اشعريه و معتزله از نظر عقيده چه اختلافي با هم دارند؟

تفاوت‌هاي زيادي بين عقايد معتزله و اشاعره وجود دارد. به علّت نظم بحث ابتدا بر طبق اصول پنج‌گانه معتزله، فرق دو مكتب را بررسي و در آخر به ديگر اختلاف‌ها، فهرست‌وار اشاره مي نمائيم.
1ـ توحيد: معتزله اعتقاد به توحيد صفاتي دارد، به اين معنا كه صفاتي مانند: علم، قدرت، حيات و اراده، جداي از خداوند نبوده و از ذات پروردگار عالم جدا نيستند. بلكه صفات خداوند عين ذات او بوده و لازمة اين توحيد، خالي بودن ذات خدا از هر صفتي است.[1]ولي اشاعره منكر توحيد صفاتي بوده و صفات را زايد بر ذات مي‌دانند، آنان به جاي توحيد صفاتي به توحيد افعالي، اعتقاد دارند و بر اين باورند كه همة كارها به مشيّت خداوند بوده و بشر خالق افعال خود نمي‌باشد. برعكس معتزله توحيد افعالي را قبول نداشته و آن را منافي با عدل خداوند دانسته و بر اين باورند كه بشر خالق افعال خود بوده و آزاد مي‌باشد. خلاصه سخن اين‌كه معتزله به اصل آزادي و اختيار انسان و اشاعره منكر آزادي و اختيار بوده و به جبر اعتقاد دارند.[2]2ـ عدل:
معتزله معتقدند كه برخي از كارها ذاتاً عدل و برخي از كارها ذاتاً ظلم هستند. معتزله در واقع به اصل حسن و قبح عقلي افعال قائل مي‌باشند، ولي اشاعره همة كارهاي خداوند را عين عدل مي‌دانند. به اين معنا كه خداوند مي‌تواند انسان مطيع را عذاب و كافر را ثواب دهد. و اين كار خدا را عين عدل خدا مي‌دانند. ولي معتزله مي‌گويند: خداوند حتماً بايد به كارهاي نيك و انسان مطيع و فرمانبر، ثواب دهد و كافر را عذاب كند و عكس اين از خداوند عادل محال است.[3]3ـ وعده و وعيد:[4]در باور و اعتقاد معتزله‌ همان‌‌طوري كه، خداوند خلاف نويدها و پاداش‌ها، عمل نمي‌كند، همين‌طور در وعيدها (كيفرها) هم تخلّف نمي‌كند. و خلف وعيد را مثل خلف وعده، محال مي‌دانند و بر اين اساس مغفرت بدون توبه را جايز نمي‌دانند. ولي اشاعره خلف وعيد را مثل خلف وعده براي خداوند جايز دانسته و مغفرت بدون توبه را جايز مي‌دانند.[5]4ـ المنزلة بين المنزلتين:
اين بحث در مورد مرتكب گناه كبيره مطرح است. در مورد ارتكاب گناه كبيره از ديرباز عقايد مختلفي وجود داشته است. خوارج مرتكب گناه كبيره را كافر و برخي از فرقه‌ها، مؤمن مي‌شمارند. اشاعره، مرتكب گناه كبيره را فاسق و مؤمن مي‌دانند. ولي معتزله مرحله ميانه را پذيرفته است. و آن اين‌كه مرتكب گناه كبيره نه مؤمن است و نه كافر، بلكه فاسق است. كه اين به معناي المنزلة بين المنزلتين مي‌باشد.[6]5ـ امر به معروف و نهي از منكر:
دربارة امر به معروف و نهي از منكر هم آراء مختلفي وجود دارد. ولي به جهت طولاني نشدن بحث از ذكر همة آنها خودداري و فقط به ذكر عقايد معتزله و اشاعره مي‌پردازيم. معتزله بر اين باورند كه شناخت معروف و منكر منحصر به شرع نبوده و عقل نيز قادر است، لااقل پاره‌اي از آنها را مستقلاً تشخيص دهد. ولي اشاعره شناخت اين‌ها را فقط از طريق شرع، عملي دانسته و به استقلال عقل جايگاه و ارزش نمي‌دهند.[7]تفاوتهاي اعتقادي و فكري اشاعره و معتزله بر مبناي اصول پنج‌گانه معتزله، بحث شد. ولي آنها در موارد ديگر هم اختلاف و تفاوت‌هايي دارند كه فهرست‌وار به آنها اشاره مي‌شود:
1ـ استطاعت: معتزله معتقدند كه انسان قبل از هر كاري، قدرت ترك آن را دارد. ولي اشاعره مي‌گويند: قدرت انسان با عمل او همراه است. نه مقدم بر آن، از اين رو قدرت ترك آن را ندارد.
2ـ در تعارض عقل با حديث و شرع، معتزله عقل را مقدّم و اشاعره شرع و حديث را مقدم مي‌دانند.
3ـ در استقلال عقل براي درك مسائل، معتزله بر اين باورند كه بدون نياز به شرع عقل مي‌تواند، پاره‌اي از مسائل را مستقلاً درك كند. بر خلاف اشاعره كه راه درك مسائل و احكام را منحصر در شرع مي‌دانند.
4ـ معتزله مي‌گويند: مي‌توان قرآن را با عقل تفسير كرد. ولي اشاعره منكر آن هستند.
5ـ معتزله تكليف مالايطاق (تكليف خارج از قدرت انسان) را محال دانسته و اشاعره آن را ممكن مي دانند.
6ـ معتزله همة افعال و كارهاي خداوند را، در راستاي اغراض و اهداف مشخص دانسته، ولي اشاعره افعال خداوند را به اغراض و اهداف مشخص و از پيش تعيين شده نمي‌دانند.
7ـ مكتب اعتزال قائل به رؤيت خداوند در روز قيامت نبوده، ولي اشاعره بر اين باورند كه خداوند، در قيامت ديده مي‌شود.
8ـ معتزله در مورد گناه­کاران اعتقاد به شفاعت نداشته و آن را براي غير گناه کاران اختصاص داده و اشاعره قائل به شفاعت هستند.[8]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. آشنائي با علوم اسلامي، مرتضي مطهري.
2. عدل الهي، مرتضي مطهري.
3. عقايد تطبيقي، رباني.
4. عقايد تطبيقي، حسين رجبي.

پي نوشت ها:
[1] . شهرستاني، عبدالكريم، «ملل و نحل»، قم، منشورات رضي، اوّل، 1365 ش، ج1، ص44.
[2] . رباني گلپايگاني، علي، فرق و مذاهب كلامي، ص198.
[3] . همان، ص199.
[4] . وعده: به بشارت خداوند به ثواب در قبال اعمال خوب و وعيد به معناي وعده عذاب و كيفر براي كافر است.
[5] . مطهري، مرتضي، آشنايي با علوم اسلامي، ج2، ص39.
[6] . مفيد، «اوائل المقالات»، با تحقيق شيخ الاسلام زنجاني، داوري، قم بي‌تا، ص45.
[7] . زمخشري، جارالله، «كشاف»، بيروت، دارالمعرفه، بي‌تا، ص396.
[8] . آشنايي با علوم اسلامي، ج1، ص58 ـ فرق و مذاهب كلامي، ص261.
ـ بغدادي، عبدالقادر، «الفرق بين الفرق»، بيروت، دارالمعرفه(بي‌تا)، ص118.
ـ نوبختي، حسن بن موسي، «فرق الشيعه»، نجف، المكتبة المرتضويه، 1355 هـ . ق، ص124
ـ ملل و نحل، شهرستاني، ج1، ص42.