آیا می توان بر خلاف اعتقاد عالم ذر عمل نمود؟

بازگشت به اصل بحث

سخن در امکان بازگشت از انتخاب انسان در عالم ذر بود و گفتیم روایاتی وارد شده است که از آنها استفاده می شود آنچه در عالم ذر انجام گرفت در این مقطع از دنیا هم حتمی است و انسان امکان تغییر آن را ندارد. این عدم امکان تحول از انتخاب عالم ذر همان بحث جبر در زندگی بشر است که برخی آن را پذیرفته و اکثر محققان به توجیه روایات پرداخته اند.

توجیهات پنجگانه روایات

علامه مجلسی در جمع بندی نظرات محققان درباره روایات آورده است:
علما درباره توجیه روایات این باب (طینه المومن و الکافر)و بعضی از ابواب آینده که از اخبار متشابه و پیچیده است و آنچه موجب گمان به جبر و نفی اختیار می گرد راه حل های مختلفی دارند.
1-طریقه ای که اخباریین برگزیده اند، این است که ما به طور اجمال به این روایات ایمان داریم و اعتراف می کنیم که حقیقت معنای آنها را نمی فهمیم و منظور از صدور آنها را نمی دانیم و علم به آنها را به ائمه (علیهم السلام)ارجاع می دهیم.
2-این روایات به خاطر موافقت با روایات اهل سنت و مذهب اشاعره و مخالفتی که ظاهراً با اخبار اختیار و قدرت انتخاب انسان دارند حمل بر تقیه می شوند.
3-این اخبار، کنایه از علم خدای متعال به راهی است که پس از ورود به دنیا طی می کنند. وقتی خداوند آنها را آفرید با علمی که به سعادت و شقاوت آنها داشت گویی آنها را با طینت های مناسب آنها آفرید.
4-این اخبار کنایه از اختلاف استعدادها و قابلیت های انسان هاست و این مسئله روشنی است که نمی توان آن را انکار کرد.
شکی نیست که پیامبر(صلی الله علیه و آله)و ابوجهل در یک درجه از استعداد و قابلیت نیستند و این، موجب سقوط تکلیف نیست. خدای متعال پیامبر(صلی الله علیه و آله)را به اندازه استعدادی که برای تحصیل کمال به او عطا کرده بود تکلیف داد و ابوجهل را نیز به اندازه استعداد او مکلف ساخت و بیش از قدرت او تکلیف نداد و بر هیچ بدی و فسادی مجبور نکرد.
5-وقتی خداوند ارواح را در عالم ذر مکلف کرد، در آن هنگام به اختیار خود خوبی یا بدی را برگزیدند و اختلاف در طینت آنها بر اساس انتخابی است که به اختیار خود داشتند؛ همان گونه که روایات بر آن دلالت دارد. پس جبر و ظلمی در کار نیست.(37)
از مجموع مباحثی که مطرح شد معلوم گردید که منشأ اعتقاد به جبر و مناقشات گسترده علمی مربوط به آن، اخباری است که در اول بحث به ده نمونه آن اشاره گردید و برای آنکه مسئله جبر لازم نیاید پنج توجیه برای این روایات از سوی محققان مطرح کردیم.

نقد آراء پنجگانه توجیهی

بدون شک اسلام دین جبر نیست، از طرفی روایات فراوانی وارد شده است که از آنها استفاده جبر شده است بنابراین چاره ای جز توجیه روایات نیست اما آیا راه حل های پنج گانه ای که مطرح شده است مورد قبولند یا راه دیگری باید ارائه کرد؟ پاسخ به این سوال نیازمند بررسی آراء محققان است.

بررسی توجیه اول

توجیه اول از سوی اخباریین بود و آنچه از آنها نقل شده است یک پذیرش است تا یک تفسیر علمی و توجیهی از روایاتی که ظاهر آنها افاده جبر دارد. بنابراین نظر آنها یک سکوت در برابر بن بست جبر ناشی از روایات است نه یک تحلیل علمی که ابهام جبر از سوی اخبار را منتفی سازد. این راه ارائه شده حتی یک پذیرش آگاهانه که لازمه گرایش های اعتقادی است نمی باشد و در نتیجه نظر اخباریین صبغه علمی و قانع کننده ای نسبت به روایات ندارد.

بررسی توجیه دوم

توجیه دوم، طرح مسئله تقیه در روایات بود چرا که این اخبار با مذهب اهل سنت هماهنگ است. اما این توجیه محل اشکال است زیرا صرف اینکه ظاهر روایات با اخبار اهل سنت هماهنگ بوده و یا با اختیار انسان مخالف به نظر می رسد نمی توان آنها را حمل بر تقیه کرد.
این توجیه در صورتی مورد قبول قرار می گیرد که هیچ زمینه و راه دیگری برای ارائه تفسیری غیر جبری از ظاهر روایات وجود نداشته باشد، در حالی که این گونه نیست. این نوع از توجیهات سبب می گردد بخشی از معارف ارزشمند اهل بیت (علیهم السلام)به کنار گذارده شود.
اساساً این گونه موضوعات نیازی به تقیه نداشته اند و از روایات و اسناد آنها هم می توان فهمید که فضای صدور آنها، تناسبی با فضای تقیه نداشته است. اینکه پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرموده باشند «عدد شیعه کم و زیاد نمی شوند و یا خداوند ایمان شیعیان ما را در عالم ذر شناسایی کرد و یا در آن عالم عده ای به پیامبر ایمان آوردند و عده ای کفر ورزیدند و یا به بیان طینت متفاوت مردم پرداخته باشند و طینت بهشتی را از آن شیعه دانسته و طینت دیگران را غیر بهشتی معرفی کرده باشند» مسائلی نیستند که ائمه(علیهم السلام)مجبور بوده باشند در بیان آنها به تقیه رو آورند، ضمن اینکه برخی از آن روایات را شیعه از قول رسول خدا (صلی الله علیه و آله)نقل کرده که تقیه در آنها منتفی است.

بررسی توجیه سوم

توجیه سوم این بود که اخبار طینت، کنایه از علم خدای متعال به راهی است که مردم پس از ورود به دنیا طی می کنند و با توجه به آن علمی که به سعادت و شقاوت آنها داشت، گویی آنها را با طینت های مناسب آنها آفرید.
اما این توجیه هم مورد تأمل و اشکال می باشد؛ زیرا به معنای پاداش قبل از عمل است. اگر چه مردم اعمال خوب یا بدی را پس از ورود به این مقطع از دنیا مرتکب خواهند شد اما این دلیل بر آن نخواهد بود که خداوند متعال پیش از ارتکاب عمل بندگان، آنها را از طینتی متناسب با عملی که هنوز انجام نداده اند برخوردار گرداند. ضمن اینکه این توجیه تنها برای اخبار طینت است که بخشی از روایات دهگانه مورد بحث را تشکیل می دهند.

بررسی توجیه چهارم

توجیه چهارم این بود که طینت خوب و بد مردم، کنایه از اختلاف استعدادها و قابلیت های انسان هاست.
اما این توجیه هم مشکل جبری بودن ظاهر روایات طینت را حل نمی کند زیرا تفاوت قابلبیت ها، تعبیر دیگری از طینت خوب و بد مردم است؛ چون طینت بهشتی و جهنمی، هر کدام قابلیت های خاص خود را دارند و در این صورت باز هم بحث جبر مطرح خواهد بود چرا که با وجود این قابلیت ها، انسان ها مجبورند در محدوده استعدادها و قابلیت های خوب و بد عمل کنند. همچنین می توان بحث را این گونه طرح کرد که منشأ تفاوت قابلیت ها و استعدادها چیست؟ طبعاً، جواب این خواهد بود که از طینت بهشتی و جهنمی آنها سرچشمه می گیرد که در روایات مطرح شده است و دوباره به اصل بحث باز می گردیم و مسئله جبر مطرح خواهد شد.
اگر چه ثابت شد که این توجیه مورد قبول نیست اما در صورت مقبولیت آن، فقط می توانست برای اخبار طینت که بخشی از روایات دهگانه هستند باشد و در حل مشکل جبر در سایر روایات نقشی نخواهد داشت.

بررسی توجیه پنجم

توجیه پنجم این بود که طینت خوب و بد مردم بر اساس انتخابی است که در عالم ذر داشتند.
این توجیه قابل قبول است زیرا اشکال جبر را از ظاهر روایات طینت منتفی می سازد، چرا که طینت هر کس نتیجه انتخاب او در عالم ذر بوده است. اما چنین توجیهی تنها می تواند اشکال جبر را از روایات طینت برطرف سازد و اشکال های دیگری که در روایات دهگانه وجود دارند هم چنان بدون پاسخ خواهند ماند.

توجیه ما از روایات

با توجه به اشکال هایی که بر راه حل های پنجگانه داشتیم، راه حل های خود را در توجیه روایات مطرح می کنیم:
مفاد روایت اول این بود که خداوند اسامی امت اسلامی را در عالم ذر به پیامبر(صلی الله علیه و آله)آموخت و از روایت استفاده شده بود که برای حفظ صحت آمار، این اسامی، نباید کسی بر جمع آنها اضافه و یا از آنها کاسته گردد و این موجب جبرخواهد بود.
پاسخ آن این است که ضرورت ثابت ماندن عدد آنها به معنای آن نیست که کسی نتواند از انتخاب قبلی خود در عالم ذر بازگردد بلکه تعداد معرفی شده، کسانی هستند که هر تحولی برای آنها صورت گیرد، در نهایت از امت پیامبر(صلی الله علیه و آله)شده و با این عضویت دنیا را ترک می گویند چه در عالم ذر به او ایمان آورده و یا ایمان نیاورده باشند.
بنابراین، روایت مورد نظر، تنها بیانگر یک معرفی دقیق و جامع از سوی خداوند آگاه به عواقب امور است و چه بسا تعدادی از معرفی شدگان در زمره کسانی باشند که فقط در دنیا به آن حضرت ایمان آورده و از امت او محسوب شوند.
اما از روایت دوم و سوم که درباره تعداد شیعیان و کم و زیاد نشدن آنها خبر داده اند استفاده شده بود که شیعیان تنها کسانی هستند که در عالم ذر بر ولایت ائمه (علیهم السلام)پیمان سپردند و کسی نمی تواند بر جمع آنها اضافه و یا از آنها کاسته گردد و این جبر است.
این روایات مضمونی فراتر از یک معرفی و شناخت دارند و سخن از میثاق شیعیان بر ولایت اهل بیت (علیهم السلام)به میان آورده اند اما سپردن پیمان در عالم ذر بر ولایت اهل بیت(علیهم السلام)به این معنا نیست که هر کس در آن عالم توفیق چنین پیمانی را نداشته است دیگر نخواهد توانست از شیعیان گردد و یا کسی که پیمان بسته است نمی تواند از پیمان خود در دنیا باز گردد که موجب جبر گردد بلکه مراد آن است که اینها بر انتخاب و پیمان گذشته خود پایدارند و آن را نقض نخواهند کرد و کسانی که بنا بر هر انگیزه منفی که ریشه در جان آنها داشته است از این پیمان سر باز زده اند بر تکذیب و انکار خود پایدار خواهند بود همان گونه که قرآن می فرماید:
«فما کانوا لیومنوا بما کذبوا به من قبل»(38)؛ به آنچه که از پیش تکذیب کردند ایمان نمی آورند.
کسانی که در عالم ذر بر ولایت اهل بیت(علیهم السلام)پیمان سپردند بنابر همان روحیه، دلایل و عواملی که بر این میثاق مبادرت کردند، در این عالم هم به آن استمرار خواهند داد و حتی اگر در منطقه ای از زمین متولد شوند که آثاری از اسلام و تشیع به چشم نخورد اگر چه با هجرت به کشوری دیگر باشد، خود را در سلک شیعیان قرار خواهند داد.
همچنین آنان که از میثاق بر ولایت ابا کردند بنابر همان روحیه و دلایل و عواملی که برای خود داشتند در این عالم نیز به پیشینه خود استمرار خواهند داد اگر چه در منازل شیعه متولد شده و مدت ها در عضویت جامعه شیعه بوده باشند.
بنابراین راه تحول بسته نیست اما همه بر راه خود پایدار خواهند بود و این تحولات فکری، که در عده ای از مردم مشاهده می شود- شیعه ای کافر می شود یا کافری شیعه می گردد- در حقیقت تحول از آنچه در عالم ذر بوده است نمی باشد بلکه تحول به سوی پیشینه ای است که در آن عالم داشته اند.
اما در روایت چهارم که آمده است:«خداوند در روز اخذ میثاق، کفر و ایمان مردم را نسبت به ولایت دانست» نیز مضمون جبری ندارد؛ زیرا علم خداوند به معنای آن نیست که آنچه را خداوند در عالم ذر از آنها دانست در این عالم بر آنها اجبار کند بلکه خداوند کفر و ایمان آنها را در عالم ذر دانست و از پایداری آنان که پس از آن عالم بر پیشینه خود در دنیا خواهند داشت نیز آگاه گردید.
