چهارده رحل گشوده
 

مراسم قرآن خواني «صفه»آن قدر قدمت دارد که شايد تاريخ شروع اين مراسم در گرد و غبار تاريخ گم شده باشد. البته بعضي مورخان معتقدند که مراسم قرآن خواني ويژه در بارگاه ملکوتي امام رضا(ع)پس از شهادت ايشان شروع شد؛ يعني بيش از 12قرن است که مراسم صفه در سرزمين خراسان برپاست . اما اسناد و وقف نامه هايي هم وجود دارند که شهادت مي دهند مراسم قرآن خواني صفه در حرم مطهر امام رضا(ع)از سال 1276هجري قمري شروع شده و تا امروز که صفحه هاي سالشمار عدد 1430هجري قمري را نشان مي دهد ادامه دارد.
درست زماني که خورشيد طلو ع مي کند و آفتابش را روي حرم مطهر رضوي پهن مي کند صداي قرآن خواني مراسم صفه هم طنين انداز مي شود؛ صبح ها نيم ساعت بعد از طلوع آفتاب و شب ها بلافاصله بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء. مراسم صفه قبلاً در رواق دارالحفاظ -يعني در رواق پيش روي حضرت-برپا مي شد ولي اکنون اين مراسم قرآن خواني در رواق دارالسلام -رواق زيباي جنوب شرقي حرم مطهر و در شرق دارالحفاظ انجام مي شود.
ابتدا تعدادي از فراشان (خادمان به چهار دسته حفاظ، فراشان، دربانان و کفش داران تقسيم مي شوند(محل برگزاري مراسم صفه را آماده و زائران را به بيرون از رواق دارالسلام هدايت مي کنند. آنها قبل از شروع مراسم با احترام خاصي 14رحل و قرآن نفيس در اندازه هاي بزرگ را به محل برگزاري مراسم مي آورند. اين رحل ها و قرآن ها به دو قسمت مساوي تقسيم شده و در سمت چپ و راست جلوي رواق دارالسلام به طور منظم و با فاصله يک اندازه از يکديگر گذاشته مي شوند.
هفت قرآن نفيس در سمت راست و هفت قرآن نفيس در سمت چپ قرار مي گيرد و خادمان،14شمعدان لاله زيباي تک شعله را نيز جلوي هر يک از رحل ها مي گذارند . قرآن ها و رحل هاي مراسم صفه با احترام خاصي دست به دست مي شوند؛ انگار نور روي دست ها مي چرخد و در فضا پاشيده مي شود.
يکي از خدام، شمع هاي داخل لاله ها را روشن مي کند. 14خادم وارد دارالسلام مي شوند و هر يک پشت رحل ها مي ايستند. خدام و فراشان کشيک روز هم در سمت چپ و راست با حالت خشوع و احترام مي ايستند . سرکشيک خدام، معاون کشيک و سادات در بالاي رواق مي نشينند . جلوي هر سر کشيک هم يک شمعدان روشن قرار مي گيرد که روي سنگفرش ها روشني مي ريزد.
قرآن ها گشوده مي شوند. شمع ها آب مي شوند . 14مرد سرمه اي پوش پشت رحل ها با احترام زانو مي زنند. آنها 14قاري و حافظ قرآن هستند که به حفاظ معروفند و اين مقام را يا به ارث برده و يا به صورت افتخاري دريافت کرده اند. آنها يکي پس از ديگري پشت رحل هاي گشوده قرار مي گيرند. زائران هم از دور ناظر بر اجراي مراسم هستند. زمزمه هاي قرائت قرآن بلند مي شود. انگار فضا جان مي گيرد. در و ديوار رواق هم صدا زمزمه مي کنند. کلمات آهنگين در فضا مي پيچد و گوش ها را نوازش مي دهد. قلب ها کم کم مي لرزند و چشم ها باراني مي شوند. قاري «صدق الله العلي العظيم »را مي گويد. دست هاي راست چسبيده بر سمت چپ سينه هاست، جايي روي قلب ها. هر يک از حفاظ يک فقره از مديحه 14معصوم (ع)يا 12امام (ع)را که از منشئات خواجه نصير الدين طوسي است با صداي بلند، زيبا و آهنگين مي خواند. حفاظ زماني که در خواندن مديحه 14معصوم (ع)به نام مبارک امام رضا(ع)مي رسند همگي قيام مي کنند و با اداي احترام به حضرت دوباره مي نشينند . هر يک از حفاظ به نوبت مديحه را مي خواند و چون نوبت به ديگري مي رسد، او هم خطبه و مديحه امام بعد را مي خواند. به محض شروع فقره چهاردهم و با بيان نام مبارک امام زمان (عج)بار ديگر همه قيام مي کنند. پس از اتمام فقره چهاردهم مديحه ،خطيب حفاظ، خطبه مخصوصي را قرائت مي کند. با پايان يافتن مراسم، خدام سجده شکر به جاي مي آورند. سپس سرکشيک يا معاون او به جمع آوري قرآن ها، رحل ها و لاله ها مي پردازد. اين وسايل با کمال احترام دست به دست مي گردند تا به اتاق مخصوص نگهداري قرآن ها در زاويه جنوب شرقي رواق دارالحفاظ انتقال يابند.

مراسم صفه در اسناد
 

در اسناد تاريخي آمده است که حدود يک قرن و نيم پيش مردي به نام «امام ورديخان بيات مختاري »سنت قرآن خواني صفه را ثبت کرد. او در وقف نامه اي تعيين کرد که درآمد حاصل از موقوفه اي را براي مخارج اين مراسم مصرف کنند. بيات مختاري مقرر کرد که خادمان حفاظ در رواق توحيد خانه (يکي از رواق هاي شمالي حرم مطهر و بين رواق دار الفيض و صحن انقلاب )صبح و شام کلام الله مجيد را تلاوت کنند و 12بند توسل خواجه نصير الدين طوسي را هم بخوانند.
اين مراسم مدت ها در توحيد خانه انجام مي شد تا اينکه صاحب نظران به دليل شکوه و عظمت اين مراسم و براي نزديک تر شدن به روضه منوره تصميم گرفتند اين مراسم را به دارالحفاظ که در گذشته سوابقي در برپايي اين گونه مراسم داشت منتقل کنند. از آن زمان تا همين چند سال قبل، مراسم صفه در دارالحفاظ برگزار مي شد ولي حالا به دليل شلوغي اين رواق، اين مراسم قرآني را به رواق دارالسلام منتقل کرده اند.
در وقف نامه بيات مختاري آمده هر سال مقدار 22خروار گندم و مبلغ 16تومان نقد رايج خزانه که اين مبلغ مساوي 160ريال ناصر الدين شاهي بود براي برگزاري مراسم صفه در نظر بگيرند. در اين وقف نامه آمده است که خطيب و صدرالحفاظ ،هر يک دو خروار گندم و مبلغ دو تومان نقد دريافت کنند. 12نفر حفاظ ديگر هم هر کدام يک خروار و 50من گندم و يک تومان نقد بگيرند. حفاظ بر اساس وقف نامه موظف هستند در مراسم صفه هر نفر در شام يک جزء و در صبح يک جزء قرآن تلاوت کنند. در ضمن حفاظ بايد در اين مراسم ،مشئات خواجه نصير الدين طوسي را با صداي خوش و زيبا بخوانند و ثواب تلاوت کلام الله مجيد را به ارواح مطهر انبيا و 14معصوم (ع)هديه کنند.
علاوه بر وقف نامه امام ورديخان بيات مختاري که به آن اشاره شد، حاج قاسم ملک التجار -يکي از واقفان بزرگ آستان مقدس رضوي -هم در سال 1277هجري قمري براي برگزاري مراسم صفه وقف نامه اي نوشت که بر اساس اين وقف نامه، مراسم صفه ملک التجار بلافاصله بعد از مراسم صفه بيات مختاري در حرم مطهر برگزار مي شود.

مراسمي در قرق خادمان
 

آيين غبارروبي
 

يکي از پرشکوه ترين مراسم در بقعه منور، آيين غباروربي است که با تشريفات مخصوصي انجام مي شود. مراسم غبارروبي چند نوبت در سال و همزمان با اعياد مذهبي يا ميلاد مسعود يکي از معصومان (ع)توسط توليت آستان قدس رضوي و همراهانشان صورت مي گيرد. اما شيوه اجراي اين مراسم به اين شکل است که ابتدا در روز و ساعتي معين شده، خادمان ،حريم رضوي را کاملاً خلوت مي کنند و کليه درهاي ورودي آن را مي بندند. خادمان اين کار را به اصطلاح «قرق کردن» مي گويند . پس از اين کار ،در ضريح مطهر توسط توليت آستان قدس گشوده مي شود . سپس نذورات مردم به تدريج جمع آوري مي شود. در تمام طول اين مراسم، تلاوت روحبخش قرآن يا مداحي و مرثيه سرايي براي اهل بيت (ع)در حريم رضوي طنين انداز است . بعد از جمع آوري نذورات ،درون مضجع شريف و ضريح مقدس با عطر و گلاب شست و شو مي شود. در ضمن شرح غبارروبي هم هر نوبت در صورتجلسه اي تنظيم و به امضاي توليت و ديگر مقامات شرکت کننده در اين آيين مي رسد. در پايان هم از طرف توليت آستان قدس به هر يک از دعوت شدگان، هديه اي که شامل مقداري غبار داخل ضريح و نبات متبرکه است اهدا مي شود.

تغيير و تحول در صبحگاه
 

آيين تحويل کشيک
 

همه روزه پس از پايان مراسم صبحگاهي صفه و در حدود يک ساعت بعد از طلوع آفتاب ،زمان کشيک خادمان روز قبل تمام مي شود و نوبت کشيک بعدي فرا مي رسد. تعويض کشيک خادمان در حرم هم داراي مراسم خاصي است که اصطلاحاً به آن «تغيير و تحول »مي گويند. خادمان هر دو کشيک -اعم از خادم، فراش و دربان -در محل رواق گنبد حاتم خاني يا دارالسعاده حاضر مي شوند. آنها دوصف تشکيل مي دهند که در هر يک از اين دو صف، خدمه يک کشيک به ترتيب خدام، دربانان و فراشان مي ايستند . آنها بايد با حالت خشوع و خضوع و احترام مقابل يکديگر بايستند. در اين هنگام، سرکشيک يا معاون کشيکي که خدمتش به اتمام رسيده و در اول صف و نزديک به روضه منوره قرار دارد با صداي رسا خطبه اي قرائت مي کند. اين خطبه هم شامل ستايش پروردگار، ثناي ائمه اطهار (ع)،ذکر نام مبارک حضرت رضا(ع)و امام زمان (عج)است. بعد از خواندن خطبه، تمام خدمه از اينکه توفيق اين خدمتگزاري نصيب آنها شده است سجده شکر به جا مي آورند. سپس خدمه کشيکي که خدمتشان به پايان رسيده است با خدمه اي که خدمتشان شروع شده مصافحه مي کنند و مراسم تحويل کشيک پايان مي يابد.

حزن و اندوه در صحن انقلاب
 

آيين شب هاي شهادت
 

همه ساله در دو روز از سال، صحن انقلاب اسلامي جلوه گاه عظمت دربار ولايتمدار حضرت رضا(ع)است؛ يکي در شب عاشورا و ديگري شب شهادت حضرت رضا(ع). قبل از فرا رسيدن اين شب ها، توليت آستان قدس از مقامات کشوري و لشکري و خانواده هاي معظم شهدا و ايثارگران و خادمان حرم دعوت مي کند. که بعد از اقامه نماز مغرب و عشا در رواق دارالحکمه حضور يابند . ابتداي مراسم با سخنراني يکي از واعظان شروع مي شود . پس از ذکر مصيبت ،دعوت شدگان به صحن انقلاب اسلامي فراخوانده مي شوند. البته قبل از ورود دعوت شدگان ،خدمه دور تا دور صحن انقلاب با در دست داشتن شمع هاي افروخته مي ايستند . سپس دعوت شدگان وارد صحن انقلاب مي شوند و در ايوان نقاره خانه به حالت خضوع مي ايستند. بعد از آن ،خادمان ،حفاظ و قاريان قرآن با در دست داشتن لاله و شمع روشن با حزن و اندوه و با لباس خدمت به شکل دسته جمعي از مقابل خدمه و ساير دعوت شدگان عبور مي کنند. آنها به مناسبت ايام، خطبه مي خوانند. خطبه با نام مبارک امام زمان (عج)ادامه مي يابد و با ذکر نام رهبر معظم انقلاب اسلامي خاتمه پيدا مي کند.

لاله هاي افروخته در خيابان
 

آيين شام غريبان
 

مراسم شام غريبان، يکي از مراسم هاي معنوي و با شکوهي است که پس از پيروزي انقلاب مرسوم شد. اين مراسم هم در دو شب از سال -شب هاي بعد از شهادت حضرت اباعبدالله الحسين (ع)و حضرت امام رضا(ع)برگزار مي شود. آيين شام غريبان به دليل برگزاري ميان عموم مردم، شناخته شده تر از مراسم هاي ديگر خادمان است. در شب بعد از شهادت که شام غريبان به حساب مي آيد ،تمام خادمان آستان قدس رضوي در محل دارالتوليه (سازمان مرکزي آستان قدس رضوي که نزديک چهار راه شهداي شهر مشهد است)جمع مي شوند.
آنها پس از نماز مغرب و عشا در صف هايي منظم با در دست داشتن شمع هاي افروخته به سمت حرم حرکت مي کنند. خادمان اين مسير را در حال زمزمه اشعار حزن انگيز مي گذرانند و اين در حالي است که 14نفر از دربانان با در دست داشتن لاله هاي افروخته ،جلوي صف ها در حرکت هستند . خادمان پس از ورود به صحن جمهوري اسلامي به محضر مطهر امام (ع)تسليت عرض مي کنند. آنگاه بعد از مداحي مداحان اهل بيت (ع)،مراسم شام غريبان به پايان مي رسد.

منبع:نشريه ضميمه آيه آبان ماه 88