آيا مي توان با اين همه تغييرات در علوم بشري باز هم به معارف ثابت قرآن پايبند بود؟

علوم و معارف بشری هیچ گاه به طور کامل دگرگون نمی شود. چراكه اعتبار و ارزش معرفت انسان در پرتو ثبات و پايدارى يك سلسله قضاياى بديهى و زيرين مانند «ارتفاع نقيضين»، «وابستگى معلول به علت»، و قضاياى اوّلى در هندسه و رياضيات و … است. با فرض دگرگونى اين نوع قضاياى بنيادى، اعتبار علمى خود اين فرضيه نيز از بين مى‏ رود. بنابراین مفهوم تحول معارف بشر، لزوما به معناى ويرانگرى يافته‏ هاى پيشين و جايگزينى معارفى نو و بى‏ ارتباط نمى‏ باشد. فرهنگ و علوم انسانى همانند حلقه های‏ زنجير است كه ارتباطى وثيق ميان آنها برقرار است. همواره معرفتهاى پيشين انسانها زمينه‏ ساز دانش نوين و موجب فربهى و بالندگى فرهنگ جمعى انسان است.
در تفسير قرآن كريم كه آخرين صحيفه آسمانى است، همواره مسلمانان درست انديش اين پيش فرض را در طليعه‏ رهيافت هاى قرآنى خويش داشته ‏اند كه اين متن پايدار رهنمود همه نسلها و عصرها و پاسخگوى نيازهاى متغير انديشه و رفتار آنهاست: «وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ء»[1]. از اين روى مى ‏بايست با چنين نگاهى مقاصد خويش را از آن بجويند. ششمين امام معصوم از فرزندان پاك پيامبر در شرح همين ويژگى، يعنى جامعيت و جهان شمولى معارف قرآن فرمودند: «لأن اللّه تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمان، و لا لناس دون ناس، فهو فى كلّ زمان جديد و عند كلّ قوم غضّ الى يوم القيامة» خداوند قرآن را مخصوص عصر و دورانى خاص قرار نداده است، همچنين كه قرآن اختصاص به مردم خاصى ندارد، بلكه قرآن براى همه اعصار و همه مردم گويا است و لذا قرآن تا روز قيامت، در هر عصر و نزد هر مردمى شاداب خواهد بود.[2] در اینجا توجه به دو نکته ضروری است:  
1. هرگز نباید قرآن را بر اساس فرضیات علوم تجربی تفسیر کرد، زیرا فرضیات علمی دائما در حال تغییر و تحولند و بسیار می شود که پس از مدتی فرضیه ای جدید، فرضیه سابق را باطل می سازد. اگر ما قرآن را با این فرضیات موقت هماهنگ سازیم، معنایش ایجاد دگرگونی و فرسایش در معارف قرآن است و آن زمان است که دیگر نمی توان فهم پایداری از آیات قرآن داشت. متاسفانه می بینیم که برخی مفسران بر اساس همین فرضیات علم روز خود به تفسیر قرآن پرداخته و سعی می کنند قرآن را با علوم روز خود تطبیق دهند. گرچه شاید با نیت پاک به این عمل دست می زنند و آن اثبات اعجاز علمی قرآن است، اما به این نکته توجه ندارند که فرضیات علوم تجربی با تغییر و تحول خود، ثبات و صحت قرآنی را زیر سوال می برند که از هر بطلانی مصون است « لَّا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَينْ‏ِ يَدَيْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ»[3].[4] 2. قرآن چهره‏ هايى دارد كه گذشت زمان، و پرورش نبوغ ها و استعدادها از آن پرده بر مى گيرد، كه در سخن معروف «ابن عباس» آن شاگرد هوشمند مكتب على عليه السّلام به آن اشاره رفته است: «القرآن يفسره الزمان»[5]. مقصود از زمان همان اندیشه ها و دانش های نوی است که در زمینه های گوناگون در جامعه انسانی پیدا می شود و به مفسر بینش جدیدی می دهد و در نتیجه مطالبی از قران استخراج می شود که هرگز در اندیشه مفسران پیشین نمی گنجید.[6] اما کشف معارف جدید از قرآن به معنای خدشه دار شدن معارف اصیل پیشین نیست؛ بلکه به معنای پیشرفت در فهم و تفسیر آیات قرآن است، یعنی به کمک استعداد و فهم رو به تکامل بشری، معارف قرآن ارتقا یافته، عمیق تر می گردد.
پی نوشت:
[1] . ما قرآن را كه بيان‏ كننده هر چيزى است  بر تو نازل کرده ایم. نحل،89
[2] . علوم قرآن، محمد باقر سعيدى روشن‏، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى‏، قم،1379، ص: 238-237
[3] . هيچ گونه باطلى، نه از پيش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمى ‏آيد.فصلت،42
[4] . قرآن در قرآن، آیه الله جوادی آملی، نشر اسراء،1378، ص449-450
[5] . تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، دار الكتب الإسلامية،تهران،1374، ج 1، ص 20.
[6] . روش صحیح تفسیر قران، جعفر سبحانی، قبسات، ش 29، پاییز 1382، ص26