اما روایت پنجم که می فرماید:خداوند مردم را در عالم ذر آفرید و عده ای به رسولش(صلی الله علیه و آله)ایمان آوردند و عده ای به تکذیب و انکار او پرداختند و در این عالم همان گونه عمل خواهند کرد، اشاره به همان پایداری شدید آنها بر پیشینه خود در عالم ذر دارد.
اساساً دو برداشت برای این گونه روایات می تواند مطرح باشد. یکی اینکه انسان ها بر انتخاب گذشته خود مجبورند و دیگر آنکه هر کس بنابر هر انگیزه و دلیلی که در عالم ذر بر انتخاب کفر و ایمان مبادرت کرده است بر گزینش خود در این عالم نیز پایدار خواهد بود اگر چه راه تحول برای او باز است. اما راه اول که عین جبر است و در تعالیم اسلام جایگاهی ندارد، راه دوم می ماند که جدیت بر انتخاب گذشته خویش است.
در روایت ششم آمده است که هر کس در آن عالم، ربوبیت خدا، نبوت انبیاء و ولایت ائمه(علیهم السلام)را تصدیق کرد بعد از آن هم در دنیا تصدیق می کند و هر کس در آنجا تکذیب کرد در اینجا هم تکذیب می کند. این استمرار اعتقادی گذشته در دنیا نیز همان گونه که بیان شد نه از روی جبر که بر اساس جدیت، تعصب و پایداری بر گزینش گذشته است.
اما روایت هفتم که می فرماید: هر کس در عالم ذر ایمان نیاورد در این عالم ایمان او سودمند نخواهد بود زیرا از او سلب می گردد، در مباحث گذشته همین فصل بیان گردید که این روایت ضعیف است.
در روایت هشتم آمده بود که خداوند مردم را بر دو دسته اصحاب یمین و اصحاب شمال قرار داد و اصحاب یمین اهل بهشت و اصحاب شمال اهل جهنم خواهند بود وهیچ یک از آنها نمی تواند در جمع دیگری وارد شود که ظاهر روایت موهم جبر است اما این روایت هم افاده جبر نمی کند؛ زیرا خلق انسان ها برای بهشت و جهنم منافی آزادی آنها نیست به خاطر آنکه ورود آنها به بهشت یا جهنم با توجه به عقاید و اعمال آنها خواهد بود که به انتخاب و اختیار خود بر می گزینند و خداوند کسی را بدون دلیل به جهنم نمی برد چون با عدالت او منافات دارد و بدون شرایط لازم نظیر توحید، نبوت و ولایت هم به بهشت نمی برد. پس اگر چه انسان ها با توجه به عقاید و رفتار مورد انتخاب خود به بهشت یا جهنم می روند اما چون عاقبت آنها در نهایت به بهشت یا جهنم ختم می شود صحیح خواهد بود که گفته شود خداوند آنها را برای ورود به بهشت یا جهنم آفریده است.
همچنین اینکه آنها نمی توانند در جمع دیگری وارد شوند نه به جبر که از روی شدت علاقه و پایبندی آنان به انتخاب گذشته خویش است که به مایه های درون جان آنها باز می گردد. نظیر اینکه گفته شود دانش آموزان یک کلاس بر دو دسته اند: دسته ای که اهل ارتباط با یکدیگرند و دسته ای که منزوی و بریده از یکدیگر می باشند و نه اینها می توانند منزوی شوند و نه آنها توان آن را دارند که اجتماعی گردند. حال اینکه یک فرد اجتماعی نمی تواند منزوی و بریده از دیگران باشد به این معنا نیست که کسی او را بر ارتباط با دیگران مجبور کرده است و یا کسی که نمی تواند با دیگری ارتباط داشته باشد، به معنای آن نمی باشد که کسی او را بر انزوا مجبور کرده باشد بلکه این امور به روحیه و عوامل و انگیزه های درونی آنها بر می گردد. گاهی انسان به خاطر برخی از ویژگی های روحی خود، آن چنان بر انجام یا ترک عملی جدیت می ورزد که اگر کسی او را مجبور کند همان عمل را انجام دهد به این اندازه پایداری نخواهد داشت. پس این گونه نیست که اگر کار کسی قطعی بود قطعیت آن حتماً از عوامل اجباری و خارج از وجود او ناشی شود و پایداری قطعی مردم بر پیشینه خود در عالم ذر نیز از مواردی است که به میانه های درونی خود آنها نیز بر می گردد و روحیه آنها به گونه ای است که توان تغییر و تحول را از آنان می گیرد و گر نه راه بازگشت آنها گشوده است.
اما نکته مهم روایات طینت این است که خداوند به مؤمن طینت بهشتی و به کافر طینت جهنمی داده است و این سبب می گردد که مؤمن به خوبی ها رو آورد و کافر به بدی ها گرایش پیدا کند. ظاهر این روایات نیز موهم جبر است زیرا از آنها استفاده می شود که اعمال انسان ها به اراده و اختیار آنها مربوط نمی شود بلکه به طینت آنها بر می گردد. در ارتباط با این روایات راهی جز توجیه صحیح آنها وجود ندارد که به آن می پردازیم.

