آيا تكنولوژي با دين و بالاخصّ با دين اسلام جمع مي‌شود؟

معنا و مفهوم تكنولوژي
تكنولوژي به معناي دانش فني، روش فني، زبان فني و صنعت است.[1] ديكشنري وبستر (webslers) و لغتنامه «المورد»[2]چهار معنا براي تكنولوژي ذكر كرده‌اند:
الف) زبان فني؛ ب) علم كاربردي؛ ج) روش فني براي دست‌يابي و انجام غرض عملي؛ د) كليه وسايل و ابزاري كه براي فراهم آوردن ضروري‌ترين امور معيشتي مردم و آسايش آنان به استخدام و كار گرفته مي‌شود.

تكنولوژي و علم
تكنولوژي واژه مركبي از تكنيك (tecgnic) و لوژي مي­باشد. «logy» «لوژي» از لوگوس «Iogos» به معناي عقل گرفته شده است، بنابراين تكنولوژي علم است، يك نحو تفكر است، يكنوع عقلانيت است. امكان ندارد كه تكنيك در جايي بدون هيچگونه شرايط و مقدماتي پيدا شود و رشد نمايد بلکه از جملة شرايط و مقدمات پيدايش تكنيك، تفكر و عقلانيت فني است، و مثل يك ارگانيسم و يك ماشين منظم و مرتب و هماهنگ و راحت كار مي­كند تا راه توسعه هموار گردد.
شهيد مطهري مي‌گويد: «امروز دنيا بر پاشنه علم مي‌چرخد، كليد همه جوامع، علم و اطلاع فني است، بدون علم نمي‌توان جامعه‌اي غني، مستقل، آزاد، عزيز و قوي بوجود آورد .[3]و دايرة تكنيك تا آن اندازه بسط و توسعه يافته كه اداره امور و روابط و مناسبات و معاملات و تعليم و تربيت و مداوا و درمان و بهداشت و… را در بر[4] گرفته است. و معناي ديگر آن اين است كه: «اولاً همه چيز جامعه به تكنيك بستگي دارد. ثانياً بسط و توسعه تكنيك مستلزم تغيير و تحول در نحوه تفكر است.. و براي حركت در جهت توسعه، تفكر جديد (تكنيكي) بايد پيدا كرد.»

اسلام و تكنولوژي
نظر اسلام دربارة تكنولوژي را مي‌شود چند جور بررسي كرد: يكي از آن جهت كه تكنولوژي علم است، و نظر اسلام را در باب علم دانست، دوّم آن‌كه نظر به خود اسلام كرد كه «اسلام چگونه ديني است؟ چه هدفهائي دارد؟ و چگونه جامعه‌اي را مي‌خواهد؟ قلمرو دين چه اندازه وسعت دارد، آيا دامنه دستورهاي اين دين در همه شؤون حياتي و اجتماعي و اقتصادي و سياسي بشر نظر دارد و در همة آن‌ها منظور و هدفهائي دارد كه بايد تامين گردد.[5]ديدگاه اسلام نسبت به علم اين است كه «از قديم‌ترين زماني كه كتب اسلامي تدوين شده در رديف ساير دستورهاي اسلامي مثل نماز و روزه بابي هم تحت عنوان «باب وجوب طلب العلم» (و باب فضل العلم)[6] باز شده و علم بعنوان يكي از فرائض شناخته شده است.»[7] از دوره طفوليت اين نداي پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ آوازه گوش هر مسلمان بود و هست:
چنيـن گفت پيغمبر راستگـو                    زگهواره تا گور دانش بجوي
«اطلبو العلم ولو بالصين» طلب دانش كنيد ولو اين‌كه براي دست‌يابي آن نياز باشد كه به چين سفر كنيد. «چين به عنوان دورترين نقطه و يا به اعتبار اين‌كه در آن ايام يكي از مراكز علم و صنعت جهان بوده ياد شده است (بهر حال) هر علمي كه متضمن فائده و اثري باشد و آن فائده و اثر را اسلام برسميت بشناسد يعني آن اثر را اثر خوب و مفيد بداند، آن علم از نظر اسلام خوب و مورد توصيه و تشويق است.»[8]اسلام در اثر تشويق مسلمين به علم و ترويج نشاط حياتي، روح معاضدت و همکاري و تعامل و تساهل را جانشين تعصبات دنياي باستاني كرد و در مقابل رهبانيت كليسا، كه ترك و انزوا را توجيه مي‌كرد با توصية مسلمين به «راه و سط» توسعه و تكامل صنعت و علم انساني را تسهيل كرد.