یکی از موضوعاتی که در فرهنگ و اخلاق اسلامی از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار است و این که انسان ها نسبت به یکدیگر دارای حقوق و مسئولیت های فراوانی می باشند، مسأله همسایه داری است. موضوع بسیار مهمی که در آیین مقدس اسلام از جایگاه ممتاز و با اهمیتی برخوردار است و همه باید خود را ملزم به رعایت مسئولیت ها و وظایف مرتبط با آن نمایند.

کسانی که در مجتمع های مسکونی و آپارتمان های طبقاتی زندگی می کنند به خوبی می دانند هر چند خانه و محل زندگی افراد به همدیگر بسیار نزدیک شده است، ولی با این حال در بسیاری از موارد به گونه ای زندگی می کنند که گویی فرسخ ها از یکدیگر دورند و هیچ گونه نسبت و ارتباطی با یکدیگر ندارند، این در حالی است که در فرهنگ و اندیشه اسلامی، همسایه داری از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار بوده و در منابع اسلامی برای آن اصول و شاخص های اخلاقی مشخصی ذکر شده است.

 در اهمیت همسایه داری همین بس که خدای متعال در قرآن کریم سخن از همسایه کرده و رعایت اصل نیکوکاری را در خصوص آن را برای بندگان متذکر شده است: «وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى‏ وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُوراً؛[1] و خدا را بپرستید! و هیچ چیز را همتاى او قرار ندهید! و به پدر و مادر، نیکى کنید؛ همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان، و همسایه نزدیک، و همسایه دور، و دوست و همنشین، و واماندگان در سفر، و بردگانى که مالک آنها هستید؛ زیرا خداوند، کسى را که متکبر و فخر فروش است، (و از اداى حقوق دیگران سرباز مى‏ زند،) دوست نمى‏ دارد.»

مفسران قرآن کریم در ذیل این آیه شریف به نکات بسیار زیبایی اشاره کرده اند از جمله اینکه محققان تفسیر نمونه بیان داشته اند: «جالب توجه اینکه قرآن در آیه فوق علاوه بر ذکر همسایگان نزدیک، تصریح به حق  همسایگان دور کرده است زیرا کلمه همسایه معمولاً مفهوم محدودى دارد، و تنها همسایگان نزدیک را در برمى‏گیرد لذا براى توجه دادن به وسعت مفهوم آن از نظر اسلام راهى جز این نبوده که نامى از همسایگان دور نیز صریحا برده شود. و نیز ممکن است منظور از همسایگان دور، همسایگان غیر مسلمان باشد، زیرا حق جوار (همسایگى) در اسلام منحصر به همسایگان مسلمان نیست و غیر مسلمانان را نیز شامل مى‏شود. (مگر آنهایى که با مسلمانان سر جنگ داشته باشند).[2]

جایگاه و اهمیت حقوق همسایه داری را در فرهنگ اسلامی باید در روایات اسلامی متوجه شد، بخصوص وقتی لحظه های پایانی عمر یک امام معصوم(ع) این موضوع مورد سفارش و تأکید قرار می گیرد: «اللَّهَ اللَّهَ فِی جِیرَانِکُمْ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص أَوْصَى بِهِمْ مَا زَالَ یُوصِی بِهِمْ حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُم‏؛[3]خدا را! خدا را! درباره همسایگان، پیغمبر (ص) سفارش آنها را مى‏کرد، چندان در حق آنها توصیه و تأکید فرمود که ما تصور کردیم همسایه را وارث خواهد کرد.»

مهمترین و زیباترین صفت و شاخصی که خدای متعال در قرآن کریم انسان ها را در ارتباط با همسایگان مورد سفارش قرار داده نیکی و احسان است، کما اینکه در آیه 36 سوره مبارکه نساء به آن شاره شد که باری تعالی در ابتدای آیه با واژه «إِحْساناً» از آن یاد کرده است، برخی محققان و پژوهشگران در تحلیل و چیستی احسان و نیکو کاری به چهار ویژگی آن اشاره کرده اند: نباید شر یا آسیب رساند، باید از شر و آسیب جلوگیری کرد، باید شر را از میان برکند، باید نیکی کرد و خیر رسانید.[4] البته احسان و نیکو کاری دارای انواع و مصادیق نیز می باشد:

1-نیکی کردن به کسی که از او به ما خیر و نیکی و یا شر و بدی نرسیده است.

2-نیکی مضاعف در مقابل کسی که به ما نیکی کرده است.

3-تلافی بدی دیگران به کمتر از آنچه وی در حق ما انجام داده است، یا به عبارتی تلافی بدی به خوبی.[5] در خصوص قسم سوم نیکی که تقریباً کار بسیار سخت ولی ممکن و خدا پسندانه ای می باشد قرآن کریم این چنین سفارش کرده است: «وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّار؛[6] و با حسنات، سیئات را از میان مى‏برند؛ پایان نیک سراى دیگر، از آن آنهاست… .» در روایات اسلامی این قسم از اخلاق همسایه داری و اخلاق اسلامی با عنوان نشانه های کمال ایمان یاد شده است، کما اینکه از امام علی(ع) در این خصوص این چنین نقل شده است: «مِنْ کَمَالِ الْإِیمَانِ مُکَافَاةُ الْمُسِی‏ءِ بِالْإِحْسَانِ؛[7] از کمال ایمانست جزا دادن گنهکار باحسان.»
مهمترین و زیباترین صفت و شاخصی که خدای متعال در قرآن کریم انسان ها را در ارتباط با همسایگان مورد سفارش قرار داده نیکی و احسان است، کما اینکه در آیه 36 سوره مبارکه نساء به آن شاره شد که باری تعالی در ابتدای آیه با واژه «إِحْساناً» از آن یاد کرده است،

بدون تردید یکی از مهمترین و زیباترین شاخص های اخلاقی که به زندگی اجتماعی قوام و استحکام می بخشد بحث تعاون، همکاری و یاری رساندن به همنوعان است، آیین مقدس اسلام به عنوان آخرین نسخه سعادت و کمال بشریت همواره روی اخلاق مداری و دستگیری و یاری رساندن به همنوعان تأکید داشته و انسان ها را به رعایت آن در تمام شئونات زندگی بخصوص آداب همسایه داری تشویق کرده است. در فرهنگ قرآن و اهل بیت امداد رسانی دارای اقسام مختلفی است که در ادامه به آن اشاره می کنیم:

زیباترین و با ارزش ترین مصداق یاری رسانی کمک در خوب بودن و یاری رساندن در رسیدن به خدای متعال، و رسیدن به قلّه های اخلاقی است، خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ؛[8] و (همواره) در راه نیکى و پرهیزگارى با هم تعاون کنید! و (هرگز) در راه گناه و تعدّى همکارى ننمایید.»، این شاخص طلایی و الهی علاوه بر آیات الهی در فرهنگ روایات نیز مورد توجه و دقت قرار گرفته است، به علت زیبا بودن محتوای حدیث از تقطیع آن صرف نظر می کنیم: «عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ‏ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً أَعَانَ وَالِدَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ وَالِداً أَعَانَ وَلَدَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ جَاراً أَعَانَ جَارَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ رَفِیقاً أَعَانَ رَفِیقَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ خَلِیطاً أَعَانَ خَلِیطَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ رَجُلًا أَعَانَ سُلْطَانَهُ عَلَى بِرِّهِ؛[9] رسول خدا (ص) فرمود خدا رحمت کند کسى را که کمک پدرش کند در احسان به او و رحمت کند پدرى را که کمک فرزندش کند در احسان به او، خدا رحمت کند همسایه‏اى را که به همسایه ‏اش کمک کند در احسان به او، خدا رحمت کند رفیقى را که به رفیقش کمک کند در احسان به او، خدا رحمت کند هم صحبتى را که به هم صحبت خود کمک کند در احسان به او، خدا رحمت کند کسى را که به سلطان خود کمک کند در احسان به او.»
 

همه ما انسان ها در زندگی دارای نیازهایی هستیم که گاهاً بدون کمک و یاری دیگران برطرف نمی شوند، بر اساس اخلاق و منش قرآنی و اسلامی به افراد می بایست هر اندازه که توان دارند در جبران نیازها اطرافیان اقدام نمایند. آموزه های اسلامی از چنان ظرافت و دقتی برخوردار هستند که حتی از نیاز به یک ظرف عادی همسایه نیز غافل نبوده است برای روشن تر شدن این قسم کافی است به روایتی که از پیامبر اکرم(ص) در منابع روایی نقل شده است دقت کنیم: َ«وَ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ یَمْنَعَ أَحَدٌ الْمَاعُونَ وَ قَالَ مَنْ مَنَعَ الْمَاعُونَ جَارَهُ مَنَعَهُ اللَّهُ خَیْرَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ وَکَلَهُ إِلَى نَفْسِهِ وَ مَنْ وَکَلَهُ إِلَى نَفْسِهِ فَمَا أَسْوَأَ حَالَه‏؛[10] و رسول خدا -صلّى اللَّه علیه و آله- نهى فرمود از اینکه کسى از عاریه دادن اشیائى که همیشه در همه خانه‏ها لازم نیست و در هر محلّه یکى دو خانوار تهیّه مى‏کنند، به همسایه دریغ نماید، و فرمود: هر کس از عاریه دادن این گونه چیزها به همسایگانش دریغ کند، خداوند نیز خیر خود را در قیامت از وى دریغ دارد و او را به خود واگذارد، و هر کس را خداوند به خود واگذاشت پس چه حال بسیار بدى پیدا کرده است.»
 
پی نوشت ها:
[1]. سوره مبارکه، نساء، آیه 36.
[2]. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج‏3، ص381.
[3]. ابن شعبه حرانى، حسن بن على،‏ تحف العقول، ص198.
[4]. فلسفه اخلاق، فرانکنا، ص 110و 111.
[5]. علی ملکوتی نیا، درآمدی بر اخلاق همسایگی، ص 100.
[6]. سوره مبارکه رعد، آیه 22.
[7]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص88، ح1475.
[8]. سوره مبارکه مائده، آیه 2.
[9]. الأمالی( للصدوق)، ص288.
[10]. همان، ص429.