با سربر افراشتن فضای نوظهور مجازی دریچه ای به یک جهان جدید گشوده شد که توان انسان ها برای ارتباط با یکدیگر را به شکل باورنکردنی افزایش می داد. این جهان نو، در بستر فرهنگ غرب رخ نمود اما کم کم همه فرهنگ ها در آن دخیل شده و اینک مدتهاست که به کانون اولیه جنگ نرم و رزم بی بدیل عصر حاضر شده است.

تعاملات مثبت بشری در فضای مجازی علاوه بر اینکه واسطه و ابزار قدرتمندی برای نیل به تعاملات مثبت در فضای حقیقی است به نوبه خود نیز گروهی از تعاملات مثبت از جمله کمک رسانی و احسان های مجازی را به ثبت رسانده است از این رو، در این نوشتار، احسان و نیکوکاری در فضای سایبری را در دو محور «واسطه ای» و «ویژه» مورد بررسی اجمالی قرار می دهیم.

فضای مجازی در نگاه نخست، می تواند واسطه و ابزاری برای احسان و نیکوکاری در فضای حقیقی به شمار می رود و از سوی دیگر به نوبه خود، احسان ها و نیکی هایی در درون خود به وجود آورده است که با اندکی تسامح در دسته بندی مصادیق، در ادامه واکاوی می شود.
 

فضای مجازی ابزاری جدید و پرتوان

هر کار خیر و نیکی نیازمند ابزار و وسیله است. گاهی خود انسان به تنهایی برای انجام خیر کافی است و می تواند شخصاً نسبت به آن اقدام کند اما در بسیاری از اوقات انسان در مراحل مختلف انجام کار خیر، اعم از رصد و تشخیص نوع و مصداق کار خیر و نیز توان و امکانات، توزیع و بازخوردگیری و… نیازمند کمک گرفتن از افراد دیگر یا ابزارهای خاص خود است. فضای مجازی به عنوان یک اَبَرابزار عصر حاضر، در همه عرصه های مثبت و منفی به کار گرفته شده و می شود.

نقش فضای مجازی در به ثمر رساندن احسان و نیکوکاری، این است که می تواند به عنوان کانون ارتباطی قوی، هسته تعاون و همکاری در مؤمنین در کارهای خیر را در بستر خود به وجود بیاورد چنان که قرآن کریم نسبت به مسأله تعاون و همکاری در امور خیر تأکید کرده و می فرماید: «وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّه‏؛ [1] و در نیکوکارى و پرهیزگارى با یکدیگر همکارى کنید، و در گناه و تعدّى دستیار هم نشوید، و از خدا پروا کنید.»

بنابراین، لازم است چنان که جبهه استکبار و عصیان، از این ابزار کارآمد و به روز، در جهت افساد و ظلم، سوء استفاده می کند، مؤمنان با استفاده صحیح از آن برای احسان و نیکوکاری در اشکال مختلف، در مقابل آنان صف آرایی کنند.
 

تجمیع و تمرکز انگیزه های نیکوکاری

فضای سایبری به عنوان رسانه برتر امروز، برای تجمیع و تمرکز نیروهای مؤمن، بلندگویی کارآمد است. می توان برای انجام انواع  کارهای خیر خصوصاً کارهای بزرگی از قبیل کمک رسانی به زلزله و سیل زدگان، اقشار محروم و بی بضاعت، بیماران خاص و پرهزینه و یا رفع مشکلات کلان از قبیل اشتغال، ازدواج، مسکن و… از بستر فضای مجازی به خوبی بهره برد چنان که تجارب موفق متعددی در این زمینه در ایران اسلامی به ثبت رسیده است.
 

فقرا و مساکین در فضای مجازی

همانند فضای حقیقی که غنا و فقر، نسبی هستند یعنی کسی ممکن است از نظر مادی غنی باشد اما از نظر علم و معرفت فقیر محسوب شود و بالعکس؛ در فضای مجازی نیز کسانی که کانال، صفحه مجازی، سایت و یا هر فضای قوی دیگری را دراختیار دارند غنی محسوب می شوند و کسانی که از این نظر ضعیف یا بی بهره اند فقیر شمرده می شوند.

فقیر و مسکین گرچه هر دو نیازمندند اما با یکدیگر تفاوتی نیز دارند چنان که محمد بن مسلم از امام باقر یا امام صادق علیهماالسلام نقل می کند که: «الْفَقِیرُ الَّذِی لَا یَسْأَلُ‏ وَ الْمِسْکِینُ‏ الَّذِی‏ هُوَ أَجْهَدُ مِنْهُ‏ الَّذِی‏ یَسْأَل؛[2] فقیر کسی است که سؤال نمی‌کند، و مسکین حالش از او سخت‌تر است، و کسی است که از مردم سؤال و تقاضا می‌کند.» نیازمندان در فضای مجازی همانند فضای حقیقی، گونه ها و درجات گوناگونی دارند. برخی اگر چه در ورود به فضای مجازی ضعیف اند اما به گونه ای عمل کرده اند که توانسته اند کمک مجازی و رسانه ای دیگران را به سوی خود جلب کنند. در سوی دیگر، کسانی هم هستند که نه تنها توان و قدرت سایبری لازم را ندارد بلکه به هر دلیلی نخواسته یا نتوانسته اند از کمک های دیگران در این فضا بهره ببرند. بنابراین، لازم است فعالان فضای مجازی نسبت به کمک به چنین مؤمنانی که چه بسا از شخصیت های محترم در فضای حقیقی اند هشیار و فعال باشند.
 

حفظ آبروی مؤمنان

هر ابزاری هر چند مفید، قابلیت استفاده های نادرست و مخربی نیز دارد. بنابراین، یکی از بهترین نیکی ها آن است که جلوی استفاده نادرست از ابزارهای نوین گرفته شود خصوصاً زمانی که پای آبروی مؤمنان در میان باشد.

فضای مجازی علی رغم فواید و قابلیت های فراوانی که دارد با آفات و بی اخلاقی های فراوان دست و پنجه نرم می کند و چه بسیار از آبروها و پرده های حیا و اخلاق که در این فضا دچار آسیب جدی شده اند!  آبروی مؤمن، از شرافت و اهمیت والایی برخوردار است چنان که امام صادق علیه السلام می فرمایند: «الْمُؤْمِنُ أَعْظَمُ‏ حُرْمَةً مِنَ‏ الْکَعْبَةِ؛ [3] حرمت مؤمن از کعبه بزرگتر است.»

پاسداری از آبروی مؤمن از جمله باارزش ترین اعمال نیک شمرده می شود همان گونه که امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل می کند که فرمودند: «مَنْ‏ رَدَّ عَنْ‏ عِرْضِ‏ أَخِیهِ‏ الْمُسْلِمِ‏ وَجَبَتْ‏ لَهُ‏ الْجَنَّةُ الْبَتَّةَ؛ [4] کسی که آبروی برادر مسلمان خود را حفظ کند، البتّه و مسلماً بهشت جایگاه او خواهد بود.»

انتشار شایعه برای از بین بردن آبروی یک فرد مسلمان در قالب فیلم، عکس، صوت یا متن، آبروی افراد بسیاری را در فضای مجازی لکه دار کرده و از بین برده است این مسأله به منزله دست نیازی است که آن فرد آبرودار به سوی همه فعالان مژمن در فضای مجازی دراز کرده تا از آبروی او دفاع کنند. این، یکی از بهترین و باارزش ترین کارهایی است که می توان در فضای مجازی انجام داد. یک کاربر فعال و مؤمن در فضای مجازی همواره نسبت به دفاع از آبروی افراد، مقید و متعهد می ماند.
 

هدایت افکار مستضعف و نیازمند

فضای مجازی مملو از افکارهای صحیح و غلطی است که همه ذهن های دخیل در فضای مجازی را به مصاف می طلبد. در این میان، ذهن ها و اعتقادات ضعیف، آسیب پذیرترند. ترویج افکار غلط و انحرافی در مسائل گوناگون اعتقادی، تربیتی، سیاسی و… انسان های متدین بسیاری را با چالش های عدیده مواجه می کند که بر هر چریک کارکشته و مؤمن در فضای مجازی بایسته است که به کمک ذهن های آسیب پذیر بشتابد و یا اینکه با حمایت فکری، آنان را از افتادن در دام نااهلان فضای مجازی برحذر دارد.

