خداوند در اين آيه مي فرمايد: «قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفين» (اى پيامبر!) بگو: «من براى دعوت نبوّت هيچ پاداشى از شما نمى طلبم، و من از متكلّفين نيستم!»
تكلف از ريشه«كلف» به اين معني است كه انسان از روى سختي و مشقت و رياء و ظاهر سازي، منافعي را دنبال كرده و قصد مى كند.[1] متكلف نيز كسي است كه منفعتي را براي خود قائل است كه شايسته آن نيست و در واقع خودآرايي و تصنع مي كند.[2] به عنوان مثال يكي از مصاديق متكلف كسي است كه ادعاي علم و عالمي مي كند در حاليكه عالم نيست.[3]
در سوره ص از اين صحبت مي شود كه قرآن كريم ذكر است و آورنده آن يعني پيامبر اكرم(ص) نيز به جز انذار وظيفه ديگري ندارد، تا مي رسد به اين آيه كه در آن پيامبر اكرم(ص) تمام اجر هاي دنيوي از جمله مال و رياست و قدرت را از خود نفي مي كند و در عبارت «وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفين» خود را از هرگونه تصنع و خودآرايي بري مي داند. در روايتي از سول اكرم(ص) آمده: «أنا و أتقياء أمّتي برآء من التّكلّف» من و متقين امتم از تكلف بري هستيم.[4]
مفسران غير از اين معنا(خودآرايي و ظاهر سازي) معاني ديگري نيز براي متكلف و عبارت مورد نظر ذكر كرده اند :
برخي معتقدند منظور اينست كه پيامبر(ص) در نسبت نبوت و انزال قرآن و احكام دين به خود خلاف نمي گويد.[5] بلكه همه آنها وحي بوده و از جانب خداست.
برخي مفسران اين عبارت را در راستاي عبارت قبل كه سخن از اجر و پاداش است معنا كرده، معتقدند پيامبر مي خواهد بگويد كه من از شما چيزي را كه اهل آن نيستيد نمي خواهم. در روايتي از امام باقر(ع) نيز همين معنا نقل شده است كه حضرت اين آيه را تلاوت كرده، فرمودند كه بگو من از شما مزدي نمي خواهم و از متكلفين نيستم كه چيزي از شما بخواهم كه شايسته آن نيستيد.»[6]
برخي نيز گفته اند منظور اينست كه عباراتم روشن و سخنانم خالي از هرگونه ابهام و پيچيدگي است.[7]
يا به گفته برخي ديگر منظور اينست كه ديني كه شما را بدان دعوت مي كنم هيچ تكلف و سختي اي در شناخت صحتش نيست، بلكه ديني است كه صريح عقل به صحت آن شهادت مي دهد. بنابراين پيامبر در اين آيه مي گويد: من در شريعتي كه مردم را بدان دعوت مي كنم هيچ تكلفي ندارم، بلكه هر عقل سليم و طبع سالمي به صحت اصول آن شهادت مي دهد.[8] در واقع يكي از مصاديق متكلف كسي است كه بخواهد عقيده و سخنان بى اساس خود را بر ديگران تحميل نمايد. بنابراين خداوند به پيامبر فرموده كه به مردم بگو: من در مقابل تبليغ رسالت خويشتن و عرضه و ارائه حقانيت و مطالب بر حق قرآن مجيد هيچ گونه پاداشى از شما نمى خواهم، تا گمان كنيد هدف من از تبليغات بر حق اجر و مزدى است كه از شما دريافت نمايم. و نيز من از آن افرادى نيستم كه بخواهم دين و آئين خود را بر شما تحميل كنم. بلكه اين قرآن و محتويات آن و سخنان من بقدرى منطقى و مستدل هستند كه در مقابل هيچكدام از آن پاسخى نداريد.[9]
برخي نيز عبارت را اينگونه معنا كرده اند كه من از طرف خود به عنوان پيمبرى به سوى شما نيامده ام و آمدن خود را بر شما تكليف نمى كنم، بلكه خدايم مرا به اين كار دستور داده است. [10]
طبق معناي لغوي واژه متكلف مي توان گفت معناي اصلي اين عبارت اين است كه پيامبر هرگز چيزي را كه شايسته آن نيست براي خود قائل نبوده و در راه هدايت انسان ها از هيچ گونه منفعت طلبي، ظاهر سازي، خودآرائي و سخت گيري استفاده نمي كند، بلكه تمام مطالبش حق بوده و از جانب خدا است. ساير معاني مطرح شده را نيز مي توان در همين معناي اصلي گنجاند.
پي نوشت:
[1] . المفردات في غريب القرآن، دارالعلم الدار الشامية،دمشق،1412ق، ص: 721-722
[2] . الميزان في تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه قم،1417ق ، ج17، ص: 228
[3] . مجمع البحرين، ، كتابفروشى مرتضوى،تهران،1375ش، ج5، ص: 115
[4] . المفردات في غريب القرآن، ص: 721
[5] . تفسير منهج الصادقين في إلزام المخالفين، كتابفروشى محمد حسن علمى، تهران،1336،ج8، ص: 72؛ أطيب البيان في تفسير القرآن، انتشارات اسلام، تهران،1378،ج11، ص: 278؛ تفسير اثنا عشري، انتشارات ميقات، تهران،1363، ج11، ص: 215
[6] . تفسير شريف لاهيجي، دفتر نشر داد،تهران،1373،ج3، ص: 847
[7] . تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية، تهران،1374، ج19، ص: 351
[8] . مفاتيح الغيب، دار احياء التراث العربى،1420، ج26، ص: 416
[9] . تفسير آسان، نجفى خمينى، محمد جواد، انتشارات اسلاميه، تهران،1398ق، ج17، ص: 86-87
[10] . مجمع البيان في تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو،1372،ج8، ص: 759