1. مقدمه و طرح مسئله

موضوع امامت و رهبری از موضوعات مهم قرآنی است که در چند آیه مطرح گردیده است. (1) از جمله «وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّیتِی قَالَ لَا ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» (بقره، 124)
«و چون ابراهیم را پروردگارش به آزمایش‌هایی سخت آزمود و او همه آن آزمایش‌ها را با سربلندی پشت سر نهاد پروردگار فرمود: «منتو را پیشوای مردم می‌گمارم.» ابراهیم گفت: «از نسل من چه کسی را به پیشوایی می‌گماری؟» فرمود: «عهد من به ستمکاران نمی‌رسد.»
موضوع امامت در قرآن کریم از چنان اهمیت برخوردار است که می‌فرماید: «در روز قیامت هر کس را به نام پیشوا و مقتدایش فرا می‌خوانیم.» (اسراء، 71)
پیشوایی امت اسلامی در سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز از جایگاه والا و ویژه‌ای برخوردار بوده است به گونه‌ای که در همان آغازین روزهای علنی کردن دعوت خود پس از نزول آیه «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ‌» (شعراء، 214) در جمع سران قریش در حدیثی معروف به یوم الدار یا یوم الانذار علی بن ابیطالب (علیه السلام) را به عنوان وزیر، جانشین و پیشوای پس از خود به ایشان معرفی فرمود (2) از این رو امام در تعالیم اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) نیز در جایگاه بسیار مهم و والایی قرار دارد به گونه‌ای که موجب گردیده امامت یکی از ارکان اعتقادی شیعیان و پیروان ایشان قرار گیرد.
یکی از مهم ترنی منابعی که آموزه‌های اصیل اهل بیت (علیهم السلام) را در خود جای داده است ادعیه‌ی مأثور از ایشان است. اهل بیت (علیهم السلام) از زبان دعا و مناجات با پروردگار عالم به منظور انتقال معارف اصیل به شیعیان خود به شایستگی بهره گرفته‌اند. که نمونه بارز آن صحیفه سجادیه است. از مجموعه‌های ارزشمندی که ادعیه‌ی مأثور امامان معصوم (علیهم السلام) را در خود گردآورده است، الصحیفة الرضویة است که حاوی دعاهای منقول از امام رضا (علیه السلام) و امامان پس از آن حضرت است که به همت آیه الله سید محمدباقر موحد ابطحی گردآوری شده است.
با توجه به آنچه گذشت، پرسشی که ذهن یک پژوهشگر در معارف مأثور از اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) را به خود مشغول می‌سازد آن است که با توجه به اهمیت موضوع امامت و با توجه به نقش مهم دعا در انتقال معارف اصیل اهل بیت (علیهم السلام)، آیا موضوع امامت و مباحث مربوط به آن در این مجموعه نفیس مورد توجه بوده است؟ و اگر پاسخ مثبت است پیشوایان پس از حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با چه اسامی و ویژگی‌هایی معرفی گردیده‌اند؟

2. امامان پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)

این مسئله که چه کسی باید عهده دار پیشوایی امت اسلامی پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) باشد از جمله مهم ترنی مسائل تاریخ صدر اسلام است که بیشترین اختلاف نظر را موجب گردید. اعتقاد شیعیان امامی آن است که پیشوای مسلمانان پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با نص صریحی که از سوی آن حضرت ابلاغ گردید، نصب و تعیین گردیده است. یکی از مهم ترین احادیثی که این امر در آن محقق گردیده، حدیث متواتر غدیر است. (3) در فرازی از دعای ندبه که در صحیفه رضویه نقل گردیده چنین آمده است:
هنگامی که روزگار رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به سرآمد، دوست خود علی بن ابیطالب که درود خدا بر او باد، را به عنوان راهنمای امت تعیین فرمود، چرا که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بیم دهنده بود و برای هر قومی هدایت گری است. (4) پس در برابر سران قوم فرمود: «هر کس من صاحب اختیار و سرپرست اویم پس علی صاحب اختیار و سرپرست اوست.» و فرمود: «هر کس من پیامبر اویم پس علی امیر و فرمانروای او است.» (موحد ابطحی، 1423ق، ص 313)
در احادیث نبوی نه تنها پیشوای بلافصل رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به صراحت معرفی گردیده است بلکه امامان پس از آن حضرت نیز، نام برده شده، معرفی گردیده‌اند. یکی از مشهورترین این احادیث، حدیث جابربن عبدالله انصاری است که پس از نزول آیه «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» (نساء، 59) از آن حضرت پرسید، خدا و رسولش را شناختیم اما اولی الامر را نمی‌شناسیم. در پاسخ به این پرسش حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) امامان دوازده‌گانه‌ی پس از خود را به ترتیب نام بردند و ایشان را مصداق اولی الامر در آیه مزبور دانستند. (5)
لوح فاطمه (علیها السلام) که پیشوایان پس از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) با ذکر نام و مشخصات هر یک به تفصیل معرفی گردیده‌اند نیز از جمله مدارک مهم معرفی امامان دوازده‌گانه است. جریان لوح فاطمه (علیها السلام) به روایت ثقة الاسلام کلینی از این قرار است که جابربن عبدالله انصاری صحابی جلیل القدر حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) به منظور شادباش و تهنیت میلاد امام حسین (علیه السلام) خدمت صدیقه‌ی کبری (علیها السلام) شرفیاب می‌شود و نزد آن حضرت لوحی سبز رنگ که در آن کلماتی نورانی نقش بسته بود را می‌بیند. از چیستی آن سؤال می‌کند. حضرت فاطمه (علیها السلام) می‌فرماید: «این لوحی است که جبرئیل امین از سوی خداوند متعال برای پدرم آورده و در آن نام شوهرم و جانشینان پدرم از فرزندانم ذکر شده است.» جابر با کسب اجازه نسخه‌ای را برای خود تهیه می‌کند. امام باقر (علیه السلام) روزی از جابر درباره این لوح سؤال می‌کند. جابر این واقعه را برای امام (علیه السلام) بازگو می‌کند. سپس حضرت باقر (علیه السلام) می‌فرماید: «تو در نسخه خود نگاه کن.» جابر می‌گوید: امام باقر (علیه السلام) متن لوح را قرائت فرمود و حتی یک حرف با نسخه‌ی من تفاوت نداشت. متن این لوح را ثقة الاسلام کلینی در الکافی روایت کرده است (کلینی، 1362، ج1، ص 527 و 528)
روایات در این باب منحصر به آنچه گذشت نیست، بلکه مجموعه‌ای جامع از این روایات توسط یکی از شاگردان والامقام شیخ صدوق (رحمه الله) به نام خزاز قمی تحت عنوان، «کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر» فراهم آمده است. (6)
در ادعیه‌ی صحیفه‌ی رضویه نیز به کرات اسامی امامان پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ذکر گردیده است. به عنوان نمونه در تعقیب نماز این دعا وارد شده است: «رضیت بالله ربا و بالاسلام دنیا و بالقرآن کتابا و بمحمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نبیاً و بعلی ولیاً و الحسن و الحسین و علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و الحسن بن علی و الحجة بن الحسن بن علی، ائمة … » (موحد ابطحی، 1423ق، ص 156) (7)

3. اهل بیت (علیهم السلام)

یکی از تعابیر قرآنی، «اهل البیت» است. چنان که فرمود: «… إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» (احزاب، 33) «اراده الهی منحصراً بر این تعلق گرفته است که از شما خاندان وحی، پلیدی را دور کند و شما را پاکیزه گرداند.» در حدیث متواتر ثقلین که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) در اواخر عمر شریف خود فرمود و در جوامع روایی فریقین از طرق متعدد نقل گردیده است. نیز این تعبیر به چشم می‌خورد. در یکی از متون منقول چنین نقل شده است:
«انی تارک فیکم الثقلین احدهما اعظم من الآخر کتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهل بیتی و انهما لن یزالا جمیعاً حتی یردا علی الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما» (مجلسی، 1403ق، ج23، ص 134) (8)
«من دو ودیعه گرانبها در میان شما به یادگار می‌گذارم یکی از دیگری بزرگتر است کتاب خدا ریسمانی کشیده شده از آسمان به زمین است و عترتم یعنی اهل بیتم و این دو دائماً باهم‌اند تا نزد حوض کوثر بر من وارد شوند. بنگرید چگونه پس از من با آنها رفتار می‌کنید؟»
در اینکه مراد از اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) کیانند در میان فریقین اختلاف نظر وجود دارد. دیدگاه مشهور میان اندیشمندان اهل سنت آن است که اهل بیت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) همسران آن حضرت هستند و یا دست کم همسران آن حضرت نیز از اهل بیت (علیهم السلام) آن حضرتند. (9)
در مقابل، اندیشمندان امامی متفق القولند که مراد از اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، صدیقه‌ی کبری (علیها السلام)، امیرمؤمنان و امامان معصوم از نسل آن حضرتند. (10)
از برخی از ادعیه‌ی صحیفه‌ی رضویه چنین بر می‌آید که امامان (علیهم السلام) خود را اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌دانستند. به عنوان نمونه در دعایی که از امام رضا (علیه السلام) درباره طلب باران نقل شده حضرت به خداوند متعال عرض می‌کند: «اللهم یا رب انت عظمت حقنا اهل البیت (علیهم السلام) … » (موحد ابطحی، 1423ق، ص 25) «خدایا ‌ای پروردگار من تو حق ما اهل بیت را بزرگ شمردی… » در این دعا به صراحت امام رضا (علیه السلام) خود را از مصادیق اهل بیت (علیهم السلام) می‌داند. (11)
همچنین در درود بر حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) چنین وارد شده است: «اللهم صلی علی ولیک و ابن اولیائک الذین فرضت طاعتهم و أوجبت حقهم و أذهبت عنهم الرجس طهرتهم تطهیراً» (موحد ابطحی، 1423، ص 255) «خداوندا بر ولی خود و پسر اولیاء خود یعنی کسانی که پیروی از ایشان و حقشان را واجب ساختی و از ایشان پلیدی را دور کردی و آنان را پاکیزه نمودی، درود فرست.» در این دعا امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و پدر و اجداد والامقامش مصداق آیه‌ی تطهیر و اهل بیت (علیهم السلام) معرفی گردیده‌اند.

4. فضائل امامان معصوم (علیهم السلام)

فضائل امامان معصوم (علیهم السلام) از این جهت اهمیت دارد که مسلمانان برتری ایشان را نسبت به سایرین بشناسند تا پس از شناخت بهتر نسبت به مقامات معنوی امامان (علیهم السلام) به پیروی از اوامر و نواهی آن بزرگواران رهنمون گشته، از این رهگذر به سعادت دنیا و عقبی نایل گردند.

4-1. فضائل امیرالمؤمنین (علیه السلام)

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در میان امامان معصوم (علیهم السلام) از فضایل والاتری برخوردار است و در مضامین متعددی از ادعیه‌ی صحیفة رضویة فضائل آن حضرت معرفی شده است. از جمله: «و شهادت می‌دهم که علی امیرمؤمنان آقای جانشینان و وارث دانش پیامبران، پرچم دین و نابود کننده مشرکان و عامل جدایی منافقان و جهاد کننده با از دین خارج شدگان (مارقین) پیشوای من است… » (موحد ابطحی، 1423ق، ص 28)
فضائلی که در این دعا به امیرالمؤمنین (علیه السلام) نسبت داده شده از جمله فضائل مشهور آن بزرگوار است که احادیث نبوی (صلی الله علیه و آله و سلم) بر آن دلالت دارد. زید بن ارقم می‌گوید: شنیدم که رسول خدا به علی بن ابیطالب (علیه السلام) می‌گوید: أنت سید الاوصیاء. (خزاز قمی، 1401ق، ص 101) در روایتی از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) همه‌ی دانش خود را در وجود امیرالمؤمنین (علیه السلام) جمع کرد. (کلینی، 1363ش، ج1، ص 222)
و نیز حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) به امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «تو پس از من با پیمان شکنان (ناکثین) و ستمگران (قاسطین) و خروج کنندگان از دین (مارقین) خواهی جنگید.» (طبرسی، 1386ق، ج1، ص 289) و نیز به آن حضرت فرمود: «دشمن نمی‌دارد تو را مگر منافق و دوست نمی‌دارد تو را مگر مؤمن» (مجلسی، 1403ق، ج29، ص 645 و ج32، ص 217 و ج39، ص 294)، لذا حضرت امیر (علیه السلام) جدا کننده منافقان از مؤمنان راستین است.
در فراز دیگری چنین می‌خوانیم: «خدایا به تو تقرب می‌جویم به واسطه وصی برگزیده پیامبرت که نزد تو به تقسیم کننده بهشت و دوزخ نامیده می‌شود.» (موحد ابطحی، 1423ق، ص 21) این دعا در فضیلت حضرت امیر (علیه السلام) اشاره دارد به حدیث نبوی مشهور که خطاب به امیر مؤمنان (علیه السلام) فرمود: «یا علی أنک قسیم الجنة و النار … » (ابن بابویه، 1404ق، ج1، ص 30) (12)

4-1. فضائل حسنین (علیه السلام)

در یکی از فرازهای دعای امام‌ هادی (علیه السلام) چنین آمده است: «خدایا بر حسن و حسین دو آقای جوانان اهل بهشت و دو نواده پیامبر رحمت، درود فرست.» (موحد ابطحی، 1423ق، ص 171)
در این فراز یکی از فضائل حسنین (علیهما السلام) که مستند به حدیث مشهور نبوی است و از سوی محدثان بزرگ فریقین روایت گردیده، ذکر شده است و آن عبارت است از «الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنة» (ابن بابویه، 1404ق، ج4، ص 179) (13)
درباره‌ی فضائل و ویژگی‌های امام حسین (علیه السلام) در دعایی از امام عسکری (علیه السلام) چنین وارد شده است: «امامان از نسل اویند و شفا در خاک اوست و رستگاری در رجعت با اوست و جانشنیان و نیز قیام کننده ایشان و غیبتش، از خاندان اوست.» (موحد ابطحی، 1423ق، ص 222) (14)
امام ‌هادی (علیه السلام) در بخشی از دعایی مأثور از آن حضرت در بیان شأن و فضائل امامان از نسل امیرالمؤمنین (علیه السلام) چنین به خداوند عرضه می‌دارد:
«خداوندا بر پیشوایان هدایت یافته و رهبران هدایتگر و سروران معصوم و پرهیزگاران نیکوکار که محل آرامش و وقارند و گنجینه‌های دانش و منتهای بردباری و سربلندی و اداره کنندگان امور بندگان و ستون‌های استوار سرزمین‌ها و راهنمایان هدایت، خردمندان بلند مرتبه، عالمان به احکام شریعت که پارسایند، چراغ‌های تاریکی‌ها و چشمه‌های حکمت‌ها و صاحبان نعمت‌ها و حافظان امت‌ها، همسنگان قرآن و آیاتش و امینان تأویل قرآن و صاحبانش و مفسران وحی و راهنمایانش، پیشوایان هدایت و مشعل تاریکی‌ها و پرچم‌های پرهیزگاری و پناهنگاه‌های مردم و حافظان اسلام و حجت‌هایت بر همه مردمند، درود فرست.» (موحد ابطحی، 1423ق ، ص 171)

5. توسل

یکی از موضوعاتی که به طور گسترده در ادعیه کتاب شریف الصحیفة الرضویة الجامعة مورد عنایت امامان معصوم (علیهم السلام) قرار گرفته است و به طور صریح و به کرات به آن پرداخته شده است، توسل به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) آن حضرت است. با توجه به آیه‌ی شریفه‌ی «وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ » (مائده، 35) «برای تقرب به خداوند متعال وسیله تحصیل نمایید» می‌توان ادعا کرد که توسل، ریشه در قرآن کریم دارد. یکی از مقدساتی که در روایات منقول از طریق فریقین وسیله قرار دادن آنها برای نزدیکی معنوی به ذات اقدس الهی، سفارش شده است؛ رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت آن حضرتند. (متقی هندی، 1409ق، ج2، ص 359 و ج11، ص 455؛ حاکم نیشابوری، بی تا، ج2، ص 263 و 615 و هیثمی، 1408ق، ج8، ص 253؛ طبرانی، 1415ق، ج6، ص 313)
در دعای طلب باران از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است: «خداوندا، ‌ای پروردگار من، تو حق ما اهل بیت را بزرگ شمردی، پس چنان که تو خود امر کردی به ما متوسل شدند و به فضل و رحمت تو امیدوار گردیدند و احسان و نعمت تو را متوقع شدند.» (موحد ابطحی، 1423ق، ص 25) از این دعا استفاده می‌شود که خداوند متعال به توسل به اهل بیت (علیهم السلام) امر فرموده است.
در برخی از ادعیه به صراحت موضوع توسل به پیامبر اکرم و خاندان آن حضرت مطرح گردیده است. چنان که در دعایی از امام رضا (علیه السلام) چنین وارد شده است: «خدایا من به محمد و خاندان پاکش برای نزدیک شدن به تو متوسل می‌شوم و نزد تو از ایشان شفاعت می‌خواهم و به واسطه‌ی ایشان به تو نزدیک می‌شوم و به واسطه‌ی آنان به تو توجه می‌نمایم.» (موحد ابطحی، 1423ق، ص 93)
در دعایی مأثور از امام رضا (علیه السلام) توسل به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، صدیقه‌ی کبری (علیها السلام) و یکایک امامان (علیهم السلام) به تفصیل بیان شده است. (موحد ابطحی، 1423ق، صص 34-37) (15)

