تثویب در فقه و در باب اذان و اقامه به معنای گفتن «الصَّلوةُ خَیرٌ مِنَ النُّوم» در اذان و اقامه و یا بین آن دو است، و در عین حال کیفیت‌های گوناگونی برای تثویب ذکر شده است: 1) محمد بن حسن در کتاب جامع الصغیر می‌گوید: تثویب نخست با اضافه کردن «الصَّلوةُ خَیرٌ مِنَ النُّوم» در اذان و اقامه بوده است؛ 2) سپس مردم کوفه «حَیَّ عَلیَ الصَّلوةِ وَ حَیَّ عَلَی الفَلاحِ» را در اذان و اقامه اضافه کردند؛ 3) و نیز گفته شده است که تثویب تکرار کردن شهادتین است (= ترجیع)؛ 4) تزمذی در سنن خود (1، 380) از قول اسحاق گفته است «بین اذان و اقامه، قد قامت الصلوة، حی علی الصلوة، حی علی الفلاح می‌گفت»؛ 5) ابوبکر الرازی گفته است «تثویب جزو اذان نیست، ولی شافعی گفتن آن را بعد از اقامه و قبل از اذان مکروه می‌داشته است».
الف) فتاوای عامه: شافعی دو قول دارد: 1) تثویب به معنای گفتن «الصَّلوةُ خَیرٌ مِنَ النُّوم» در خلال اذان نماز صبح مستحب است؛ 2) تثویب مکروه است. حسن بن صالح بن حیّ می‌گوید: تثویب در اذان نماز عشاء مانند نماز صبح مستحب است، هیچیک از فقهای عامه تثویب را در اذان نماز عشاء مستحب ندانسته‌اند به استثنای حسن بن صالح بن حیّ. اصحاب ابوحنیفه در این مسئله اختلاف کرده‌اند و طحاوی می‌گوید: اختلاف آنان در مسئله مانند قول شافعی است. فقهای عامه بالاتفاق گفتن دو مرتبه «الصَّلوةُ خَیرٌ مِنَ النُّوم» را در اذان نماز صبح، بعد از «حَیَّ عَلَی الفَلاحِ» مستحب و ترک آن را مکروه دانسته‌اند.
ب) فقهای شیعه: تثویب به معنای اول و دوم و سوم و اصولاً هرگونه تثویبی را به عنوان اذان، مشروع دانسته‌اند، مگر به عنوان اِشعار توجه مردم به نماز و با نداشتن قصد مشروعیت، احتمالاً تثویب به معنای اول بدعت است و حرام، در کتاب تذکرة و نهایةالاحکام و ارشاد الجعفریة، گفته شده است که: «آن به معنای اول از نظر ما بدعت است.» در محکّی از کتاب سرائر اجماع بر حرمت به معنای اول و سوم نقل شده است و در کتاب ناصریات و انتصار اجماع بر حرمت، برای معنای اول و دوم ذکر شده است. در هر صورت ادله‌ی امامیه بر ترک تثویب چنین است: 1) در تذهیبین نقل اجماع طائفه‌ی امامیه بر ترک عمل به اخبار تثویب شده است؛ 2) اضافه کردن جملاتی در خلال اذان و اقامه یا بین آندو، نیازمند به دلیل است و در شرع دلیلی بر آن نیست؛ 3) اجماع فرقه‌ی امامیه بر ترک تثویب؛ 4) روایات، از آن جمله در صحیح معاویه است: اَنَّهُ سُئِل عَنِ الصادق (علیه‌السلام) عَنِ التثویب الذی یَکونُ بینَ الاذانِ و الاِقامةِ، فقالَ (علیه‌السلام) مانَعْرَفَه (وسائل، باب 22، از ابواب اذان و اقامه، حدیث 1).
منابع :
جواهر، 112/9-116؛ خلاف شیخ طوسی، 286/1-288؛ الفقه علی المذاهب الاربعة، جریزی، 312/1.
منبع مقاله :
دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول