یکی از وضعیت های دل، مشغول شدن آن است؛ اساساً دل نمی تواند خالی از چیزی باشد؛ باید درون قلب چیزی باشد؛ چه خوبی و چه بدی؛ خالی بودن قلب، در روایات دینی بیان نگردیده است؛ البته خالی بودن نسبی، یعنی خالی بودن از غیر خدا، مطلوب دین بوده و بیان نیز شده است، اما مطلق خالی بودن، اصلاً نه امکان پذیر است و نه بیان شده است و نه مطلوب دین است.

هدف از اشتغال قلب

در این مقاله در مورد اشتغال قلب، سخن می گوییم؛ اشتغال قلب، باید با هدف درست اتفاق بیافتد؛ یعنی اگر قلب مشغول است، باید طبق مرضی حضرت حق مشغول باشد؛ و بالاترین اشتغال قلب، یاد خداوند سبحان است؛ قلبی که به یاد خدا باشد، هیچ گاه در قیامت فراموشی نمی گیرد؛ و حتی هنگام تلقینِ شهادت در لحظات پایانی عمر، فراموشی به خود نمی بیند؛

چون آن لحظه، هر آنچه که لقلقه ی زبانی و اعمال و اعتقادات غیر راسخ و پوچ، باشد کنار رفته و تنها حقایق آدمی به کمکش می شتابد؛ حال اگر آدمی به یاد خداوند باشد؛ چه کسی ببیند و چه کسی نبیند، این یاد خدا، هنگام بقیه ی فراموشی ها، زنده خواهد بود، و عملکرد اصلی آن، همان زمان مشاهده می شود و به کمک آدمی می آید.

یاد خدا، بالاترین مقام

پس یاد خدا، کار قلب است؛ مشغول شدن قلب به یاد خدا، بالاترین مرتبه ای است که امام سجاد علیه السلام در دعای بیست و یکم صحیفه سجادیه از خداوند درخواست می فرمایند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ فَرِّغْ قَلْبِی لِمحَبَّتِکَ، وَ اشْغَلْهُ بِذِکْرِکَ، وَ انْعَشْهُ بِخَوْفِکَ وَ بِالْوَجَلِ مِنْکَ، وَ قَوِّهِ بِالرَّغْبَةِ إِلَیْکَ، وَ أَمِلْهُ إِلَى طَاعَتِکَ، وَ أَجْرِ بِهِ فِی أَحَبِّ السُّبُلِ إِلَیْکَ، وَ ذَلِّلْهُ بِالرَّغْبَةِ فِیما عِنْدَکَ أَیَّامَ حَیَاتِی کُلِّهَا.»[1]

بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و دلم را براى محبت و دوستى خویش (از محبت هر چه جز تو است) خالى ساز، و به یاد خود مشغول گردان، و به ترس و بیم از خویشتن (که با آن گناهى نشود) بلند مرتبه‏اش فرما، و به رغبت به سوى خود (تو را خواستن) توانایش نما، و به فرمانبریت متوجه کن، و در خوشایندترین راههاى به سوى خود روانه‏اش فرما، و در تمام روزهاى زندگانیم آن را به خواستن آنچه (عطاهایت) نزد تو است رام نما.

در این فراز، حضرت، به یاد خدا بودن قلب، را تنها مشغولیت قلب دانسته اند و آنرا از خداوند منان، طلب می کنند؛

قلب راهنمایِ عمل

اما چرا اشتغال قلب مهم است در بیان نورانی و حدیثی از امیر المومنین علیه السلام، امده است که: «اَلْعُقُولُ أَئِمَّةُ اَلْأَفْکَارِ وَ اَلْأَفْکَارُ أَئِمَّةُ اَلْقُلُوبِ وَ اَلْقُلُوبُ أَئِمَّةُ اَلْحَوَاسِّ وَ اَلْحَوَاسُّ أَئِمَّةُ اَلْأَعْضَاءِ»[2]

امیرمـؤمنان علیه السلام فرمود: درکها و فهم ها، پیشواى اندیشه هاست، اندیشه ها، امامِ دلهاست، دلها ائمّه حواس است و حواس، پیشواى اعضا و اندام است.
از این بیان نورانی حضرت فهمیده می شود که عقل پیشوایی افکار را به عهده دارد؛ یعنی عقل می گوید، چگونه فکر کن؛ و فکر، دل را راهنمایی می کند؛ و این قلب است که حواس را به حرکت وا می دارد؛ و این حواس است که منجر به عمل می شود.