[9]از سوي ديگر «قرآن مسائلي را به عنوان مطالعه و تفكر پيشنهاد مي‌كند، اين موضوعات همانهاست كه نتيجه مطالعه آن‌ها همين علوم طبيعي و رياضي و زيستي و تاريخي و غيره است كه امروز در دنيا مي‌بينيم»[10]و به گفته استاد احمد آرام: در كتاب آسماني دين حنيفي كه تشرف آن را داريم هر جا مناسبتي پيش مي‌آمده، آدمي به انديشيدن و بهره جستن از خرد خويش براي پي بردن به اسرار جهان دعوت شده است. آنهم «أَ فَلا تَعْقِلُونَ» «لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ» «فانظرو» و نظاير فراوان اينها كه در قرآن كريم آمده همه دستورهايي است كه افراد اسلام را به تفكر و تدبر در هر چه آفريده شده است، مي‌خواند و اين خود آغاز علم و دانش است.[11]اسلام در بدو ظهور خود با قرائت و خواندن و تعليم ظهور كرد.[12] ظهور اسلام، ظهور يك جهان‌بيني ويژه و نوين و يك تفكر نو و تازه بود… اسلام در واقع دعوت به يك عقيده دعوت به يك انديشه است[13]… از اينرو قرآن كريم همواره دعوت به تعقل و انديشيدن مي‌كند و از اصل تقليد در انديشه و عقيده پرهيز مي‌دهد.[14]در حوزه اسلام از همان آغاز، روحية جويايي علم و منش عقلي تقويت گشت و اينهم راه را براي پيدايش علوم و قواعد و زياني كه بتوان با آن مسائل و مباحث انديشه‌اي را در ميان نهاد، باز كرد.[15]»
تاريخ زندگاني انبياء گذشته نيز شاهدي است گويا كه دين هيچ وقت با دانش فني و صنعت مخالف نبود بلكه خود انبياء از اين دانش بهره‎مند بودند و از آن استفاده و امرار معاش مي‎كردند و به ديگران تعليم مي‎دادند كه ما در اين جا شواهدي را نقل مي‎كنيم.
الف) به نوح وحي مي‌شود.[16] كه با كمك غيبي و رهنمود الهام بخش خدا كشي بسازد، نوح ـ عليه السّلام ـ طبق اين آيات شريفه از پيشكسوتان جريان استفاده صحيح از علم و صنعت به شمار مي‌آيد «و صنعت كشتي سازي نوح ـ عليه السّلام ـ الگويي براي ساخت و پرداخت هرگونه وسايل نقليه دريايي و زيردريايي به طور خاصّ اعم از وسيله نقل مسافر، بار و مانند آن و نيز وسايل نقلي زميني و هوائي به‌طور عام مي‌باشد.»[17]ب) حضرت داود پدر سليمان ـ عليهما السلام ـ از امكانات مناسبي متنعم بود و مأمور بود كه صنعت زره بافي[18] را ارائه كند او زره‌هاي وسيع، حلقه‌هاي هندسي شده و روزنه‌هاي هم اندازه و متناسب مي‌ساخت تا انسان با پوشش آن در جنگ‌ها از صدمه تير و نيزه و… محفوظ بماند.
«اين صفت الگويي براي ساختن هر گونه وسايل دفاعي است خواه دربرابر تير و مانند آن و خواه در قبال سموم شيميايي و نظاير آن[19]»
ج) حضرت سليمان ـ عليه السّلام ـ از امكانات فراواني برخوردار بود و قرآن كريم نحوة استفاده او را از وسايل صنعتي آن روزگار را در سوره سبأ[20] بازگو مي‎كند. و مي‌فرمايد كه كارگزاران نظام اسلامي حضرت سليمان ـ عليه السّلام ـ هم در صنعت معماري، بناهاي بلند و قصرهاي منيع مي‌ساختند و هم در صنعت نقاشي و هنر، تمثال را با زيبايي ترسيم مي‌كردند تا ضمن تشويق به هنر و ارضاي غريزه هنرجويي، روش بهره‌برداري درست را ارائه نمايند. و نيز در صنعت فلز كاري، ظروف مورد نياز فردي و جمعي را مي‌ساختند تا در طي هنرآموزي، وسائل رفاهي را فراهم نمايند وآيين بهزيستي را در ساية تأمين لوازم ضروري زندگي بياموزند.[21] قصر ظريف شيشه‌اي حضرت سليمان، هم شاهد بر پيشرفت صنعت معماري، هنري و صنعتي آن عصر است و هم شاهد بر اين‌كه اولياءالله از آن استفاده مي‌كردند.
