آیا برداشت های فردی از قرآن صحیح است؟ آیا نمی شود بدون مراجعه به کتاب های تفسیری، خودمان از قرآن استفاده کنیم؟ مگر قرآن هدایت برای همه نیست؟

قرآن کتابى است با زبان عرفى و در اوج فصاحت و بلاغت و رسایى معنا؛ از این رو عرب زبانان عصر نزول، بسیارى از معارف قرآن را بدون مراجعه به تفسیر، درک مى کردند. اما به دلایلى بعضى از ابهامات بر آیات قرآن عارض شد که ایجاب مى کند براى فهم آنها به تفسیر مراجعه کنیم: 1. قرآن در کنار حادثه ها بود و به وقایعى که در طول 23 سال رسالت پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله اتفاق مى افتاد، نظر داشت و اصول جاودان خود را معطوف به بیان موضع الهى در آن حوادث مى کرد. عرب هاى معاصر پیامبرصلى الله علیه وآله آن حوادث را درک کرده بودند، اما نسل هاى بعد از آن صحنه ها دور شدند. 2. قرآن با توجه به مخاطبان اولیه خود، از مثال ها و اصطلاحات منطقه اى بهره جسته است؛ اگر چه پیام هاى آن فرامنطقه اى است. گاهى از این قالب ها در فهم بهتر پیام ها بسیار کارگشا است. 3. برخى از عبارات قرآنى، مربوط به ادیان آسمانى گذشته است؛لذا آشنایى با اعتقادات آنان و محتواى کتاب ها و منابع آنان بایسته است. روشن است به دلیل ناآگاهى از موارد فوق پرده هایى از ابهام، بر عبارات قرآن عارض مى شود. مفسران این پرده ها را کنار مى زنند، تا مراد خداوند به طور شفاف استخراج و کشف شود. در واقع آنان کار فهم آیات را بر ما ساده و آسان مى کنند. در ضمن استخراج مراد آیات قرآن، علاوه بر تفسیر به روش هاى دیگرى همچون تأویل و تطبیق نیازمند است که از موضوع بحث خارج است. بنابراین برداشت هاى فردى از قرآن زمانى صحیح است که ابهامات عارض شده بر عبارات قرآن رفع گردد. مراجعه به تفسیر به همین منظور صورت مى گیرد و اگر آیه اى داراى هیچ گونه ابهامى نباشد، نیاز به مراجعه به تفسیر هم ندارد. تذکر؛ گفتنى است معناى «هدایت بودن قرآن» آن نیست که بدون دانستن زبان آن و رسیدن به سرچشمه هاى قرآنى، بتوانیم از هدایت آن بهره گیریم. همان طور که استفاده از آب که مایه حیات است، گاه نیازمند حفر چاه وکنار زدن لایه هاى خاک و سنگ از روى آن است. بنا بر آنچه گفته شد؛ بهره مندى از معارف قرآن تا حدودى براى همگان ممکن است؛ امّا براى فهم قرآن – به عنوان منبع اساسى معرفت دینى باید ابزارهاى خاص آن را بیابیم و حدود استفاده از آنها و میزان تأثیر و اعتبار آنها را بدانیم. مهم ترین این ابزارها عبارت است از:

1. ادبیات و قواعد زبان شناختى

براى درک سخن هر گوینده و نقطه آغاز تفاهم، آگاهى از قواعد اولیه مربوط به زبان و لغت او ضرورى است؛ از این رو باید اطلاعاتى کافى و عمیق از ادبیات این زبان، داشت. در ادبیات نیز فهم معناشناسى واژه ها، آشنایى به علم صرف و علم نحو – که جایگاه ترکیبى کلمات را در ساختار جملات مشخص مى سازد و اطلاع از علم معانى و بیان و بدیع – که در زیباسازى کلام حاوى قواعد مهمّى است بایسته است.

2. آشنا بودن به مضمون و سیاق خود قرآن

در قرآن قرینه هایى هست که بعضى پیوسته و برخى ناپیوسته است و براى فهم مقصود هر گوینده، مناسب ترین شیوه آن است که سخنان گوناگون خود او را در کنار هم و مرتبط با هم بنگریم و این شیوه در ارزیابى و نتیجه گیرى مفید است.

3. سنت معصوم علیه السلام

از جمله شئون پیامبرصلى الله علیه وآله و امامان علیهم السلام تبیین مقاصد کتاب الهى است: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ».سوره نحل (16)، آیه 44. علامه طباطبایى مى نویسد: «آیه مبارکه دلیل بر حجّیت سخن پیامبر اکرم در شرح آیات قرآن کریم است»المیزان، ج 12، ص 261.
. سنّت و سخن معصوم علیه السلام در تفسیر و تبیین قرآن و تعلیم شیوه تفسیر به مردم و تبیین تأویل و تعلیم راهیابى به بطون قرآن، نقش اساسى دارد.

4. عقل و تفکر خلاق

مفسّر و بهره گیرنده از قرآن، باید عقل فعّال و تفکّر خلاق داشته باشد تا بتواند از این ابزار به طور صحیح و دقیق، معارف دینى را از آیات قرآنى استفاده کنند؛ براى مثال در معارف عقلى قرآن، درک بدیهیات و مسلمات عقلى و به کار بستن آنها و در معارف اخلاقى آن، توجه به اصول اخلاقى، بایسته است.

5. جامع نگرى

گفتنى است دین مجموعه عقاید و آموزه هایى است که باید با هم سازگار باشد؛ ازاین رو در برداشت از قرآن، باید هر مفهوم قرآنى، در مجموعه آموزه هاى دینى – که از منابع اصلى به دست آمده نگریسته شود. فهم عمیق معانى قرآن، نیاز به تلاش علمى بسیار دارد؛ از این رو مفسرانى موفق بوده اند که کوله بارى از پیشینه علمى و تحقیقى بر دوش آنان بوده است.براى آگاهى بیشتر در این زمینه به کتاب هاى علوم قرآنى مراجعه شود؛ از جمله:
الف. دزفولى، کمال، شناخت قرآن؛
ب. بهشتى، محمدحسین، روش برداشت از قرآن؛
ج. سعیدى روشن، محمدباقر، علوم قرآنى.