آيا مي‌توان قبل از مرگ از محتويات كارنامه اعمال خود كه توسط فرشتگاني كه در دو جانب راست و چپ هستند مطلع شد؟

براي اين كه همه زواياي سؤال پاسخ داده شود در چند محور مطالبي تقديم مي‌شود:
1. نکته اول اين كه در قرآن و روايات معصومين ـ عليهم السّلام ـ مطالب زيادي درباره نامه اعمال (پرونده كارها و عملكرد انسان) بيان شده و به طور كلي بايد گفت: نامة اعمال مانند ورقهاي كاغذ، دفتر و كتاب‌هاي معمول نيست، بلكه حقايق گويايي است كه خود سخن مي‌گويد. لذا قرآن كريم مي فرمايد: «هذا كتابنا ينطق عليكم بالحق»؛[1] يعني اين كتاب ماست كه به حق با شما سخن مي‌گويد. و نامه اعمال به گونه‌اي است كه قابل انكار نبوده و هيچ كس نمي‌تواند آن را نفي كند و از مجموع آيات و روايات معلوم مي‌شود كه اعمال انسان در نامه اعمال او به طوري ثبت مي‌شود كه با يك نگاه مي‌توان از همه محتواي آن آگاه شد و آن را به اصطلاح خواند. (براي اطلاع بيشتر از اين بحث به منبع ذيل مراجعه شود[2].)
2. نكته ديگر آن است كه گرچه به حسب ظاهر هر كسي به خوبي مي‌تواند از عملكرد خود در طول مدت عمرش باخبر شود، چون هر كس مي‌داند كه چگونه عمل كرده و هرچه عمل كرده است، ‌در نامه اعمال او ثبت شده است، بر همين اساس علماء و بزرگان اخلاق با استناد به روايات همواره سفارش محاسبه نفس را مي‌دهند و مي‌فرمايند انسان بايد هر شب هنگام خواب اعمال و كردار روز خود را حساب‌رسي نمايد و ببيند چه كرده است تا از كار خوب خود شكرگزاري و از عمل ناپسند خود استغفار نموده و آن را جبران كند.[3]اما به آساني مي‌توان گفت: آنچه به اصطلاح نامه اعمال خوانده مي‌شود و فرشتگاني كه قرآن از آنها به (كراماً كاتبين)[4] ياد كرده نگارندة آن هستند، در دنيا و قبل از مرگ براي خود انسان قابل رؤيت نخواهد بود و اساساً آن نگارش براي آن نيست كه در دنيا به رؤيت صاحبان آن اعمال برسد، بلكه براي عالم ديگر (قيامت) ثبت مي‌شود. لذا در همه آيات و روايات در اين محور سخن گفته شده كه اعمال ثبت مي‌شود و در قيامت به رؤيت صاحب عمل مي‌رسد و پاداش و كيفر عمل خود را دريافت مي‌كند. (آيات مربوط به اين مسأله در منبع ذيل جمع‌آوري و تنظيم شده است)[5] امّا در عين حال انسان هاي كامل (پيامبر و ائمه ـ عليهم السّلام ـ ) كه مأمور هدايت انسانها هستند،‌ از اعمال انسان آگاه مي‌شوند (در اين باره بعداً مطالبي اشاره خواهد شد) براي روشن شدن مطلب اين مثال مناسب است كه نامه اعمال شبيه كارنامه تحصيل است كه نتيجة عملكرد دانش آموز در دوران سال مي‌باشد. اولياء دانش‌آموزان همواره در جريان كيفيت تحصيلي دانش آموز قرار مي‌گيرند و به آنها جهت جبران كمبودهاي درسي هشدار مي دهند، امّا خود دانش آموز گرچه از طريق معلم و اولياء خود و شناخت از نحوة عمل خود در جريان درس و عمل خود قرار مي‌گيرد و به نحوي مي‌داند كه چگونه عمل كرده است، ‌امّا كارنامه تحصيلي خود را تنها در پايان سال مي‌تواند رؤيت كند.
علامه طباطبايي در اين زمينه مي فرمايد: نامه اعمال حقايق اعمال انساني را در بردارد و مانند خطوط و نقوش معمولي در كتاب‌هاي دنيا نيست، آن نفس اعمال انساني است كه خداوند آدمي را از آن آگاه مي‌كند و هيچ دليلي بهتر از مشاهده نيست. اين كتاب در دنيا از درك انسان پنهان است و حجاب غفلت روي آن را پوشانده، روز قيامت خداوند آن را مي‌گشايد و پرده‌هاي غفلت را كنار مي‌زند و انسان را از آن باخبر مي‌كند.[6]3. نكته پاياني اين است که اطلاع و آگاهي يافتن از محتواي اعمال در دنيا براي خود انسان ميسور نخواهد بود. البته با توجه به آيه 105 سوره ي توبه مؤمناني هستند که اعمال انسان ها را مي بينند ولکن مراد از آن مومنان گروه خاصي هستند که مصداق کامل آن ها ائمه اطهار ـ عليه السلام ـ مي باشند. قرآن کريم مي فرمايد: «قل اعملوا فَسَيَري الله عملكم و رسوله و المؤمنون»؛[7] يعني بگو عمل كنيد خداوند و فرستاده او، و مؤمنان اعمال شما را مي‌بينند. و مراد از «فَسَيَري الله عملكم و رسوله و المؤمنون» آن است كه قبل از ظهور قيامت و در عالم دنيا خدا و پيامبر و مؤمنون از اعمال ما خبر دارند و آن را مي‌بينند.[8] اما منظور از مؤمنان در آيه همان گونه كه در روايات فراواني‌ آمده است تمام افراد اهل ايمان نيست بلكه گروه خاصي از آنهاست كه به فرمان خدا از اسرار غيب آگاهند يعني جانشينان راستين پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ. .[9]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. سيد محمد حسين تهراني، معادشناسي، نشر علامه طباطبايي، مشهد، سال 1418 ق.
2. محمد شجاعي، معاد يا بازگشت به سوي خدا، نشر شركت سهامي انتشار، چ اول، سال 1362 ش.
3. مكارم شيرازي، پيام قرآن، ج 5 و 6، (معاد 1 و 2)، نشر دار الكتب الاسلاميه، تهران، چ 5، سال 1377 ش.
4. امام خميني، معاد از ديدگاه امام خميني (تبيان، دفتر 30) نشر مؤسسه آثار امام سال 1378 ش.
 
پي نوشت ها:
[1] . كهف/ 49.
[2] . مكارم شيرازي، پيام قرآن، نشر دار الكتب الاسلاميه، چ 5، سال 1377 ش، ج 6، ص 104، معاد 2.
[3] . امام خميني، چهل حديث، نشر مؤسسه آثار امام، چ 20، سال 1378 ش، ص 9.
[4] . انفطار/ 10.
[5] . مكارم شيرازي، ناصر، پيام قرآن، نشر دار الكتب الاسلاميه، چ 5، سال 1378 ش، ج 6، ص 75 تا 113، معاد 2.
[6] . طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ج 13، ص 158.
[7] . توبه/ 105.
[8] . طباطبايي، سيد محمد حسين، ترجمه الميزان، تهران، نشر محمدي، ج 18، ص 305.
[9] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، نشر دار الكتب الاسلاميه، سال 1399 ش، ج 8، ص 128.