6. مهدویت

عقیده به مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) یکی از عقائد اصیل اسلامی است که مورد قبول فریقین است. ابوداود سجستانی به اسناد خود از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حدیثی را نقل کرده است که فرمود: «المهدی من عترتی من ولد فاطمه» (سجستانی، 1410ق، ج2، ص 310) «مهدی از خاندان من از فرزندان فاطمه است.» در حدیث دیگری به این نکته مهم نیز اشاره شده است که مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد پس از آن که از ظلم و جور پر شده است. (سجستانی، 1410ق، ج2، ص 310) (16)
در جوامع روایی امامیه اخبار مربوط به مهدی منتظر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در حد تواتر است و از عقائد قطعی و مسلم مذهب امامیه تلقی می‌شود. (17)
یکی از ادعیه طولانی و مفصل مأثور از امام رضا (علیه السلام) دعا در حق حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. (موحد ابطحی، 1423ق، صص 72-77) جالب است که در این دعا ویژگی‌های آن حضرت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از زبان امام رضا (علیه السلام) یعنی سال‌ها پیش از تولد حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بیان گردیده است. در این مبحث به بیان برخی از فرازهای این دعا می‌پردازیم.
«خدایا از ولی، جانشین و حجت خود بر خلقت و زبانت که به اذن تو از سوی تو تعبیر می‌نماید، او که به حکمتت نطق می‌کند و چشم بینای تو در مخلوقات توست و گواه بر بندگان تو است محافظت فرما… خدایا دوست بدار هر آن کس که او را دوست می‌دارد و دشمن دار هر آن کس را که با او دشمنی می‌ورزد و به او زره محکم خود را بپوشان و او را با ملائکه‌ات احاطه فرما… خدایا به واسطه او ستم را بمیران و عدالت را آشکار ساز و با بقایش در زمین، زمین را مزین فرما و با یاریت او را مرید ساز و با ترس (دشمنان از او) یاریش فرما.»
«خدایا او را قیام کننده‌ای که جهان منتظر قیام او است و پیشوایی که به واسطه او انتقام می‌گیری قرار ده، او را به پیروزی قطعی و فتحی نزدیک تأیید فرما و او را وارث مشرق‌ها و مغرب‌های زمین که پربرکت ساختی نما و سنت پیامبرت که درود تو بر او و خاندانش باد را به واسطه او زنده کن… خدایا ظالمان کفر پیشه و ستون‌های کفر را به دست او بکش و سران گمراهی و بدعت گذاران و از بین برندگان سنت را به وسیله او نابود فرما… »
«خدایا او بنده توست که او را برای خود خالص گرداندی و از میان خلقت برگزیدی و امین غیب خود ساختی و از گناهان حفظ نمودی و از عیب و پلیدی و شک، پاک نمودی… » (موحد ابطحی، 1423ق، صص 72 و 73) (18)

7. رد غلو نسبت به امامان (علیهم السلام)

در قرآن کریم آیاتی از غلو در دین و دعوت به عبارت غیر خدا نهی شده است. از جمله فرمود: «مَا کَانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتَابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِبَاداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ … » (آل عمران، 79) «هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و نبوت دهد سپس به مردم بگوید مرا جز خدا، پرستش کنید… » و نیز فرمود: «یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لاَ تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ» (نساء، 171)
انحراف غلو در میان مسیحیان نسبت به الوهیت حضرت عیسی و مریم (مائده، 116) و تثلیث (مائده، 73) و این که حضرت عیسی پسر خداست (توبه، 30) و نیز میان یهودیان در اینکه حضرت عزیر پسر خداست (توبه، 30) وجود داشته است و در آیات قرآن کریم به شدت مورد رد و نهی واقع شده است. چنین انحرافی در این امت نسبت به امامان معصوم (علیهم السلام) مشاهده می‌شود. ایشان به صراحت از غالیان تبری جستند و شیعیان خود را از نزدیک شدن به اعتقادات ایشان نهی فرمودند. (19)
امام رضا (علیه السلام) در دعایی این گونه به خداوند متعال عرضه می‌دارد: «خدایا من از کسانی که صفاتی را به ما نسبت می‌دهند و ادعا می‌کنند که در ما نیست و حقیقت ندارد بیزاری می‌جویم. خدایا من بیزاری می‌جویم از کسانی که چیزهایی را درباره ما می‌گویند که ما درباره خود نگفته‌ایم. خدایا آفرینش اختصاص به تو دارد و فرمان از سوی توست. ما تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم. خدایا تو آفریدگار ما و آفریدگار نخستین و پسین مایی. خدایا، پروردگاری، لایق هیچ کس نیست جز تو و خدایی فقط شایسته توست. پس مسیحیانی که بزرگی تو را کوچک شمردند را نفرین کن و کسانی که سخنان شبیه سخنان ایشان گفتند را از رحمت خویش دور فرما. خدا ما بندگان تو و پسران بندگان توئیم که مالک نفع، ضرر، مرگ، زندگی و حشر و نشر خود نیستیم. خدایا هر کس گمان کند ما اربابیم، ما از او بیزاریم و هر کس بپندارد امور خلق و روزی ایشان بر عهده ماست ما از او بیزاریم، مانند بیزاری عیسی از مسیحیان. خدایا ما ایشان را به چیزی که می‌پندارند دعوت نکردیم پس ما را به آن چه می‌گویند مؤاخذه نفرما و از ما نسبت به آن چه می‌گویند درگذر.» (ابن بابویه، 1414ق، ص 99 و 100)
در دعایی از امام‌هادی (علیه السلام) نسبت به جمعی از شیعیانشان چنین نقل شده است:
«خداوند شما را از راه غلو آمیزی که ایشان طی کردند، منصرف فرماید. کافی است برای شما که خدا و اولیایش از ایشان بیزاری نموده‌اند.» (موحد ابطحی، 1423 ق، ص 199) (20)

