و از مواهب الهی برخوردار. همه در یک رتبه و صف از آفرینش و ارزش قرار دارند و این خصوصیات ذاتی که در نهاد هر فرد وجود دارد، اساس آزادی و آزادگی را تشکیل می دهد.

2. اصلی ترین وظیفه پیامبران:

الف. «فذکّر انما انت مذکر. لست علیهم بمصیطر؛ پس یادآوری کن و پند ده که تو یادآور و پند دهنده ای و بر آنان گماشته و چیره نیستی». (سوره غاشیه، آیه22)
ب. «فان اعرضوا فما ارسلناک علیهم حفیظاً ان علیک الاّ البلاغ؛ پس اگر روی گرداندند، ما تو را بر آنان نگهبان نفرستادیم، بر تو جز رساندن پیام نیست». (سوره شوری، آیه 48)
ج. «… و یضع عنهم اصرهم والاغلال الّتی کانت علیهم؛ پیامبر بار گران و قید و بندها و زنجیرها را از دوش آنها بر می دارد».(سوره اعراف، آیه157)
آنچه در آیات فوق و دیگر آیات، بیان گردیده است، این است که پیامبران در رفتار با مردم مهربان، دلسوز و فروتن می باشند و مهمترین همت آنان، هدایت و بیرون آوردن مردم از غفلت و تاریکی هاست و خشونت، سخت گیری، فشار و زور را بر آنان روا نمی دارند، زیرا پیامبران، منادی آزادی می باشند و از دیدگاه آنان، آزادی انسان اصلی است که در هیچ شرایطی نباید پای مال گردد و یا نادیده گرفته شود. جهاد دفاعی و جهاد آزادی بخش و مبارزه همه جانبه پیامبران با مهاجمان و ستمگران نیز برای تحقق همین اصل و هدف شکل گرفته است. و از این روی آنجایی که آزادی گرفته شود یا تهدید گردد، شمشیر پیامبران برای دفاع و تحقق آزادی از نیام بیرون می آید.

3. اعلام آزادی انسان:

الف. «افانت تکره الناس حتی یکونوا مؤمنین؛ اینکه ناخالصان از تو فاصله می گیرند، تو می خواهی اکراهشان کنی تا ایمان بیاورند». (سوره یونس، آیه99)
ب. «لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی؛ در کار دین اجباری نیست، به راستی که راهیابی از گمراهی آشکار شده است».(سوره بقره، آیه256)
آنچه از آیات فوق و دیگر آیات فهمیده می شود، این است که دین ابداً در صدد سلب آزادی و اراده انسان نیست، بلکه در راه تقویت اراده و سوق دادن آن بسوی خوبیها و سعادت ابدی می باشد و لذا انسان را با تذکر، پند، استدلال، آگاه ساختن، بیدار کردن و زدودن غفلت به سعادت جاودانه هدایت می کند.
از دیدگاه دین کاری پسندیده است که انسان از سر شوق و رغبت به آن روی آورد و در انجام عمل هر چه جنبه ترس و فشار کمتر باشد درجه عمل عالی تر خواهد بود و نقش عمده قرآن کریم توجه و تذکر است به آینده و تأثیر رفتار و گفتار در سرنوشت دایمی او و اینکه خوبی و بدی وضعیت فردای او، در گرو اعمال امروز اوست و این انسان است که با میل و اختیار خود در این راه و مسیر می تواند حرکت کند. بنابراین تنها، دینِ انسانِ آزادمرد ارزش دارد.

نویسنده : محمّد عبداللّهیان