آیا اطمینان و ظن در عقائد، حجت است؟

جواب: من در اینجا به خلاصه‌ی نتایج اکتفا می‌کنم زیرا بحث در این باره مفصل است. من معتقدم اطمینان در مسائل اعتقادی حجت است زیرا اطمینان همان علم می‌باشد. حتی در بحث هایی که در علم اصول داشتم به این نتیجه رسیدم که می‌توان در مباحث اعتقادی، به یک دلیل ظنی که حجیت آن ثابت شده، استناد کرد و به وسیله‌ی آن اقامه‌ی دلیل نمود. لذا معتقدم دلیل حجیت ظهورات و نیز دلیل حجیت خبر واحد – اگر ثابت شود – شامل مباحث اعتقادی نیز می‌شود؛ به ویژه سیره‌ی عقلاء که در آن، مسائل اعتقادی و عملی از هم تفکیک نمی‌شوند.

به همین دلیل گفتم دلیل حجیت، شامل مباحث اعتقادی – البته غیر از اصول اعتقادات – می‌شود و می‌توان به وسیله‌ی خبر واحد، یک مساله‌ی اعتقادی را ثابت کرد. البته من به حجیت خبر واحد نرسیدم و حجیت آن برای من ثابت نشده است لذا نوبت به بحث از حجیت خبر واحد در اعتقادات – در نزد کسی همچون من – نمی‌رسد. به اعتقاد من، فقط به خبری که مفید علم یا اطمینان است می‌توان عمل کرد.

اما در رابطه با حجیت ظهورات نیز مساله از همین قرار است. به عقیده‌ی من، ظهور یک کلام، مفید علم عادی است نه ظن؛ سیره‌ی عقلاء نیز بر عمل به این گونه ظهورات شکل گرفته است نه عمل به هر دلالتِ ظنی. علمای اصول، به دلیل تاثیر پذیرفتن از عقل یونانی، اطمینان عرفی را که کمی پایین‌تر از علم و یقینِ ارسطویی است ظن محسوب می‌کنند و وقتی می‌بینند که عقلاء به خبرها و یا ظهوراتی که مفید اطمینان است عمل می‌کنند اینگونه فرض کرده اند که عقلاء به ظن عمل می‌کنند. وقتی سکوت شارع در مقابل این عمل عقلائی را می‌بینند می‌گویند شارع مقدس، ظن صدوری – مثل خبر واحد – و ظن دلالی – مانند ظهورات – را حجت کرده است. 

تمام اینها از نظر من – متواضعانه عرض می‌کنم – خطا است. عقلاء به ظن و گمان عمل نمی‌کنند مگر در موارد اضطراری مانند قضاوت؛ زیرا در قضاوت، تحصیل علم، میسر نیست و حال آنکه فیصله دادن نزاع و اختلاف و حکم دادن ضروری است و نمی‌توان داوری و قضاوت را رها کرد. اما در غیر این موارد اضطراری، عقلاء به اطمینان هایی که در واقع علم و یقین می‌دانند عمل می‌کنند. حال این اطمینان را عقل یونانی هر چه می‌خواهد بنامد. در این صورت، سکوت شارع، امضاءِ حجیت ظن نیست؛ بلکه امضاء و تایید حجیت اطمینان است.

بنابراین می‌توان به هر سند یا دلالتی که اطمینان آور است استناد کرد؛ ولی اگر اطمینان آور نبود قابل استناد و احتجاج نیست – و در این میان نیز بین مسائل علمی و مسائل عملی فرقی وجود ندارد – مگر آن مواردی که استثناء شده باشد.

حيدر حبّ الله

ترجمه: محمّد رضا ملايی