آيا در قرآن ولايت تكويني هست؟

ظاهراً مراد از سؤال اين است كه آيا ولايت تكويني در قرآن مطرح شده است؟ در پاسخ بايد گفت: آري، ولي براي اين كه به آساني و روشني مطلب دريافت شود بي مناسبت نيست كه ابتدا اقسام ولايت را بر شمرده و آنها را تعريف نماييم، آن گاه به پاسخ سؤال بپردازيم.
اقسام ولايت
1 ـ ولايت تكويني:
اگر چيزي نزديك به چيز ديگر باشد مي گويند: وليه يليه; نزديك او بود، دو امري را كه كنار هم و مرتب هستند موالات گويند، گاهي ولايت و قرب در نظام تكوين است، در اين صورت يكي ولي تكويني، مي شود و ديگري مولّي عليه تكويني مي گردد؛ مثل ذات اقدس اله كه ولي عالم و آدم است، يا نفس انساني كه به قواي دروني خودش ولايت دارد، بر هرگونه استخدامي، استعمالي، كاربردي نسبت به قواي وهمي و خيالي و مانند آن ولايت دارد، به اعضا و جوارح سالم خود ولايت دارد، همين كه دستور ديدن داد، چشم اطاعت مي كند، دستور برداشتن داد، دست اطاعت مي كند. (اگر عضو فلج نباشد و مولّي عليه نفس باشد) اين نوع ولايت در رابطه علت و معلول هم جاري است. علت قريب يا بعيد يا مظهر علّت. اگر مظهر علت شد مظهر ولايت است، اگر خود علت شد حقيقت ولايت است. بنابراين، در ولايت تكويني تخلف ممكن نيست. نفس اگر اراده كرد كه صورتي را در ذهن ترسيم كند، اراده كردن همان و ترسيم كردن همان، نفس مظهر خدايي است، چرا كه قرآن مي فرمايد: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُون‏ »(يس،82) بنابراين مي توان گفت كه: فالله هو الولي.
2 ـ ولايت تشريعي:
ولايت تشريعي و قانون گذاري، يعني طبق قانون، كسي ولي ديگري است كه بخشي از اين ها به مسائل فقهي، بخشي به مسائل اخلاقي و اجتماعي و بخشي از آن ها به مسائل كلامي برمي گردد، ولايت تشريعي عصيان پذير است يعني يك قانون و يك حكم تكليفي است كه كاملاً قابل اطاعت و عصيان است، چون انسان آزاد آفريده شده و همين آزادي مايه ي كمال اوست، اگر با حُسن اختيار، راه صحيح را طي كرد، سعادت مند مي شود والاّ گرفتار شرار مي شود.[1]ولايت تكويني در قرآن:
از مفاد برخي از آيات، مانند آيه 49 سوره ي آل عمران و آيه 110 سوره ي مائده استفاده مي شود كه فرستادگان و اولياي خدا به فرمان و اذن او مي توانند به هنگام لزوم، در جهان تكوين و آفرينش تصرف نمايند و برخلاف عادت و جريان طبيعي، حوادثي به وجود آورند؛ زيرا جمله هاي «اُبرِءُ» (بهبودي مي بخشم) و «اُحْي المَوْتي» (مردگان را زنده مي كنم) در آيه 49 آل عمران و مانند آن ها كه به صورت فعل متكلم ذكر شده است، دليل بر صدور اين گونه كارها از خود پيامبران است و تفسير اين عبادات به دعا كردن پيامبران.
و اين كه كار آنها تنها دعا براي تحقق اين امور بوده است نه غير آن، تفسير بي دليلي است، بلكه ظاهر اين عبارات اين است كه آنان در جهان تكوين تصرف مي كردند و اين حوادث را به وجود مي آوردند، منتهي براي اين كه كسي تصور نكند كه پيامبران و اولياي خدا استقلالي از خود دارند و در مقابل دستگاه آفرينش، دستگاهي برپا ساخته اند ونيز براي اين كه احتمال هرگونه شرك و دوگانه پرستي در خلقت و آفرينش برطرف گردد.
در چندين مورد از اين آيات روي كلمه ي «باذن الله» تكيه شده است (در آيه 49 سوره آل عمران دوبار و در آيه 110 از سوره مائده چهار بار كلمه باذن الله تكرار گرديده) و منظور از ولايت تكويني نيز چيزي جز اين نيست كه پيامبران يا امامان به هنگام لزوم و ضرورت، تصرفاتي در جهان خلقت با اذن پروردگار انجام دهند، و اين چيزي بالاتر از ولايت تشريعي يعني سرپرستي مردم از نظر حكومت و نشر قوانين و دعوت و هدايت به راه راست است.
از آنچه گفته شد پاسخ كساني كه ولايت تكويني مردان خدا را منكر مي شوند و آن را يك نوع شرك مي دانند به خوبي روشن مي گردد؛ زيرا هيچ كس براي پيامبران و امامان، دستگاه مستقلي در مقابل خداوند قائل نيست، آنها همه ي اين كارها را به فرمان و اجازه ي او انجام مي دهند، ولي منكران ولايت تكويني مي گويند: كار پيغمبران منحصراً تبليغ احكام و دعوت به سوي خدا است، و احياناً براي انجام گرفتن پاره اي از امور تكويني از دعا استفاده مي كنند و بيش از اين كاري از آنها ساخته نيست، در حالي كه آيات مورد اشاره در اين نوشتار و آيات متشابه ديگر، غير از اين را مي گويد.
ضمناً از آيات بالا استفاده مي شود كه لا اقل بسياري از معجزات پيغمبران، اعمالي است كه به وسيله ي خود آنها انجام مي شود گرچه به فرمان خدا و استمداد از نيروي الهي است، در واقع مي توان گفت: معجزه هم كار پيامبران است؛ زيرا به وسيله آنها انجام مي شود، و هم كار خدا است؛ زيرا با استمداد از نيروي پروردگار و اذن او انجام مي گيرد.[2]نتيجه:
از آنچه گفته شد روشن مي شود ولايت تكويني كه به معناي ولايت و تصرف اولياء و فرستادگان خداوند در جهان تكوين مي باشد، در قرآن مطرح شده است، البته تصرف پيامبران و امامان در نظام آفرينش به معناي استقلال آنان در برابر خداي متعال نمي باشد، بلكه ولايت آنان در اين امور با اذن و اجازه خداوند است، درباره ولايت تكويني در قرآن، مي توان به آيه 49 آل عمران و آيه 110 مائده اشاره كرد.

پي نوشت ها:
[1]. جوادي آملي، ولايت در قرآن، ره توشه راهيان نور، ويژه رمضان 1418.
[2]. ر. ك. مكارم شيرازي، ناصر و همكاران، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب اسلاميه، چاپ يازدهم، 1371. هـ . ش ، ج 2، ص 422، 423.