یاد خدا، شرافت و بزرگی

برای اینکه دل آدمی، به یاد خدا مشغول شود، باید از خدا طلب توفیق نمود؛ چنانکه امام سجاد علیه  السلام می فرمایند: «یَا مَنْ ذِکْرُهُ شَرَفٌ لِلذَّاکِرِینَ، … وَ اشْغَلْ قُلُوبَنَا بِذِکْرِکَ عَنْ کُلِّ ذِکْرٍ…»[3]

اى آنکه یاد او براى یادکنندگان شرافت و بزرگى است (نه آنکه بر او منتى داشته باشند) و دلهاى ما را به یاد خود از هر یادى مشغول بدار…»

از این دعای نورانی فهمیده می شود که یاد خدا، بالاترین شرافت و عظمت است؛ و باید قلب آدمی، در گروِ یاد خدا باشد؛ و این مشغولیت را باید از خداوند سبحان درخواست نمود.

طلب توفیق برای یاد خدا

طلب توفیق برای درک ذکر الهی، و باز شدن پرده های دل، برای فهم آن و ذکر الهی، مطلبی است که جزء دعاهای امیرالمومنین علیه السلام بوده است؛ چنانکه در حدیثی در کنز العمال آمده است که: «أ لاَ اُعَلِّمُکَ دُعاءً عَلَّمَنیهِ رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله؟ [قال:] قلتُ : بَلى، قالَ: قُل: اللّهُمَّ افتَحْ مَسامِعَ قَلبِی لِذِکرِکَ، و ارزُقْنی طاعَتَکَ و طاعَةَ رسولِکَ، و عَمَلاً بکِتابِکَ..»[4]
 
امام على علیه السلام فرمود: آیا دعایى را که رسول خدا صلى الله علیه و آله به من آموخت، به تو نیاموزم؟ عرض کردم: چرا. فرمود: بگو: خدایا! گوشهاى قلبم را به روى یاد خودت بگشاى و اطاعت از خودت و پیامبرت و عمل کردن به کتابت را روزى ام فرما.

پس باید از خدا بخواهیم، خداوند، گوشهای قلبی ما را باز کند، تا اطاعت از خودش و پیامبرش و عمل کردن به کتابش اتفاق بیافتد؛ یعنی هدف از یاد خدا و باز شدن گوش های دل، اطاعت از خدا و پیامبر و عمل به قرآن باشد؛ یعنی اگر یاد خدا، به عمل به کتاب و سنت و اطاعت خدا نیانجامد، در حقیقت گوش های قلب باز نشده است.

آثار اشتغال به یاد خدا

اما، اشتغال قلب به یاد خدا، چه آثاری بدنبال دارد؛ به برخی از آنان اشاره کوتاهی می کنیم.

۱. اثر پذیری از محبوب

یکی از آثار اشتغال قلب به یاد خدا، آن است که حضرت امیرالمومنین علیه السلام، فرمود: «الذِّکرُ مُجالَسَةُ المَحبوبِ».[5]

یاد کردن، [در واقع] همنشینى با محبوب است.

در این حدیث مبارک، تصریح به همنشینی شده است؛ و اثر این همنشینی آن است که ناگزیر، آدمی از همنشین اثر می پذیرد؛ و زمانی که آدم با کسی همنشین است، صفات او را به خود می گیرد؛ و اگر انسان با خدا همنشین شود، خدایی عمل می کند و خدایی فکر می کند و خدایی، سخن می گوید.

۲. چشیدن لذت خاص

دومین اثر، اشتغال دل به یاد خدا، چشیدن لذت خاصی است که با بقیه ی لذات، قابل قیاس نیست؛ آنجایی که امام سجاد در دعا عرضه می دارند: «ما ألَذَّ خَواطِرَ الإلهامِ بِذِکرِکَ على القُلوبِ…»[6] «الهى! چه لذّتبخش است گذر نام و یاد تو بر دلها…»

۳. مانع خواهش های نفسانی

در دعای دیگری از امام سجاد علیه السلام، اشتغال به یاد خدا، مانع مهمی در برابر شهوت ها و خواسته های نفسانی بیان گردیده است؛ یعنی یاد خدا باعث می گردد، انسان به یاد خواسته های قلبیِ غیر الهی اش نیافتد. حضرت عرضه می دارند: « اللّهُمَّ صَلِّ على محمّدٍ و آلِ محمّدٍ و اجعَلْنا مِنَ الذینَ اشتَغَلُوا بِالذِّکرِ عَنِ الشَّهَواتِ…»[7]

«خدایا! بر محمّد و آل محمّد درود فرست و ما را از کسانى قرار ده که با یاد تو از خواهشهاى نفسانى باز ماندند…»

نتیجه

پس یاد خداوند متعال، و اشتغال به یاد خدا، آثار و برکات زیادی بیان شده است؛ که به برخی از آن اشاره کردیم؛ با این وجود امام سجاد علیه السلام از خداوند متعال، درخواست اشتغال به یاد خودش را طلب می کنند و ما نیز باید این گونه از خدا بخواهیم تا یاد خودش را در قلب ما بیاندازد تا پیوسته با به یاد او بودن، بالاترین لذت ها، عدم اشتغال به شهوت ها و خواسته ها، اثر پذیری از محبوب در زندگی ما، جلوه گر، گردد.

پی نوشت: