اساسا چرا عبادات شخص مسافر با شخص مقیم متفاوت است؟چه ویژگی در سفر است؟

نماز شکسته از احکام امتنانی و تسهیلی خداوند بر مسافران است زیرا به طور معمول شرایط سفر با شرایط وطن متفاوت است و امکانات تغییر می یابد. از نشانه های شریعت کامل علاوه بر «تعبد» ، «تنوع» می باشد. از آنجا که مسافران معمولا با فشردگی برنامه ها و عجله روبرو هستند و چه بسا مسائلی پیش بینی نشده برای آنان در طول سفر رخ دهد، لذا خداوند متعال تخفیف در عبادت را به عنوان هدیه ای به مسافران به صورت حکمی امتنانی تعیین نموده است .چنان که در قرآن مجید درباره روزه مسافر می خوانیم : «فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ؛ پس آن کس که در ماه رمضان در حضر باشد (مسافر نباشد)، روزه بدارد و آن کس که بیمار یا در سفر باشد، روزهای دیگری را به جای آن روزه بگیرد. خداوند راحتی شما را می خواهد نه زحمت، هدف این است که این روزها را تکمیل کنید و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، به عظمت یاد کنید. باشد که از این نعمت بزرگ سپاس گزار گردید». (بقره (2)، آیات 183 – 185.)
پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: «ان الله تعالی وضع عن المسافر الصوم و شطر الصلاة ؛ خداوند متعال روزه و مقداری از نماز را از مسافر برداشته است» }(کنزالعمال، ج 8، ص 503.)
«وضع»؛ یعنی، باری را از دوش این افراد برداشت .
امام صادق(ع) از پدران خود(ع) و آنان از رسول خدا(ص) نقل کرده اند که: «انّ الله اهدی الیَّ و الی امتی هدیة لم یهدها الی احد من الامم کرامة من الله لنا، قالوا: و ماذاک یا رسول الله؟ قال: الافطار فی السفر و التقصیر فی الصلاة، فمن لم یفعل ذلک، فقد رد علی الله عزوجل هدیته ؛ خداوند متعال هدیه ای به من و امتم کرامت فرموده که به امت های گذشته نداده است، عرض کردند: آن هدیه چیست؟ فرمود: اجازه افطار روزه و نصف شدن نماز [نمازهای چهار رکعتی ] در مسافرت؛ پس هر کسی چنین نکند هدیه خداوند را رد کرده است» (وسائل الشیعه، ج 5، ص 540.)
حضرت علی(ع) می فرماید: «من قصر الصلاة فی السفر و افطر فقد قبل تخفیف الله عزّوجل و کملت صلاتُهُ ؛ هر کس نماز را در مسافرت شکسته بخواند و روزه اش را افطار کند، تخفیف [و هدیه ] خداوند را پذیرفته و نمازش به طور کامل ادا است» (مستدرک الوسائل الشیعه، ج 1، ص 503.)
برای اینکه به این پرسش بهتر پاسخ دهیم، توجه شما را به چند نکته جلب می کنیم: یکم. گرچه این روزها، وسایل نقلیه و ابزار مسافرت با گذشته فرق کرده است؛ ولی در عین حال هم اکنون نیز مسافرت دارای مسائل غیر قابل پیش بینی و تاخیرهای زیادی است. شما اگر به تجربه خودتان مراجعه کنید، ملاحظه خواهید کرد که اصولاً در سفر – به ویژه در میان راه – آن آرامش لازم وجود ندارد؛ به ویژه آنکه در سفر با وسایل سریع، دغدغه ها بسیار زیاد و فرصت اندک است. بنابراین با توجه به مشکلات زیاد و عدم آرامش، دستور قصر نماز مسافر صادر شده است.
گفتنی است اگرچه با نگاه ابتدایی به برخی از آیات چه بسا شکسته خواندن نماز به صورت تخییری بیان شده است.اما با دقت در تفسیر آیه و تبیین آن ازسوی پیامبر و اهل بیت (ع) شکسته بودن نماز متعین و واجب دانسته شده است .
در روایتی چنین آمده است: «عَنْ زُرارة و محمد بن مسلم أنّهما قالا: قُلنا لابی جعفر(ع) ما تقولُ: فی الصلوة فی السفر کیف هی؟ و کم هی؟ فقال: ان الله عزوجل یقول: «و اذا ضربتم فی الارض فلیس علیکم جناح ان تقصروا من الصلوة» فصارَ التقصیر فی السفر واجباً کوجوب التمام فی الحضر. قالا: قُلنا له: قال الله عزّوجل: «و لیس علیکم جناح» و لم یقل: افعلوا فکیف اوجب ذلک؟ فقال: او لیس قال الله عزوجل فی الصفا و المروة: «فمن حج البیت او اعتمر فلا جناح علیه ان یطوَّف بهما» الا ترون انّ الطواف بهما واجب مفروض لانّ الله عزوجل ذکره فی کتابه و صنعه نبیُّه و کذلک التقصیر فی السفر شی ء صنعه النبی(ص) و ذکر الله فی کتابه؛ زراره و محمد بن مسلم (دو نفر از اصحاب امام صادق(ع)) می گویند: به امام صادق(ع) عرض کردیم: درباره کیفیت و مقدار نماز در سفر چه می فرمایید؟ فرمود: خداوند عزوجل فرموده است: «و هرگاه سفر کردید، گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه نمایید». پس کوتاه کردن نماز در سفر واجب است؛ مانند تمام خواندن نماز در حضر (غیر سفر). گفتند: ما به حضرت عرض کردیم: خداوند عزوجل فرموده است: «بر شما گناهی نیست» و نفرموده است: «حتماً انجام بدهید»؛ پس چگونه واجب شده است؟حضرت فرمود: آیا خداوند در آیه ای دیگر نفرموده است «که برای سعی میان صفا و مروه بر شما گناهی نیست»! در حالیکه سعی میان صفا و مروه از واجبات حج و عمره است؟! هم چنین است شکسته شدن نماز در سفر چنان که پیامبر این گونه عمل می کردند» (وسائل الشیعه، ج 5، ص 538.)
علاوه بر این روایات فراوان دیگری داریم که از تمام خواندن نماز در سفر [با شرایطش ] به شدت نهی نموده اند که دو نمونه از آنها در زیر بیان می شود:
1. پیامبر(ص) فرمود: «من صلی فی السفر اربعاً فأنا منه بری ؛ هر کس در سفر نمازهایش را چهار رکعتی بخواند، من در نزد خداوند از او بیزارم» (همان، ص 538 و 539.)
2. امام صادق(ع) می فرماید: «المتمم فی السفر کالمقصر فی الحضر؛ کسی که در مسافرت نمازش را تمام بخواند، مانند کسی است که در غیر مسافرت، نمازش را شکسته بخواند» (مجمع البیان، ج 2-1، ص 274.)
در پایان گفتنی است گر چه ممکن است سفر برای برخی هیچ زحمتی نداشته باشد ولی اسلام مصلحت نوعی را در جعل این گونه احکام در نظر گرفته است و نیز وحدت رویه در انجام تکالیف را ایجاد نموده است .
برای آگاهی بیشتر ر.ک: سید شرف الدین، النص والاجتهاد، شماره 72، ص 286.