آیا مستند تاریخی وجود دارد که نشان دهد عمر بن خطاب از “خلیج فارس” نام برده است؟

سلام علیکم
از ارتباط و اعتمادتان به مجمع جهانی اهلبیت (ع) سپاسگزاریم.
پرسشگر گرامی! از عمربن الخطاب تاکنون در مورد اسم خلیج فارس چیزی نیافتیم لیکن علمای اهل سنت هم از شخصیت اول عالَم خلقت یعنی حضرت ختمی مرتبت محمد بن عبد الله (ص)؛ و هم از صحابه و تابعان احادیثی نقل کرده اند که واژه «بحر فارس» که همان خلیج فارس است در آن به کار رفته است.(1) نوع پرسش شما گواهی می دهد که جنابعالی پژوهشگرهستید و به پاسخ بله یا نه قانع نمی شوید، و با توجه به این که نام «خلیج فارس» هم در احادیث نبی اکرم (ص) آمده، و هم در بیانات تنی چند از صحابه و تابعین، و هم در گزارشات و تحقیقات علمای اهل سنت، از این رو پاسخ را در سه فراز بیان کردیم تا بتوانید در امر پژوهش از آن بهره ببرید.

فراز اول :
«خلیج فارس» در بیان رسول الله (ص) :
ازجمله احادیثی که واژه «بحر فارس» در آن به کار رفته ؛ حدیث زیر است که در موضوع «دجال» و «جساسه» از رسول الله (ص) روایت شده است.
ابویعلی موصلی با اسناد خود از دو طریق حدیث دجال را از صحابی معروف جناب جابر بن عبد الله انصاری روایت کرده است؛ در طریق نخست حدیث را از «ابوهاشم الرفاعی و او از محمد بن فضیل و او از الولید بن جمیع و او از ابی سلمه بن عبد الرحمن و او از جابر بن عبد الله انصاری روایت کرده که او گفته است: رسول الله (ص) در حضور جمعی از اصحابش درباره لشکر کشی دجال به شهرها فرمود: ….المدینة ؛ ما باب من ابوابها الا ملک مصلت سیفه یمنعه و بمکة مثل ذالک.” ثم قال: “فی بحر فارس، ما هو فی بحر الروم ما هو .ثلاثا.” ثم ضرب بکفه الیمنی علی الیسری. ثلاثا … . (2)
او قادر نیست به مکه و مدینه لشکر کشی کند چه آن که در مدینه هیچ دروازه‌ای نیست مگر این که فرشته‌ای در حالی که شمشیرش را بیرون آورده از ورود (دجال) جلوگیری کند. سپس سه بار فرمودند: (دجال) در دریای فارس و دریای روم نیست ؛ آنگاه سه بار کف دست راست خود را بر کف دست چپ شان زدند.
و در طریق دوم می گوید : حدیث را از عبد الله بن عمر بن أبان شنیدم و او از از محمد بن فضیل و او از الولید بن جمیع و او از ابی سلمه بن عبد الرحمن و او از جابر بن عبد الله انصاری روایت کرده که او گفته است : بعد حدیث را با اندکی تفاوت از جهت لفظ اینگونه نقل کرده است: « قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ : ” ….هِیَ الْمَدِینَة، مَا بَابٌ مِنْ أَبْوَابِهَا إِلا عَلَیْهِ مَلَکٌ صَالِتٌ سَیْفَهُ یَمْنَعُهُ مِنْهَا ، وَبِمَکَّةَ مِثْلُ ذَلِکَ ”. ثُمَّ قَالَ: ” فِی بَحْرِ فَارِسَ مَا هُوَ ، فِی بَحْرِ الرُّومِ مَا هُوَ ” ثَلاثًا(3)

فراز دوم :
«خلیج فارس» در کلام صحابه و تابعین:
محدثان و مفسران سنی و شیعی نام «خلیج فارس» را در تفسیر آیاتی از قرآن کریم – که واژه « بحر » به صورت تثنیه (بحران و بحرین ) در آن ذکر شده مانند آیات ۱۲ فاطر و ۶۰ کهف و ۵۳ فرقان و ۶۱ نمل و ۱۹ و ۲۲ الرحمن -از بزرگان صحابه یا تابعین نقل کرده اند؛ به بیان دیگر هیچ مفسر سنی و شیعی نیست که در تفسیر آیات مذکور از صحابی معروف عبدالله بن عباس یا از قتاده؛ مجاهد؛ ربیع بن انس و یا از حسن بصری- که همگی از تابعین هستند- روایت نکرده باشد که منظور از آن دو بحر یکی «بحر فارس» – خلیج فارس- است؛ و اینک چند نمونه از عبارات علمای اهل سنت:
1- عبد الرزاق عن معمر عن الحسن وقتادة في قوله تعالى : مرج البحرين يلتقيان ؛ قالا : بحر فارس وبحر الروم (4) عبد الرزاق (صنعانی) از معمر و او از حسن (بصری) و از قتاده در مورد منظور از « البحرین » – دو دریا – در آیه شریفه ۱۹ سوره الرحمن پرسید ؛ هر دو نفر گفتند : منظور دریای فارس (خلیج فارس) و دریای روم (مدیترانه) است.
2- ابن ابی حاتم رازی – متوفای ۳۲۷ ؛ در تفسیر قرآن خود در ذیل آیه شریفه ۱۹ الرحمن از قول حسن بصری می نویسد: مرج البحرین ؛ قال : بحر فارس و الروم(5).
3- ابن حجر افزون بر نقل قول از « قتاده » و « ربیع بن انس » که منظور از « مجمع البحرین » دریای فارس و روم است(6)؛ می نویسد: از عبد الله بن عباس در مورد آیه ۲۲ سوره الرحمن « يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجان‌ » سؤال شد؛ او در پاسخ گفت: «فَاِنَّ اللّؤلؤ یخرج من بحر فارس و المرجان یخرج من بحر الروم» همانا لؤلؤ از دریای فارس و مرجان از دریای روم استخراج می شود.
4- النحاس– متوفای ۳۳۸ – و سمرقندی و ابن زمنین و ثعلبی و طبری و العینی و ابن الجوزی و ابن عطیة اندلسی و ابن کثیر و جلال الدین سیوطی و ثعالبی و ابی السعود و آلوسی و ابی حیان اندلسی و ابن تیمیة (7) و دهها نفر از مفسران اهل سنت – که از ذکر اسامی همه آنان به خاطر طولانی شدن پاسخ صرفنظر شد- در ذیل تفسیر « آیات ۱۲ فاطر و ۶۰ کهف و ۵۳ فرقان و ۶۱ نمل و ۱۹ و ۲۲ الرحمن از قول ابن عباس ؛ قتاده ؛ مجاهد ؛ حسن بصری و یا ربیع بن انس می نویسند : منظور از « دو دریا » در این آیات دریای فارس و روم است.

فراز سوم:
خلیج فارس در کلام علمای اهل سنت:
1- فخر رازی متوفای ۶۰۶ – مفسر معروف اهل سنت «خلیج فارس» را با همین نام ، نیز « بحر فارس» اسم می برد. او می نویسد: «الثالث : خلیج بحر ارض فارس و یسمی «الخلیج الفارسی» و هو بحر البصرة و فارس (8)» ؛ و در جلد ۲۶؛ صفحه ۱۶۵ تفسیرش از واژه «بحر فارسی» استفاده می کند.
2- جمعی از علمای اهل سنت همانند مفسر معروف اهل سنت جار الله زمخشری و مبارکفوری و الزیلعی و محیی الدین النووی و العینی و العظیم آبادی و ابن منظور و ابن اثیر و البکری الاندلسی و… در مورد علت نامگذاری عربستان به «جزیرة العرب» می نویسند: سمیت جزیرة العرب لانّ بحر فارس و بحر الحبش و الفرات و دجله احاطت بها (9) » عربستان به این خاطر جزیرة نامیده شده که در وسط خلیج فارس و دریای حبشه و دجله و فرات قرار گرفته است.
3- ابن ابی الحدید سنی شافعی معتزلی در مورد موقعیت شهر بصره و تاریخ آن می نویسد : « فَاِنَّ الْبَصرَةَ غَرَقَت مَرَّتَین ….غَرَقَت بِاَجمَعِها وَ لَم یَبًقِ مِنها اِلا مسجدها الجامع …حسب ما اخبر به امیر المؤمنین علیه السلام جاءها الماء مِن «بَحرِ فارس» مِن جهة الموضع المعروف الآن بجزیرة الفرس …(10 )
4- جمع کثیری از علمای اهل سنت برای توصیف محدوده قلمرو برخی حاکمان ؛ یا بیان موقعیت جغرافیای کشور بحرین ؛ بصره ؛ آبادان (عبادان) ؛ حجاز ؛ فرات و مانند آن از « خلیج فارس» با عنوان بحر فارس نام برده اند . مثلا الحموی ، در معجم البلدان(11) بیش از 20 بار ، و ابن خلدون در تاریخ خود (12) ، نیز شریف اندلسی در کتاب «نزهة المشتاق (13 )» هر کدام 16 بار ، و دهها منابع دیگر اهل سنت که به مناسبت هایی از خلیج فارس با عنوان « بحر فارس » نام برده اند که جهت پژوهش و آگاهی بیشتر می توانید به منابع ذیل مراجعه کنید.(14)
پرسشگر گرامی! احادیث منقول از نبی مکرم (ص) و صحابه و تابعین کرام برای هر پژوهشگری که در صدد فهم پیشینه اسم این منطقه آبی، و راستي آزمایی گفتارهای برخی شیوخ و شاهان منطقه خلیج فارس است؛ همین منابع ارائه شده برای هر مسلمان و غیر مسلمان دنبال حقیقت کافی است. موفق باشید.