توجیه مولی صالح و فاضل استرآبادی از اخبار طینت

مولی صالح مازندرانی شارح اصول کافی می نویسد:
وقتی خداوند اعمال و عقاید خوب و بد بندگان را در دنیا دانست بدن انسان های اهل خیر را از طینت بهشتی و بدن انسان های اهل شر را از طینت جهنمی آفرید تا هر کسی به آنچه اهل آن بوده و لایق آن می باشد رجوع کند. بنابراین، اعمال آنها در دنیا سبب خلق بدن های آنها به صورت بهشتی و جهنمی گردیده است نه آنکه بدنشان سبب اعمال آنان گردد و با این توجیه بسیاری از شبهات از روایات طینت دفع می شود و کلامی را از فاضل استرآبادی یافتم که موافق چیزی است که بیان کردم و در نتیجه اطمینان بیشتری به این توجیه خود پیدا کردم. سخن او این است که مراد از آفرینش، آفرینش تقدیری است نه تکوینی و حاصل کلام او این است که خدای تعالی بدن هایی را از دو نوع طینت بهشتی و جهنمی مقدر کرد آن گاه به روح انسان ها تکلیف داد و آنان در برابر تکلیفشان آثاری را از خود بروز دادند سپس برای هر روحی، بدنی که شایسته او باشد قرار داد. چون در سخن او تأمل کنی می یابی که تفاوتی بین سخن او (فاضل استرآبادی)و آنچه ذکر کردم نمی باشد مگر اینکه او اعمال انسان ها را در عالم ذر معیار قرار داده و ما اعمالشان را در وجود عینی (دنیا)معیار قرار دادیم و چنین اختلافی پس از توافق در اصل مقصود سهل خواهد بود.(39)

اشکال علامه شعرانی بر توجیه مولی صالح

علامه شعرانی بر توجیه مولی صالح اشکال کرده می نویسد:
اینکه او می گوید بسیاری از شبهات از روایات طینت دفع می شود، اصل شبهات لزوم جبر و ظلم و بی فایده بودن نازل کردن کتاب های آسمانی و فرستادن رسولان و تعیین تکالیف الهی است زیرا وقتی انسان از طینتی آفریده شد لزوماً بر طینت خود که خوب یا بد باشد عمل خواهد کرد و خلاصه سخنان شارح کافی در دفع این شبهات آن است که خدای تعالی بدن هایی را از طینت پاک آفرید و ارواحی را در آنها قرار داد که می دانست اگر در دنیا دارای اختیار بودند حتماً ایمان می آوردند و همچنین بدن هایی از طینت پلید آفرید و روح هایی را در آنها قرار داد که می دانست به اختیار خود در دنیا ایمان نخواهند آورد. و سخن فاضل استرآبادی این است که این ارواح در عالم ذر به اختیار خود ایمان آوردند و برخی از آنها با اختیار خود ایمان نیاوردند و هر کدام در بدن مناسب خود قرار گرفتند و این دو سخن شبهه را دفع نخواهد کرد زیرا طینت پاک یا پلید، یا در ایمان و کفر انسان تأثیر خواهند داشت یا تأثیری نخواهد داشت. اگر تأثیری نداشته باشند توصیف آنها به پاک و پلید صحیح نخواهند بود زیرا طینتی که بنده را به ایمان و کفر نزدیک نکنند از این جهت برای همه مردم مساوی خواهد بود و دیگر به خیر و شر توصیف نمی گردد و اگر تأثیری در ایمان و کفر دارنده چنین طینتی داشته باشد لازمه آن سلب اختیار از انسان و تبعیض در نزدیکی به خوبی و بدی در دنیا و خانه تکلیف خواهد داشت که برای آنها شریعت و پیامبر و کتاب می باشد. همچنین اختیار آنها در عالم ذر مشکل لزوم جبر و تبعیض را در دنیا و زمان تکلیف برطرف نمی سازد و پاسخ صحیح در این باره آن است که ما می دانیم خدای تعالی بر بندگان خود ستمگری نمی کند و چون آنها را تکلیف دهد اختیار را از آنان سلب نمی کند، پس روایاتی که با عدم ظلم و وجود اختیار مخالفت داشته باشند باید مردود و یا تأویل گردند.(40)

نقد اشکال های علامه شعرانی بر مولی صالح

اشکال های علامه شعرانی بر مولی صالح و فاضل استرآبادی را می توان در سه مورد ذیل خلاصه کرد:
1-اختیار در عالم ذر، شبهه لزوم جبر و تبعیض را بر طرف نمی کند.
2-طینت انسان ها یا در کفر و ایمان آنها در دنیا مؤثر نیست و یا تأثیر دارد. اگر مؤثر نباشد به پاکی و پلیدی توصیف نمی گردد و اگر تأثیر داشته باشد موجب سلب اختیار و تبعیض در نزدیک شدن به خوبی و بدی می شود.
3-لزوم جبر و بی فایده بودن نزول کتاب های آسمانی و فرستادن پیامبران و تعیین تکلیف برای بندگان.
اگر چه ما سخن مولی صالح شارح اصول کافی را نپذیرفتیم اما اشکال های سه گانه علامه شعرانی را هم بر او و فاضل استرآبادی وارد نمی دانیم.
اما اشکال اول که اختیار در عالم ذر شبهه لزوم جبر را دفع نمی کند وارد نیست زیرا تفاوت روشنی وجود دارد که انسان، بدون اختیار به طینتی دست یابد با اینکه طینت او بر اساس نتیجه آزمون اعتقادی و عملی او باشد. البته اشکال کننده هم دلیلی بر ادعای خود ذکر نکرده است.
اشکال دوم نیز که درباره تأثیر و عدم تأثیر طینت بود وارد نخواهد بود زیرا لازم نیست که طینت خوب و بد در کفر و ایمان انسان تأثیر داشته باشد و در نتیجه موجب جبر گردد و یا بی تأثیر باشد تا به خوبی و بدی توصیف نشود بلکه طینت، مقتضی است نه علت تامه. نظیر دو فرزند که از دو پدر و مادر خوب و بد متولد می شوند که اقتضاء آنها متفاوت است. پدر و مادر علت تامه خوبی وبدی فرزند خود نمی باشند و تنها این اقتضاء را در وجود فرزند خود پدید می آورند که بتواند خوب و یا بد باشد ودر حقیقت خوب و بد بودن او را تسهیل می کنند. به بیان روشن طینت خوب و بد زمینه گرایش های خوب و بد را فراهم می سازند و در این صورت طینت نه علت کفر و ایمان است که موجب سلب اختیار شود و نه بی تأثیر است که به خوبی و بدی توصیف نشود بلکه ایجاد زمینه می کند و وقتی زمینه خوبی یا بدی را فراهم سازد می تواند به خوبی و بدی توصیف گردد.
کسی که از زمینه خوبی برخوردار باشد در انجام خوبی ها موفق تر است و می تواند مرتکب بدی ها هم بشود و کسی هم که از زمینه بدی برخوردار باشد در انجام بدی ها روان تر عمل می کند ولی می تواند به انجام خوبی ها هم بپردازد و البته این ایجاد زمینه هم نتیجه انتخاب او بوده است.
اما اشکال سوم که با وجود طینت های خوب و بد، ارسال رسولان و نزول کتب آسمانی و تعیین تکلیف برای بندگان بی فایده خواهد بود هم مردود است، زیرا این اشکال ها در صورتی وارد است که انسان مجبور باشد. وقتی انسان بر انجام یا ترک اموری مجبور باشد تبلیغ و تکلیف برای او بی معناست و در مباحث پیرامون اشکال قبل ثابت گردید که جبری در کار نیست که این نتایج و آثار را در بر داشته باشد بلکه آنچه مطرح است ایجاد زمینه است. انسان می تواند با اراده و استمداد از خدای تعالی با وجود زمینه گناه تقوا داشته باشد و با تبلیغ پیامبران و استفاده از وحی الهی از نردبان رشد بالا رود. بله بر خلاف زمینه ها حرکت کردن قدری دشوار است اما ممتنع نیست چه اینکه عده ای با وجود زمینه های گناه در جامعه، پرهیزکارند و بر زمینه های معصیت غلبه می کنند و همچنین کفار با وجود طینت بدی که دارند برخی از خوبی ها از آنها بروز می کند و مؤمنین با وجود طینت خوبی که دارند به برخی از زشتی ها مبادرت می ورزند.
البته برخی روایات، خوبی های کفار و بدی های مؤمنین را ناشی از تماس و اختلاط طینت آنها در عالم ذر دانسته اند که چون کفار با طینت مؤمنین تماس داشته اند به برخی از خوبی ها مبادرت دارند و در اثر این تماس برخی از بدی ها نیز از مؤمنین بروز می کند و این تأثیرها نیز همان گونه که بیان شد در حد زمینه است و جبری در کار نخواهد بود. جبر آن است که اراده خداوند جایگزین اراده انسان شود و خدا به جای او اراده کند اگر اراده خدا و انسان در طول یکدیگر باشند جبری نخواهد بود. یعنی انسان هر گونه اراده کند آزاد است اما این آزادی او در حیطه اراده الهی است.

