مقدمه:

انسان این اشرف موجودات، در پی دستیابی به كمال، به دنبال انتخاب است و اعتكاف انتخابی نیكوست، انتخاب همنشینی با قدسیان و فرشته خویان.
معتكف، با پيوندي محكم و ناگسستني با مبدأ هستى، در پی قرابت با محبوب، با چشیدن طعم شیرین وصل، چشمه سار جان را از زلال حضور، لبریز می سازد و با خطاب «اِرجِعی الی رَبَّكَ» به منزلگاه دوست می شتابد و با او خلوتی معنوی را می آزماید. اعتكاف سنت اسلام ناب محمدی است كه عاشقان واله و شیدا در سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم رجب، پرده نشین وادی سلامت گشته و در كوثر بخشایش جان و تن شسته و صورت و سیرت از پلیدی و رذیلت می زدایند.
مومنان در این ایام، مرغ جان را در حریم امن دوست، به پرواز آورده و با دلی لبریز از ذكر و دعا، به ضیافت رب الارباب بار یافته و سر بر آستان بی نیاز می سایند.

تعریف اعتكاف:

كلمه ی اعتكاف از ریشه عكف است، اهل لغت برای این ریشه، معانی گوناگونی ذكر كرده اند از جمله: رویكرد به چیزی با توجه و مواظبت، اقبال و ملازمت بر چیزی از روی تعظیم و بزرگداشت آن.
معنای اصطلاحی اعتكاف كه در شرع مقدس اسلام بیان شده عبارت است از ماندن در مسجد جامع به نیت تقرّب جستن به خداوند متعال.(1)

اركان اعتكاف:

به طور كلی اركان یك عبادت به این معنی است كه اگر عمدا یا سهوا ترك شوند آن عبادت باطل می شود. اعتكاف نیز مانند عبادات دیگر اركانی دارد كه عبارتند از: 1- نیت، 2- توقف در مسجد جامع شهر، 3- كمتر از سه روز نبودن اعتكاف، 4- روزه دار بودن معتكف در ایام اعتكاف.

اعتكاف در سیره ی معصومین علیهم السلام

در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است كه چون دهه ی آخر ماه مبارك رمضان فرا می رسید، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مسجد معتكف می شدند. درون مسجد خیمه ای از جنس مو – برای ایشان – برپا می كردند تا در آن خیمه به عبادت خدای خود قیام كند عبادتی فراتر، از عبادتهای روزهای قبل.(2)
هنگامی كه جنگ بدر در ماه رمضان واقع شد و پیامبر موفق به برپایی اعتكاف نشد؛ لذا قضای آن را در سال بعد به جای آورد.(3)
و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بارها می فرمودند: «فضیلت اعتكاف در یك دهه از ماه رمضان، همچون فضیلت دو حجّ و دو عمره است»(4)
علاوه بر پیامبر گرامی اسلام پیشوایان دیگر نیز از راههای گوناگون بر اهمیت اعتكاف تأكید كرده اند و همواره مسلمانان را تشویق نموده اند تا در این سنت اسلامی از پیامبر خویش پیروی كنند.
امام حسن و امام حسین علیهما السلام همواره به سنّت اعتكاف عمل نموده و آن را زنده نگه می داشتند در حدیث آمده است كه امام حسن مجتبی (علیه اسلام) با آنكه در حال اعتكاف بودند، برای رفع حاجت برادر دینی خویش اقدام كردند و او را از مشكل مالی اش نجات دادند.(5)

آثار و نتایج اعتكاف

به طور كلي مي توان آثار و نتایج اعتكاف را در دو بعد اخروي و دنيوي بررسي نمود كه اينجا بصورت خلاصه به آنها مي پردازيم.