8. ظلم ستیزی امامان (علیهم السلام)

از آیات فراوانی موضوع تبری از ستمگران و ممنوعیت نزدیک شدن به ایشان و اعتماد بر آنان و یاری رساندن ایشان استفاده می‌شود. به عنوان نمونه می‌فرماید:
«أَلاَ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ‌ (هود، 18) بگوش باشید نفرین الهی بر ستمگران باد!»
«إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ‌ (ابراهیم، 22) و به راستی برای ستمگران عذابی دردناک است.»، «وَ لاَ تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ (هود، 113) به ستمگران اعتماد نکنید که آتش شما را فرا خواهد گرفت.»
امامان معصوم (علیهم السلام) که احیاگران احکام قرآن و سنت جدشان رسول خدایند به اقتضای شرایط سیاسی و اجتماعی دوران خود به روش‌های گوناگون به ظلم ستیزی و مبارزه با ستمگران عصر خود پرداخته‌اند. شاهد گویای این ادعا سیره آن بزرگواران و شهادت مظلومانه‌ی ایشان به دست حاکمان ستمگر دوران خود بوده است. چنان که در حدیث مشهوری نقل شده است: «ما منا الا مقتول أو مسموم» (مجلسی، 1403ق، ج27، ص 217 و ج43، ص 364؛ نمازی شاهرودی، 1418ق، ج1، ص 200 و ج5، ص 16 و ج8، ص 414 و ج9، ص 341؛ محمودی، 1385ق، ج8، ص 506؛ محمدی ری شهری، 1375، ص 471)
این موضوع در تبری امامان معصوم (علیهم السلام) از ستگران در ادعیه‌ی مأثور ایشان، کاملاً مشهود است. در دعایی از امام عسکری (علیه السلام) ظلم و جور ستمگران چنین وصف شده است: «جباران در زمین و سرزمین‌های تو تکبر ورزیده و اهل دین تو را بردگان خود نمودند و بر ایشان غلبه یافته‌اند و بیت المال مسلمانان را تصاحب کردند و صاحبان حق را از حقوقی که تو برایشان مقرر داشتی محروم نمودند و آنها را در لهو و طرب صرف کردند و نعمت‌هایت را کوچک شمردند و اولیایت را تکذیب کردند و با جبر و زور خود مسلط شدند تا کسانی را که تو عزیز داشتی خوار گرداندند و کسانی را که تو خوار کردی گرامی دارند … » (موحد ابطحی، 1423ق، ص 213) «بار خدایا برای جور و ستم ستونی باقی نگذار مگر آن که آن را منهدم سازی و سپری باقی نگذار مگر آن که نابود کنی… » (موحد ابطحی، 1423ق، ص 231) (21)

