وقف با انگيزه کاري و دگرانديشي، سابقه طولاني در تاريخ بشر داشته است. رويکرد انسان به اين امر، ريشه در ميل او به ماندگاري و جاودانگي دارد، چرا که انسان با صرف بخشي از دارايي اش در امور عام المنفعه نامش را جاودانه مي سازد. از سويي وقف به عنوان بارزترين مصداق احسان، تعاون و عمل صالح ماندگار، منشأ خدمات علمي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي در جامعه است که از اين ديدگاه مورد استقبال دولت ها بوده و هست و از گذشته هاي دور بخش عظيمي از عمران روستاها، نوسازي راه ها و قنات ها و نيز پيشرفت شهرها بر اثر برکات نهاد وقف صورت مي گرفته است.
اسناد و شواهد در ايران باستان نيز گوياي اين مطلب است که تشکيلات يا از سوي دولت ها در اين خصوص ترتيب داده شده بود. هخامنشيان، اشکانيان و ساسانيان به عنوان دولت هايي مقتدر که در پي هم سرزميني وسيع را اداره مي نمودند و از اين تشکيلات برخوردار بوده اند، در اين زمينه پيش قدم مي باشند. ظهور اديان به ويژه دين مبين اسلام، وقف را معنايي روشن تر بخشيده است. رهنمودهاي قرآن کلام آسماني مسلمانان در تشويق انسان ها به خيرات و نکوهش مال اندوزي و نيز عملکرد پيامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار در ترويج اين سنت حسنه، نقشي عظيم ايفا نموده است. رونق يافتن اين امر در شکوفايي اوضاع اقتصادي و اجتماعي کشورهاي اسلامي، تأثير چشمگيري داشت. موقوفات به عنوان ثروت هاي عمومي و منبع درآمدي براي عموم مردم مورد توجه حکام و دولت ها قرار گرفته و به صورت نهادين درآمده. با پيروزي انقلاب اسلامي ايران، وقف و اوقاف، فلسفه ديگري يافت و بسياري از موقوفات احيا گشته و درآمد آنها صرف نيات واقفين با رنگ مذهبي گرديده، چنان که امام خميني (ره) در اين مورد فرمودند:
اگر تبليغات دولت رايج شود، خواهيد ديد که از همين نذر و وصيت چه خدمت هايي به کشور و توده مردم مي شود و بي شک نيمي از اداره کشوررا اين گونه چيزها مي چرخاند.

تاريخچه وقف بعد از اسلام

نظر به اين که ورزش پهلواني زورخانه متعلق به اولين امام شيعيان جهان حضرت علي (ع) مي باشد. و آن حضرت در مدت عمر شريف خود به امور وقف، اهميت مي داد بر آن شديم تا سلسله مقالاتي در خصوص وقف ارائه نماييم.
پس از ظهور دين اسلام، وقف با تأثير پذيري از جهان بيني اسلام و اعتقاد به معاد به صورتي استوار و جهت دار مطرح گرديد. بينش اسلامي باعث شدکه روز به روز بر شمار موقوفات افزوده شود، تا جايي که بسياري از مساجد، مدارس، بيمارستان ها، و… داراي املاک موقوفي شدند، تا از اين راه مخارج آنها تأمين شود.
معصومين عليهم السلام که الگوهاي عملي در مسير تکامل بشر مي باشند، در عمل به اين موضع پيش قدم بودند و اموال زيادي را براي مصارف مختلف وقف مي کردند.

اولين واقف در اسلام

ابن هشام مي گويد: نخستين صدقه موقوفه در اسلام زمين هاي “مخيريق” است که آنها را با وصيت در اختيار رسول خدا قرار داد و پيامبر آنها را وقف کرد. شرح جريان بدين قرار است:
مخيريق از عالمان بزرگ اهل کتاب در مدينه بود. وي مردي ثروتمند بود و پيامبر را بسيار دوست داشت؛ از اين رو در روز شنبه اي که جنگ احد آغاز شد به يهوديان گفت: شما مي دانيد ياري دادن محمد بر شما لازم است، پس برخيزيد و او را ياري دهيد. آنها گفتند امروز شنبه است و طبق عقيده خودمان نبايد کاري انجام دهيم . مخيريق گفت شما شنبه اي نداريد سپس اسلحه خود را به دوش گرفت و براي ياري پيامبر به سمت احد حرکت کرد. وي قبل از حرکت، به خويشانش چنين وصيت کرد: اگر من امروز کشته شدم، دارايي من در اختيار محمد (ص) خواهد بود تا بنابر رهنمود خدا، در هر راهي که صلاح مي داند صرف کند. هنگامي که جنگ شروع شد، با دشمنان پيامبر جنگيد و کشته شد. پيامبر (ص) اموال اورا پذيرفت و وقف کرد. دارايي او هفت نخلستان بود که به “حوائط سبعه” معروف است؛ از اين رو اولين واقف در اسلام، پيامبر اکرم (ص) است که اموال مخيريق را وقف کرد.

موقفات حضرت علي (ع)

حضرت علي (ع) نخلستان هاي زيادي را پس از آباد کردن وقف مي کرد، همچنين چاه ها و قنات هايي حفر و سپس آنها را براي مصارف مختلف مسلمانان وقف مي کرد.
امام صادق (ع) مي فرمايد: پيامبر (ع) زميني از انفال را در اختيار گذاشت و آن حضرت در آن جا قناتي حفر کرد که آب آن را “ينبع” ناميد و آن قنات را وقف زائران خانه خدا کرد. در وقف نامه علي (ع) آمده است: «علي بنده خدا، امير مؤمنان، دو مزرعه “آبي نيزر” و “بغيبغه” را براي فقراي مدينه و در راه ماندگان وقت کرد تا خداوند روز قيامت چهره او را از حرارت آتش مصون دارد، پس فروخته و بخشيده نمي شود.

موقوفات امام علي (ع) در مدينه

با توجه به تحقيقات انجام شده پيرامون موقوفات حضرت علي (ع) در مدينه مشخص گرديده که «نادي المدينه الادبي؛ باشگاه ادبيات مدينه» که مجمعي از اديبات و فرهنگيان مدينه منوره محسوب مي شود، طي کنفرانسي که در اسفندماه سال 86 برگزار گرديد، از موقوفات حضرت علي (ع) درمنطقه مدينه منوره در خور توجه مي باشد.
منبع:نشريه روشنان، شماره 5
/خ