بررسی توجیه مولی صالح و فاضل استرآبادی

برخورداری از طینت بهشتی و جهنمی که در بسیاری از روایات وارد شده است ظاهراً موجب جبر می شوند و مولی صالح برای دفع آن می نویسد: این طینت ها به حساب عقاید و اعمالی است که پس از ورود به دنیا انجام می گیرند و چون خداوند می دانست که آنها چگونه عمل خواهند کرد طینت مناسب رفتارشان را به آنان داد. بنابراین عمل آنها در دنیا منشأ این طینت های پاک و پلید است.
اما این راه حل شارح کافی پذیرفته نیست زیرا قرار دادن طینت جهنمی برای کسی که بعد از عالم ذر در دنیا عملکرد بدی خواهد داشت جزای قبل از معصیت است و با عدل الهی سازش ندارد ولی راه حلی که فاضل استرآبادی ارائه کرده است راه حل مقبولی است زیرا او طینت های پاک و پلید را نتیجه عملکرد آنها در عالم ذر دانسته است. به نظر ما خداوند برای آفرینش بدن انسان ها در عالم ذر، آنان را از گلی پدید آورد که از بهشت و جهنم فراهم آمده بود و آن گاه که در عالم ذر آزمایش شدند بنابر نتیجه آزمونی که داشتند طینتی مناسب اعتقاد و رفتارشان در این مقطع از دنیا به آنها داد و این جزای عمل آنهاست و منافاتی هم با عدالت ندارد.

خلاصه و نتیجه بحث

سخن در امکان بازگشت از انتخابی بود که در عالم ذر صورت گرفت و بیان شد که عده ای به خاطر جمعی از روایات، بازگشت از انتخاب گذشته را ممکن ندانستند و بر همین اساس روایات به طور کامل مورد بررسی قرار گرفت و اثبات کردیم روایات مورد نظر، افاده جبر ندارند بلکه به پایداری انسان ها به انتخاب گذشته خود در عالم ذر اشاره دارند. و طینتی هم که با ماهیت بهشتی و جهنمی به آنها داده می شود در حد یک زمینه برای تحقق خوبی یا بدی است و حاصل مباحث گذشته و نظر ما این شد که دلیل و مانعی بر سر راه انسان ها در بازگشت از انتخاب عالم ذر نیست اما کسی هم از انتخاب گذشته اش باز نمی گردد زیرا ظهور حق و باطل در این عالم بیش از عالم ذر نیست که بتواند او را از انتخاب گذشته اش و تعصبی که بر استمرار آن دارد تغییر دهد و در نتیجه، این عالم اتمام حجت بیشتر و عرصه گسترده تری برای عمل است که مراتب مثبت یا منفی روحی و درجات بهشتی یا جهنمی آنها را تعیین می کند و از این جا جواب کسانی که می گویند «اگر انسان در عالم ذر بهشتی یا جهنمی شد چه ضرورتی بر حضور او در دنیاست» آشکار می گردد.

پی نوشت ها :

37-مراه العقول، ج7، ص15.
38-سوره یونس، آیه74.
39-شرح مولی صالح بر اصول کافی، ج7،ص122.
40-شرح مولی صالح، ج7،ص122. پاورقی
منبع: اکبری، محمد رضا، (1388)، عالم ذر: آغاز شگفت انگیز زندگی انسان، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ سوم.

ادامه دارد …
منبع: اکبری، محمد رضا، (1388)، عالم ذر: آغاز شگفت انگیز زندگی انسان، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ سوم.