نتیجه‌گیری

1. در ادعیه‌ی کتاب الصحیفة الرضویة الجامعة موضوع امامت از جایگاه بسیار والا و ارزشمندی برخوردار است.
2. پیشوایان دوازده گانه امت اسلامی پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در ادعیه‌ی کتاب الصحیفة الرضویة الجامعة به طور کامل و صریح مشخص گردیده و معرفی شده‌اند.
3. در میان فضائل امامان (علیهم السلام) بر روی فضائل امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) و سید الشهدا حسین بن علی (علیه السلام) بیشتر تأکید شده و با تفصیل بیشتری به فضائل این دو امام همام پرداخته شده است.
4. توسل به امامان دوازده گانه به طور صریح و به تفصیل در ادعیه‌ی کتاب الصحیفة الرضویة الجامعة مطرح گردیده است.
5. از ابعاد مهم امامت پیشوایان معصوم (علیهم السلام) در کتاب الصحیفة الرضویة الجامعة موضوع مهدویت است. این موضوع با معرفی حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و ویژگی‌ها و فضائل آن حضرت در ادعیه‌ی این کتاب مطرح گردیده است.
6. در ادعیه‌ی متعددی ظلم ستیزی امامان معصوم (علیهم السلام) به طور برجسته مطرح گردیده و تبری از ستم پیشگان گاه با اسم و بیان نوع ستم و انحراف وی ابراز شده است.

پی‌نوشت‌ها:

1- دانشیار تمام وقت دانشگاه امام صادق (علیه السلام) izadi @ isu. ac. ir
2- نک: طبری، بی تا، ص 63 و ابن اثیر، 1386ق، ج2، ص 63.
3- نک: امینی، 1397ق، ج1، ص 8، 11، 77، 19، 21، 22، 24، 25، 26، 28، 30، 32، 33، 34، 36، 38، 39، 41، 42، 43، 46 و صفحات و مجلدات متعدد آن.
4- اشاره به آیه‌ی إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ، رعد، 7.
5- نک: بحرانی، بی تا، ج1، ص 381.
6- خزار قمی، 1401ق، برای نمونه نک: ص 236 و 237.
7- نیز نک: موحد ابطحی، 1423، ص 34-37 و 207-211 و 251-254.
8- نیز نک: ابن بابویه، 1405ق، ص 241 و حلی، 1370ق، ص 91.
9- به عنوان نمونه نک: زمخشری، 1385ق، ج3، ص 260؛ قرطبی، 1405ق، ج9، ص 71؛ بیضاوی، بی تا، ج4، ص 374.
10- به عنوان نمونه نک: ابن بابویه، 1403ق، ص 403؛ ابن بابویه، 1385ق، ج1، ص 191؛ طبرسی، 1415ق، ج7، ص 68 و ج8، ص 156.
11- نیز نک: موحد ابطحی، 1423ق، ص 109.
12- و نیز نک: ابن بابویه، 1385ق، ج1، ص 127، جهت آگاهی از فضائل دیگر آن حضرت در صحیفه رضویه. نک: ص 169، 170، 313 و 314.
13- نیز نک: احمد بن حنبل، بی تا، ج3، ص 3، 62، 64، 82 و ج5، ص 391 و 392 و سرخسی، 1406ق، ج16، ص 122 و ترمذی، 1403ق، ج5، ص 321 و ابن ماجه، بی تا، ج1، ص 44 و زید بن علی، بی تا، ص 461.
14- جهت آگاهی از مصادر دیگر نک: ابن طاووس، 1416ق، ص 303 و حلی، 1370ق، ص 35 و المشهدی، بی تا، ص 398.
15- برای آگاهی از نمونه‌های دیگر نک: صص 28 و 29، 85، 92 و 93، 132، 158، 177 و 178، 180، 186، 201 و 202، 243 و 244، 246 و 247، 287-289 و 332.
16- برای آگاهی از احادیث مربوط به حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در منابع حدیث اهل سنت نک: احمد بن حنبل، بی تا، ج1، ص 84 و ج3، صص 21 و 27؛ ابن ماجه، بی تا، ج2، صص 1366-1368؛ ترمذی، 1403ق، ج3، ص 243.
17- نک: کورانی، 1411ق، سراسر کتاب.
18- جهت آگاهی از ادعیه دیگر در موضوع مهدویت نک: صص 154، 172، 233 و 256.
19- نک: مجلسی، 1403ق، ص 25 و ج25، ص 261 باب نفی الغلو فی النبی و الائمه صلوات الله علیه و علیهم.
20- جهت آگاهی از نمونه‌ای دیگر نک: ص 341.
21- برای آگاهی از نمونه‌های دیگر نک: صص 79، 80، 277، 278 و 340.