«صنعت معماري و كارهاي دستي و ظرايف هنري و ساختن ظروف فلزي سليمان ـ عليه السّلام ـ نمونه‌اي براي ساختن هرگونه لوازم زندگي كه نيازمنديهاي فردي يا گروهي و همچنين نيازمنديهاي هنري و ادبي به آن برطرف مي‌گردد» (مي‌باشد).[22]د) ذوالقرنين «از تمام امكانات لازم بهره‌مند بود و كارهاي قابل توجهي كرد كه يكي از آن‌ها ساختن سد عظيم نفوذ ناپذير بود.[23] كه بر اثر ارتفاع و صاف بودن قابل فتح نبود و بر اثر استواري و استحكام، قابل سوراخ نمودن نبود زيرا آن سدّ عظيم فلزي بود كه از پاره‌هاي آهن و مس گداخته ساخته شده بود.[24]الف) اصل فرايند صنعتي در دين ممدوح و مورد ترغيب مي‌باشد.
ب) لزوم استفاده صحيح (از صنعت و تكنولوژي خواست قرآن است و بهره‌برداري از آن در امور تخريبي تهاجمي، سوزنده، كشنده و تباه كننده، زمين يا دريا، هوا، گياهان، جانواران، انسانها، مناطق معمورويا… هرگز روانيست)
ج) مهمترين بهرة درست ازصنايع پيشرفته هر عصر عبارت از تأمين نيازهاي علمي و عملي مردم آن عصر مي‌باشد.
د) آنچه كه در اين نمودارها ذكر شده جنبه تمثيل دارد نه تعيين يعني مثال بهره صحيح در قرآن بازگو شد نه آن‌كه استفاده درست منحصر در همين چند مورد مي‌باشد.
بنابراين از مجموعه اين نمودارها مي‌توان خط مشي دين را دربارة بهره‌برداري از صنايع و تكنولوژي استنباط نمود كه استفاده از تكنولوژي در تمام امور سازنده و سودمند رواست.[25]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ مطهري، مرتضي، بيست گفتار، تهران، انتشارات صدرا.
2ـ مطهري، مرتضي، خدمات متقابل اسلام و ايران، تهران، انتشارات صدرا.
3ـ حكيمي، محمد رضا، دانش مسلمين، دفتر نشر فرهنگ اسلامي.

پي نوشت ها:
[1] . جعفري، محمد رضا، فرهنگ نشر نو و فرهنگ پيشرو آريان‌پور، ص64.
[2] . البعلبكي، المورد، بيروت، دارالملايين.
[3] . مطهري، مرتضي، بيست گفتار، قم، انتشارات ملا صدرا، ص215.
[4] . داوري اردكاني، رضا، فلسفه در بحران، تهران، انتشارات اميركبير، ص136.
[5] . بيست گفتار، همان.
[6] . كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، تهران، دارالكتب الاسلامية، ج1.
[7] . بيست گفتار، همان، ص216.
[8] . همان، ص219.
[9] . حكيمي، محمد رضا، دانش مسلمين، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ص7.
[10] . بيست گفتار، همان، ص220.
[11] . دانش مسلمين، همان، ص5ـ6.
[12] . علق/1ـ5.
[13] . نهج‌البلاغه، حكمت 125.
[14] . دانش مسلمين، همان، ص3.
[15] . همان، ص4.
[16] . هود/37؛ مؤمنون/27.
[17] . جوادي آملي، عبدالله، بنيان مرصوص امام خميني، قم، نشر اسراء، ص347.
[18] . سباء/10ـ11؛ انبياء/‌80.
[19] . بنيان مرصوص امام خميني، همان، ص347.
[20] . سباء/12ـ13.
[21] . بنيان مرصوص امام خميني، همان، ص334ـ345.
[22] . نمل/44.
[23] .كهف/96.
[24] . بنيان مرصوص امام خميني، ص347.
[25] . همان، ص346ـ347ـ348.