الف- آثار اخروی اعتكاف

1- نزدیكی به خدا: اعتكاف، موجب نیل به قرب الهی است؛ یعنی همان فلاح و رستگاری كه انسان به وسیله ی عبادت آن را می جوید.
در حدیث معراج خداوند از پیامبر خود سوال می كند: «ای احمد آیا می دانی در چه هنگام بنده به قرب من نایل می شود؟» سپس خداوند در جواب سوالش می فرماید: «زمانی كه گرسنه یا در حال سجده باشد» و در ادامه ی همین حدیث یكی از آثار گرسنگی و سكوت و خلوت را تقرب بنده به سوی خداوند متعال ذكر می شود.(6)
و از آنجا كه در سنّت نیكوی اعتكاف این ویژگی ها در كنار هم جمع می شود لذا زمینه بسیار مساعدی برای تقرب انسان به خداوند باری تعالی بوجود می آید.
2- آموزش گناهان: توبه در حال اعتكاف موجب جلب رضا و غفران الهی و ورود در صف نیكان است زیرا خداوند متعال می فرماید: «ای بندگان من، ای كسانی كه بر نفسهای خویش اسراف نمودید از رحمت خدا مأیوس نشوید، براستی كه خداوند همه ی گناهان را می بخشاید و به راستی كه او غفور و رحیم است.(7)
در اعتكاف فرصت بسیار مناسبی به انسان دست می دهد كه اندكی با خویش خلوت كند و بر گناهان گذشته خویش طلب مغفرت و بخشش نماید. در روایات اسلامی آمده است كه «مَن اِعتَكَفَ ایمانا وَ اِحتَسَابا غُفِرَلَه ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِه؛ هر كس از روی ایمان و یقین اعتكاف كند گناهان گذشته او بخشیده می شود».(8)
3- جلب محبت خدا: یكی از آثار مهم اعتكاف جلب محبت خداوند است كه در سایه ی این محبت آثار معنوی بسیاری در نزدگی انسان پدید خواهد آمد. زیرا كه در مدّت اعتكاف انسان كاملا بر اعمال و رفتار خویش نظارت و دقت كامل دارد و از انجام كوچكترین گناهان هم پرهیز نماید لذا همین عامل سبب جلب رضایت و محبت خداوند متعال می گردد.
4- تحصيل بهشت الهى: بی شك اگر معتكف، بتواند در ایام اعتكاف آن طور كه باید و شاید رفتار نماید و رضایت حق تعالی را جلب كند، به درجاتی كه برای مومنان، در نظر گرفته شده، خواهد رسید خداوند در قرآن مجید می فرماید:
«خدا به مومنین و مومنات وعده ی بهشتی را داد كه در زیر آن نهرها جاری است آنان در بهشت جاودان و ابدی هستند».(9)

ب: آثار دنیوی اعتكاف

1- تقویت اراده: از آثار بسیار مهم اعتكاف در زندگی دنیوی انسان، تقویت اراده ي اوست، كسی كه مدتی بر خلاف خواست درونی اش، خود را در محلی حبس و از انجام بسیاری از امور كه به طور طبیعی به آنها تمایل دارد، پرهیز می كند، خود به خود تمرینی است برای اجتناب از بسیاری از خواهشهای نفسانی دیگر، و اين امر موجب تقویت اراده ي او در زندگي روزمره مي شود كه در سايه ي اين اثر مهم مي تواند بر بسياري از مشكلات خويش فائق آيد.
2- افزایش تواضع و فروتنی شخص: اگر انسان بتواند در طول اعتكاف بهره وری كامل را از این سنت پسندیده، بنماید و اندكی بر معرفت خویش به ذات مقدس و ربوبی بیفزاید بدون شك خود را در دایره ی هستی كوچكتر از قبل خواهد دید و استكبار و غرور از او رخت بر می بندد و دیگر در مقابل هم نوع خود تكبر نمی ورزد بلكه همواره فروتنی و تواضع پیشه او خواهد شد.
3- دوری از غفلت و گناه: اعتكاف سنت نیكویی است كه انسان را تمرین می دهد تا از گناه و غفلت دوری گزیند و همواره در هر زمان و مكان به یاد خدا باشد. غفلت از خدا بزرگترین عاملی است كه موجب سقوط انسان می شود و اعتكاف عبادتی است كه موجب می شود غفلت در انسان به حداقل برسد.
4- انس با معنویت: در پرتو اعمالی چون اعتكاف، كم كم ارتباط روانی خاصی بین انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و دعا و… به وجود می آید به نحوی كه انسان مشتاقانه به سمت این امور می رود و دوری از آنها برایش بسیار سخت می گردد.
5- آشنایی و برقراری ارتباط دوستانه: حضور مومنان یك شهر در مسجد جامع به صورت همزمان فرصت مناسبی است تا مومنان با یكدیگر آشنا شوند و ارتباط دوستانه با هم برقرار نمایند كه در سایه ی این اخوت اسلامی می توانند بسیاری از مشكلات جامعه را به آسانی برطرف كنند.

نقش اعتكاف در رویارویی با فرهنگ بیگانه

یكی از آثار مهم اعتكاف در سطح جامعه: رویارویی این مراسم عبادی – معنوی با نفوذ فرهنگ بیگانه است.
جوانی كه در مراسم اعتكاف، طعم شیرین ایمان و انس با خداوند را می چشد، لذتهای مادی و شهوانی در دیدگانش، حقیر و بی ارزش می شود و به آسانی در گرداب فساد و باورهای ضد دینی گرفتار نمی شوند.
از سوی دیگر، چنین مراسمی خود پیامی علمی و درسی عبرت آمیز برای مردم است، حضور جمعی از مومنان در مسجد برای عبادت، در حقیقت نوعی دعوت به خداپرستی و دین مدای است و آثار سازنده ای بر جامعه خواهد داشت. از همین رو در رویارویی با تهاجم فرهنگی دشمنان اسلام نباید نقش موثر سنّت هایی كه در باور عمومی مردم ریشه های عمیق و چند صد ساله دارند، نادیده گرفته شود.

پند و اندرز سیّد بن طاووس به معتكفان:

«بدان كه اوج و كمال اعتكاف آن است كه انسان عقل و دل و دیگر اعضای بدن خویش را تنها بر اعمال صالح وقف كند و آنها را بر درگاه خداوند و اراده ی مقدس او حبس نماید. معتكف باید فكر و جان و اعضای خود را با افسارهای مراقب به خوبی مهار كند و از چیزهایی كه روزه دار باید از آن بپرهیزد كاملا خودداری كند. بلكه دقت و مراقبه ی معتكف باید به مراتب بیشتر از روزه دار باشد، زیرا او هم روزه دار است و هم معتكف و هر معتكفی خود را ملزم نموده است كه با تمام وجود به خداوند متعال روی آورد و رویگردانی و غفلت از حق را یكسره كنار نهد. بنابراین هرگاه معكتف، نور عقل و جانش را به غیر خدا مشغول كند، یا عضوی از اعضای بدنش را در كاری كه طاعت پروردگار نیست به كار گیرد، به همان میزانی كه غفلت نموده یا كوتاهی كدره اند حقیقت اعتكاف خود كاسته است.(10)

پی‌نوشت:

1- تحریر الوسیله: ج 1، ص 304.
2- وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى: ج 2، ص 452.
3- الفروع من الكافى: ج 4، ص 175.
4- من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 188، حدیث 2101.
5- وسائل الشیعه: ج 11، ص 585.
6- بحار الانوار: ج 77، ص 21.
7- سوره ی زمر، آیه ی 53.
8- جامع الصغیر: ج 2، ص 575.
9- سوره ی توبه، آیه ی 72.
10- اقبال الاعمال، سیدبن طاووس، ص 195.

برگرفته از : خیمه :: شهریور 1383 – شماره 15
منبع : http://www.hawzah.net
/خ