منابع تحقیق:
قرآن کریم.
1. ابن اثیر جوزی (1386ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر و دار بیروت.
2. ابن بابویه قمی، محمد بن علی (1405ق)، کمال الدین و تمام النعمة، به کوشش: علی اکبرغفاری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
3. ابن بابویه قمی، محمد بن علی(1403ق)، الخصال، به کوشش: علی اکبر غفاری، قم: جامعة مدرسین.
4. ابن بابویه قمی، محمد بن علی (1385ق)، علل الشرایع، به کوشش: سید محمد صادق بحر العلوم، نجف: المکتبة الحیدریة.
5. ابن بابویه قمی، محمد بن علی (1404ق)، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، به کوشش: حسین اعلمی، بیروت مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
6. ابن بابویه قمی، محمد بن علی (1404ق)، فقیه من لا یحضره الفقیه، قم: جامعة مدرسین.
7. ابن بابویه قمی، محمد بن علی (1414ق)، الاعتقادات فی دین الامامیة، به کوشش: عصام عبدالسید، بیروت: دار المفید للطباعة.
8. ابن طاووس، علی رضی الدین (1416ق)، اقبال الاعمال، به کوشش: جواد قیومی اصفهانی، مکتب الاعلام الاسلامی، بی جا.
9. ابن ماجه قزوینی، (بی تا)، سننن ابن ماجه، به کوشش: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دار الفکر.
10. ابو داود سجستانی (1401ق)، سنن ابی داود، به کوشش: سعید محمد اللحام، بیروت: دار الفکر، بیروت.
11. احمد بن حنبل (بی تا)، المسند، بیروت: دار صادر.
12. امینی، عبدالحسین (1397ق)، الغدیر، بیروت: دار الکتاب العربی.
13. بحرانی، سید‌هاشم (بی تا)، البرهان فی تفسیر القرآن، به کوشش: محمود موسوی زرندی و نجی الله تفرشی بازرجانی، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
14. بیضاوی (بی تا)، تفسیر البیضاوی، بیروت: دار الفکر.
15. ترمذی، (1403ق)، سنن الترمذی، به کوشش: عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت: دارالفکر.
16. حاکم نیشابوری (بی تا)، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش: یوسف عبدالرحمان مرعشی، بی جا، بی نا.
17. حلی، حسن بن سلیمان (1370ق)، مختصر بصائر الدرجات، نجف: المطبعة الحیدریة.
18. خزاز قمی (1041ق)، کفایة الاثر، به کوشش: سید عبداللطیف حسینی کوهکمری خوئی، قم: انتشارات بیدار.
19. زمخشری، محمود بن عمر (1385ق)، الکشاف، مصر: شرکة و مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده.
20. زید بن بن علی (بی تا)، مسند زید بن علی، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.
21. سرخسی، شمس الدین (1406ق)، المبسوط، بیروت: دار المعرفة.
22. طبرانی (1415ق)، المعجم الأوسط، دار الحرمین للطباعة، بی جا.
23. طبری، محمد بن جریر (بی تا)، تاریخ طبری، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
24. طبرسی، فضل بن حسن (1415ق)، مجمع البیان، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
25. طبرسی، احمد بن علی (1386ق)، الاحتجاج، به کوشش: سید محمد باقر خرسان، نجف دار النعمان للطباعة و النشر.
26. قرطبی (1405ق)، تفسیر القرطبی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
27. کلینی، محمد بن یعقوب (1362)، الکافی، به کوشش: علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم.
28. کورانی، علی (1411ق)، معجم احادیث الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.
29. متقی هندی (1409ق)، کنز العمال، به کوشش: بکر حیانی و صفوة السقا، بیروت: مؤسسة الرسالة.
30. مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحار الانوار، بیروت: مؤسسة الوفاء.
31. محمدی ری شهری، محمد (1375)، اهل البیت فی الکتاب و السنه، قم: دار الحدیث.
32. محمودی، محمد باقر (1385ق)، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه، موسس التضامن الفکری، بیروت.
33. المشهدی، محمد (بی تا)، المزار، به کوشش: جواد قیومی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
34. موحد ابطحی، سیدمحمد باقر (1423ق)، الصحیفة الرضویة الجامعة، قم: مؤسسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف).
35. نمازی شاهرودی، علی (1418ق)، مستدرک سفینة البحار، به کوشش: حس نمازی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
36. هیثمی (1408ق)، مجمع الزوائد، بیروت: دار الکتب العلمیة.
منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان؛ به اهتمام مرتضی سلمان نژاد؛ (1392)، جستاری در ادعیه رضویه با تأکید بر «الصحیفة الرضویة الجامعة»، تهران: دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، چاپ اول