آشنایی به منابع اولیه و ثانویه رجالی شیعه
 

چکیده
علم رجال از دو بخش تشکیل شده است که بخش نخست آن، به مبانی نظری این علم مربوط می‌باشد و بخش دیگر که جنبه عملی دارد عبارت است از بهره گیری از کتاب های رجالی برای تشخیص صلاحیت یک راوی. در این نوشتار به معرفی کتاب های رجالی‌ای که می‌توان در شناخت راویان اهل‌بیت(علیهم السلام) از آن‌ها بهره جست، می‌پردازیم.

تعداد کلمات 2409/ تخمین زمان مطالعه 12 دقیقه

فعّالیت عملی این علم، مانند رجوع کسی است که برای دانستن معنای لغتی به یک کتاب لغت رجوع می‌کند.
در این مقاله با کتاب‌هایی آشنا خواهید شد که راه را برای جستجوگرانی که به دنبال جدا کردن راویان ثقه و قابل اعتماد از غیرموثقین هستند را آسان کرده است.
این بدین معناست که برای فهم ثقه و یا غیرثقه بودن یک راوی باید به این دسته از کتاب‌های رجالی مراجعه شده و با تک‌تک راویان احادیث آشنا شد.
در یک تقسیم‌بندی می‌توان این نوع از کتاب‌های رجالی را در سه دسته قرار داد:
   1) منابع اوّلیه رجالی (که در قرن سوم و پنجم نوشته شده است.)
   2) منابع ثانویه رجالی (که در قرن ششم و هشتم نوشته شده است.)
   3) پدید آمدن جوامع رجالی از قرن دهم تا کنون.
 

امتیاز ویژه‌ نویسندگان منابع اولیه رجالی این است که در علم رجال پیشکسوت شمرده شده و باعث برتری ایشان بر دیگر علمای رجالی می‌شود. این دسته از نویسندگان کتاب‌های رجالی با بزرگان علم حدیث و راویان احادیث اهل‌بیت علیهم السلام هم عصر بوده، که این ویژگی در نویسندگان دسته دوم وجود ندارد.
از جمله کتاب‌های نوشته در این عصر می‌توان به چهار کتاب اصلی که به عنوان «کتب اربعه رجال»‌ی نام برده می‌شوند اشاره نمود. این چهار کتاب عبارتند از:
 

این کتاب توسط محمد بن عمر بن عبدالعزیز، معروف به کَشّی نوشته شده است که می‌توان آن را قدیمی‌ترین کتاب رجالی در شیعه دانست. کَشّی از بزرگان علم حدیث و از قابل اعتمادترین ایشان است که دارای قوه ضبط بسیار قوی‌ای در حدیث می‌باشد.
هدف اصلی کشّی از نوشتن این کتاب، ذکر روایاتی است که از سوی معصومین علیهم السلام در مدح و یا مذمّت یک نفر صادر شده است. در آغاز کتاب نام برخی از صحابه رسول اکرم که از یاران امام علی(علیه السلام) نیز به شمار می‌روند، دیده می‌شود و بعد از آن به ترتیب، نام بقیه یاران و اصحاب ائمه علیهم السلام آورده شده است.
از این کتاب جز همان مختصری که شیخ طوسی; جمع آوری نموده است، چیز دیگری در اختیار ما نیست. [3]
 

این کتاب رجالی توسط شیخ محمد بن حسن طوسی (385-460 ه.ق) نوشته شده، که در آن نویسنده، نام اصحاب پیامبر و ائمه علیهم السلام را به ترتیب عصر و زمان آنها جمع آوری نموده است.
سبک شیخ در این کتاب، با دیگر کتاب‌های رجالی همچون الفهرست خودش و رجال نجاشی، فرق دارد؛ چرا که شیخ در این کتاب اسامی راویان از صحابه، راویان امیرالمؤمنین(علیه السلام)، راویان امام حسن(علیه السلام) و… را برای دسترسی آسان به ترتیب حروف الفبای عربی آورده و در آخر کتاب، نام کسانی را که از هیچ امامی روایت نقل نکرده‌اند را آورده است.
این کتاب در 13 باب تنظیم شده که در آن نام 6429 تن از راویان آمده است.[4]
 

کتاب فهرست یکی دیگر از کتاب‌های رجالی شیخ طوسی (ره) است که در آن اسامی کسانی که صاحب اصل یا تصنیف [6] بوده‌اند، توسط شیخ آورده شده است.
شیخ در این کتاب نام 912 نفر از راویان حدیث اهل‌بیت(علیهم السلام) را به ترتیب حروف الفبا آورده است که  نام نخستین ایشان، ابراهیم بن محمد بن ابی یحیی بوده و آخرین ایشان ابن عصام است.
شیخ (ره)، هدف خویش از نوشتن این کتاب را جمع آوری و ضبط اسامی صاحبان کتاب یا اصل، بیان داشته است که در کنار ذکر نام آن راویان، بحث‌های رجالی‌ای نیز پیرامون ایشان نموده و آنها را جرح و تعدیل[7] نموده است که این مطلب باعث شده است کتاب ایشان، به عنوان یکی از منابع رجالی شناخته شود.
طبق اعتراف شیخ(ره)، همّت ایشان بر تکمیل کتاب‌هایی بوده که قبل از ایشان نوشته شده است همچون دو کتاب از ابوالحسین احمد بن حسین بن عبیدالله (معروف به ابن غضائری) که یکی به جمع آوری صاحبان اصول پرداخته است و دیگری به جمع آوری صاحبان مصنفات.
 

عنوان کتاب	نام پدید آورنده	وفات	تعداد جلد	مشخصات اجمالی
رجال برقی	ابوجعفر احمد بن محمد خالد برقی	274 ه.ق	1 جلد	بررسی 1707 راوی
رجال ابن غضائری	احمدبن حسین بن عبیدالله غضائری	450 ه.ق	1 جلد	بررسی 225 راوی
رجال کشی	محمد بن عمر بن عبد العزیز کشی	340ه.ق	1 جلد	بررسی 1151 راوی
رسالة ابوغالب زراری	ابوغالب احمد بن محمد بن اعین زراری	368 ه.ق	1 جلد	بررسی راویان آل زراره
رجال طوسی	محمد بن حسن طوسی	460.ق	1 جلد	بررسی 4629 راوی
فهرست طوسی	محمد بن حسن طوسی	460ه.ق	1 جلد	بررسی 912 راوی
رجال نجاشی	ابوالعباس، احمد بن علی نجاشی	450 ه.ق	1 جلد	بررسی 1269راوی

منابع ثانویه رجالی

ویژگی‌هایی که در مورد نویسندگان منابع اولیه رجالی گفته شد، در این دوران دیگر قابل مشاهده نیست؛ به همین خاطر نوشته‌های رجالی این عصر از عصر اولیه جدا می‌شود.
از جمله کتاب‌هایی که در این دوران نوشته شده است می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. کتاب رجال ابن داود

نویسنده این کتاب، تقی‌الدین الحسن بن علی بن داود حلی (647 – 707 ه.ق) می‌باشد. این کتاب در واقع، جمع‌آوری نظریات علمای رجالی‌ایست که منابع اولیه را گردآوری نموده‌اند.
این کتاب به ترتیب حروف الفبایی بوده که در دو بخش تنظیم شده است. نویسنده در بخش نخست از این کتاب به معرفی راویان قابل اعتماد و عادل در حدیث پرداخته و در قسمت دوم اسامی غیرموثقین را ذکر می‌نماید.
می‌توان این ادعا را نمود که ابن داود، تمام مطالب فهرست و رجال شیخ طوسی، رجال نجاشی، رجال کشّی، رجال ابن غضائری، برقی، عقیقی، ابن عقده، فضل بن شاذان و ابن عبدون را در کتاب خود آورده است. [11]
 

2. کتاب خلاصه الاقوال فی علم الرجال

نویسنده این کتاب، حسن بن یوسف بن مطهر (648- 726 ه.ق) معروف به علامه حلّی است. ایشان عالم ذوالفنون بوده بدین‌معنا که در بسیاری از علوم عقلی و نقلی صاحب نظر بوده و دارای تالیفات متعددی می‌باشد. علامه حلّی در علم رجال نیز دارای کتاب‌های متعددی می‌باشد که مفصل‌ترین این کتاب‌ها، «کشف المقال فی معرفه الرجال» است؛ ایشان از کتاب خویش با عنوان «رجال‌الکبیر» یاد می‌نماید.
اما متاسفانه این کتاب از بین رفته و فقط «خلاصه الاقوال» که خلاصه‌ای از این کتاب است، به دست ما رسیده است.
نویسنده، کتاب خویش را در دو بخش تنظیم نموده است. در بخش اول از این کتاب که در 17 فصل گردآوری شده است، به ذکر نام افرادی پرداخته شده که مورد وثوق و اطمینان علامه بودند و در بخش دوم از این کتاب که باز در 17 فصل تنظیم شده، درباره افرادی است که در نزد ایشان ضعیف در حدیث شمرده می‌شدند.
این کتاب در پایان، مشتمل بر 10 فایده رجالی است که مجموعه‌ای از قواعد و نکات رجالی است.
از دیگر کتاب‌هایی که می‌توان به عنوان منابع ثانویه علم رجال نام برد، عبارتند از: فهرست نوشته شیخ معالم الدین علی بن عبیدالله رازی و معالم العلماء نوشته ابن شهر آشوب مازندرانی.
 

عنوان کتاب	نام پدید آورنده	وفات	تعداد جلد	مشخصات اجمالی
معالم العلماء	ابن شهر آشوب مازندرانی	558.ق	1 جلد	معرفی 1021 عالم شیعی
فهرست شیخ منتجب الدین	منتجب الدین علی بن عبیدالله رازی	600 ه.ق	1 جلد	معرفی 553 عالم شیعی
رجال ابن داود	تقی الدین حسن بن علی بن داود حلی	707 ه.ق	1 جلد	معرفی موثقین و مجروحین
خلاصة الاقوال	حسن بن یوسف بن مطهر	726 ه.ق	1 جلد	تلخیص کتاب رجال کبیر علامه

جوامع رجالی

برخی از دانشمندان علم رجال در زمان گذشته و حتی در زمان حال، اقدام به تدوین جوامع رجالی نموده‌اند که در این نوع از کتاب‌ها، مجموعه‌ای از روش‌هایی که پیشینان در کتاب‌های خویش برگزیده بودند برای جرح و تعدیل راویان حدیث به کار گرفته شده است.
در این نوع کتاب‌ها، از روش بررسی طبقه رجالی راوی، احادیث در مدح و ضعف راوی، جرح و تعدیل راویان گذشته و قرائن به دست آمده استفاده شده است.
کتاب‌هایی که می‌توان در این دسته قرار داد، عبارتند از: مجمع الرجال نوشته عنایه الله قهپایی، نقدالرجال نوشته سید مصطفی حسینی، جامع الرواه نوشته محمد بن علی اردبیلی غروی، الفوائد الرجالیه سید محمد مهدی بحرالعلوم، تنقیح المقال شیخ عبدالله مامقانی، قاموس الرجال شیخ محمد تقی شوشتری و معجم الرجال الحدیث آیت الله سید ابوالقاسم خویی;.
از میان این کتاب‌ها، به معرفی کتاب «معجم الرجال الحدیث» می‌پردازیم.
 

معجم الرجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه

این کتاب توسط حضرت آیت الله سید ابوالقاسم خویی نوشته شده است که می‌توان آن را کامل‌ترین جامع حدیثی دانست.
از ویژگی‌های این کتاب، جمع آوری احادیث و تمامی اقوالی است که در مورد یک راوی بیان شده است. در این کتاب، نام بیشترین راویان و کسانی که از ایشان روایت نقل کرده‌اند، در 24 جلد آمده است.
نویسنده در جلد اول از این کتاب، به مباحث مقدماتی علم رجال، همچون: برخی از اصول رجالی شیعه، میزان صحّت روایات کتاب‌های اربعه، توثیقات عامه، توثیقات خاصه و… پرداخته است و آنان را مورد نقد و بررسی قرار داده است. در این کتاب 15706 راوی مورد نقد و بررسی رجالی قرار گرفته‌اند.

عنوان کتاب	نام پدید آورنده	وفات	تعداد جلد	مشخصات اجمالی
مجمع الرجال	عنایة الله قهپایی	993ه.ق	7 جلد	جمع آوری نظرات رجالی منابع اولیه
نقد الرجال	سید مصطفی حسینی تفرشی	قرن یازدهم	5 جلد	اصلاح دیدگاه‌های رجالی پیشین
جامع الرواة	محمد بن علی اردبیلی غروی	1101ه.ق	2 جلد	تکیة اصلی بر رجال استرآبادی و تفرشی
الفوائد الرجالیه	سید محمد مهدی بحرالعلوم	1212 ه.ق	4 جلد	بررسی خاندان‌های رجالی
تنقیح المقال	شیخ عبدالله مامقانی	1351 ه.ق	3 جلد	بررسی 13365 راوی
قاموس الرجال	شیخ محمد تقی شوشتری	1374ه.ش	11 جلد	نقدی بر کتاب تنقیح المقال
معجم الرجال الحدیث	سید ابوالقاسم خویی	1413 ه.ق	24 جلد	بررسی  15706 راوی

 

نمایش پی نوشت ها:

[1]. این کتاب معروف به رجال کَشّی می‌باشد.
[2]. برخی برای این کتاب نام‌های دیگری نیز بیان نموده‌اند، از جمله: معرفه الرجال، معرفه الناقلین.
[3]. شیخ طوسی; این کتاب را «اختیار معرفه الرجال» نامیده است.
[4].این کتاب با تحقیق آقای جواد قیومی اصفهانی در یک جلد به چاپ رسیده است.
[5]. تفاوت کتاب رجال و فهرست در این است که کتاب رجالی، نوشته ای است که شامل طبقات اصحاب معصومین علیهم السلام که به جرح و تعدیل هر یک پرداخته است مانند رجال شیخ طوسی; اما کتاب فهرست، کتابی است که تنها نام کسانی آورده می‌شود که صاحبان اصل و یا تصنیفی باشند.
[6]. اصل در اصطلاح حدیثی عبارتست از کتابی که اخبار آن مستقیما توسط نماینده آن از امام7 شنیده شده است و یا واسطه ای هم در بین بوده است ولی تصنیف عبارتست از کتابی که تمام اخبار و اکثر آن از کتاب سابقه دار نقل شده است و یا کتابی است که سخن نویسنده اش در آن فراوان است به طوری که نمی‌توان به آن کتاب روایی گفت.
[7]. جرح و تعدیل در علم رجال بدین معناست که شخصیت رجالی او را از منظر سه گانه ای که در درس گذشته بیان شد، مورد نقد و بررسی قرار دهیم.
[8]. در بین علمای اسلام، این کتاب به نام رجال نجاشی معروف شده است.
[9]. جعفر سبحانی، کلیات فی علم الرجال،  قم، موسسه امام صادق7، اول، 1427 ه.ق، ص 62
[10]. علی نصیری، آشنایی با علوم حدیث، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه قم، اول، 82، ص 227
[11]. جعفر سبحانی، کلیات علم رجال، ص 104
[12]. آشنایی با علوم حدیث، ص 227
[13]. همان، ص 233.

منابع:
1.    احمد بن فارس بن زکریّا، معجم مقاییس اللغه، قم، نشر اعلام اسلامی، 1362.
2.    بهایی، محمد بن حسین، قم، مکتبه الاسلامیه، 1396 ه.ق.
3.    حجّت، هادی، جوامع حدیثی شیعه، تهران، سمت، 1386.
4.    ربّانی، محمد حسن، اصول و قواعد فقه الحدیثی، قم، بوستان کتاب، 1383.
5.    ربّانی، محمد حسن، سبک شناسی دانش رجال الحدیث، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1385.
6.    رحمان ستایش، محمد کاظم، آشنایی با کتب رجالی شیعه، قم، دارالحدیث، 1385.
7.    رحمان ستایش، محمد کاظم، بازشناسی منبع رجالی شیعه، قم، دارالحدیث، 1384.
8.    سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، قم، نشر اسلامی، 1426 ه.ق.
9.    سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، قم، امام صادق7، 1427 ه.ق.
10.    سیوطی، جلال الدین، تدریب الراوی، بیروت، درالکتب العربی، 1414 ه.ق.
11.    صالح، صبحی، علوم الحدیث و مصطلحات آن، ترجمه عادل نادر علی، تهران، اسوه، 1376.
12.    صالح، صبحی‌،‌علوم الحدیث و مصطلحه، قم، ذوی القربی، 1428 ه.ق.
13.    صدوق، ‌محمد‌بن‌علی، ‌عیون اخبار الرضا7، تهران، ‌منشورات جهان، 1383.
14.    طباطبایی، سید محمد کاظم، تاریخ حدیث شیعه (1)، تهران، سمت، 1388.
15.    طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین‌،‌تهران‌،‌مؤسسه البعثت، 1372.
16.    طوسی، محمد بن حسن، رجال طوسی، قم، نشر اسلامی‌،‌1428 ه.ق.
17.    عابدی، احمد، آشنایی با بحارالانوار، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1378.
18.    عاملی، شیخ حرّ، وسائل الشیعه، قم، آل البیت علیهم السلام، 1409 ه.ق.
19.    فیض کاشانی، ملا محسن، الوافی، مکتبه امیرالمؤمنین علی7، 1365.
20.    کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ‌سید جواد مصطفوی، تهران، وفاء، 1382.
21.    مؤدب، سید رضا، درسنامه درایت الحدیث، قم، ‌مرکز جهانی علوم اسلامی، 1383.
22.    مدیر شانه چی، کاظم، تاریخ حدیث، تهران، سمت، ‌1385.
23.     مسعودی، عبدالهادی، روش فهم حدیث، تهران، ‌سمت، 1384.
24.    معارف، مجید، ‌تاریخ عمومی حدیث، تهران‌،‌کویر‌،‌1387.
25.    مهریزی، مهدی‌،‌آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385.
26.    نجاشی، احمد بن علی، الفهرست، قم‌،‌مؤسسه نشر اسلامی، 1429 ه.ق.