البته نباید از نظر دور داشت که چنین کنشگری مستلزم آن است که در درجه اول، کاربر مورد نظر، خود از نظر فکری و اعتقادی و البته قدرت بیان و استدلال، قوی و قابل باشد چرا که در غیر این صورت تلاش او برای کمک دیگر جز به دردسر بیشتر و عمیق تر شدن فاجعه منجر نخواهد شد؛ به همین خاطر است که ارزش علم آموزی خصوصاً علوم دینی بسیار والاست تا جایی که جایگاه جوینده علم بر بال فرشتگان است.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرمایدن: «هر کس راهی را بپیماید برای اینکه علمی را فرا بگیرد، خدای متعال او را در راهی قرار می‌دهد به سوی بهشت. لَتَضَعُ‏ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ‏ الْعِلْمِ‏ رِضًى‏ بِه؛ ‏[5] از بس [ملائک] از او خشنودند، بال‌هایشان را در زیر او فرش می‌کنند براى طالب علم هر که در آسمان و در زمین است آمرزش خواهد تا برسد به ماهیان دریا.» خلاصه اینکه فضای مجازی بیش از هر زمانی در تاریخ بشریت بی بدیل ترین فرصت برای بنگان مؤمن این عصر است تا در پی برگ و ساز ابلیسیان در این فضا، بزرگترین جهادهای تاریخ را به ثبت رسانند و نشان دهند که راه خدا در هر زمانی، روشن ترین و خوش عاقبت ترین راه است و این راه امروز از کانالهای امروزی از قبیل فضای مجازی می گذرد.
 

تولیدات ارزشی از رصد تا انتشار

بر کسی پوشیده نیست که عرصه مجازی مصاف قدرتهای مختلف پژوهشی، هنری، و در یک کلمه تمدنهاست. تمدن غربی، با نهایت تلاش، تولیدات ظلمانی خود را طی فرآیند پیچیده و پرهزینه ای روانه این میدان می کند و بر لشکریان سایبری مهدوی است که در مقابل آنها صف آرایی کنند و این بهترین نیکوکاری است. رصد میدان مجازی و برآورد حملات و بلکه پیش بینی و داشتن دست برتر در این فضای سریع و لحظه ای نیازمند رصد گسترده و هوشمندانه است. پی از آن، تمام قدرت باید بر روی تولید محتوای ارزشی و رصدمحور و البته انتشار قوی باشد تا شیاطین در این فضا خلع سلاح شوند. این کار، به مثابه بزرگترین خدمت به بشریت عصر حاضر خواهد بود و بی تردید از مصادیق جهادهای ضروری است.
 

لایک یا بلاک؛ فالو یا آنفالو؟ مسأله این است!

نکته ای که بسیاری از فعالان فضای مجازی نسبت به آن بی توجه یا کم توجه هستند آن که، تأیید محتواها یا رد محتواهای ارائه شده در آن تأثیر فراوان و پر دامنه ای دارد تا جایی که به وسیله همین لایکها و فالوها یا بالعکس است که در بسیاری از موارد حق، نا حق و یا ظلم، مظلومیت معرفی شده و چه جرم و جنایت ها، پایمال شدن حقوقی که در پس این لایکها و فالوها اتفاق افتاده، می افتد و خواهد افتاد.

از این رو لازم است همراهی، تأیید یا رد هر گونه محتوایی را جدی بگیریم چنان که امام رضا علیه السلام می فرمایند: «مَنْ‏ غَابَ‏ عَنْ‏ أَمْرٍ فَرَضِیَ‏ بِهِ‏ کَانَ کَمَنْ شَهِدَهُ وَ أَتَاه؛ ‏[6] کسی که از صحنه ی کاری غایب باشد، اما به آن کار (چه نیک و چه بد) راضی باشد، همچون کسی است که در صحنه ی عمل حاضر بوده و آن را انجام داده است.»

پی نوشت 
[1] سوره مائده، آیه 2.
[2] کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط – الإسلامیة) – تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج‏3 ؛ ص502.
[3] ابن بابویه، محمد بن على، الخصال – قم، چاپ: اول، 1362ش، ج‏1 ؛ ص27.
[4] ابن بابویه، محمد بن على، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال – قم، چاپ: دوم، 1406 ق، ص145.
[5] ابن بابویه، محمد بن على، الأمالی( للصدوق) – تهران، چاپ: ششم، 1376ش، ص60.
[6] ابن بابویه، محمد بن على، التوحید (للصدوق) – ایران ؛ قم، چاپ: اول، 1398ق، ص392.