چکیده

امامزاده داود کلاته مزار در بخش زهان قاینات استان خراسان جنوبی از امامزاده های اصیل و با شش واسطه از نسل ابالفضل العباس است. در منابع موثق متقدم از داود بن حسین و آمدنش به قهستان و مبارزاتش یاد شده است. در دوره تیموری مزار امامزاده داود معروف و مورد توجه بوده است و با رسمی شدن شیعه در عهد صفوی و در دوران شاه سلیمان بقعه ای بر روی آرامگاه وی ساخته شد. بنای تاریخی مذکور در زلزله 1376شمسی قاینات به کلی ویران شد. این امامزاده بر سر راه زهان به بیرجند و در 12 کیلومتری زهان و 90 کیلومتری بیرجند واقع شده است و از قدیم الایام زیارت آن مورد توجه مردم منطقه بوده است. در تاسوعا، عاشورا و بیست و یکم ماه رمضان مراسم باشکوهی در آن جا برگزار می شده و می شود. فرضیه این تحقیق این است که زیارت و کرامات امامزاده داود از عهد تیموریان در بین مردم مرسوم بوده ولی ساخت بنا مربوط به دوره صفوی و تجدید ساختمان مربوط به دوره های پس از آن است.
کلیدواژه ها: امامزاده داود، کلاته مزار، ابوالفضل، شاه سلیمان صفوی، زهان.

معرفی بخش زهان قاینات

از آنجا که در منابع متقدم از امامزاده داود در منطقه زهان یاد شده، لازم است در ابتدای مقاله بخش زهان به طور مختصر معرفی شود. بخش زهان از توابع شهرستان قاین در خراسان جنوبی است این بخش از سمت جنوب با بخش قهستان شهرستان درمیان، از سمت مشرق با شهرستان زیرکوه، از سمت غرب با بخش آرین شهر قاین و از سمت شمال با بخش اسفدن قاین همسایه است. امامزاده مزبور در روستای کلاته مزار در 12 کیلومتری مرکز بخش زهان، حدود 90 کیلومتری بیرجند و بر روی کوهی بلند، بر سر راه زهان به بیرجند واقع شده است. با اینکه محصولات مختلف کشاورزی در زهان تولید می شود اما محصول مهم و درآمدزای آن زرشک است و هم در روستای کلاته مزار و هم مرکز بخش زهان مهمترین محصول این ناحیه، تولید زرشک ایران است.
روستای کلاته مزار که زیارتگاه امام زاده داود(ع) در جوار آن قرار گرفته، از توابع بخش زهان شهرستان قاینات است. طول جغرافیایی آن 59 درجه و 48 دقیقه شرقی و عرض آن 33 درجه و 19 دقیقه شمالی است و در ارتفاع 1880 متری از سطح دریا واقع است. تیپ کلاته مزار از نوع دره ای است و آب و هوای معتدل و خشک دارد و رودخانه فصلی زهان از شرق آن می گذرد.
مزار به علت قرار گرفتن بر فراز کوه فوداب بنام مزار فوداب هم شهرت دارد. ارتفاع تقریبی مزار نسبت به روستاهای مجاور 300متر است، به دلیل همین ارتفاع زیاد از چشم انداز جغرافیایی بسیار زیبایی برخوردار است. در شرق مزار روستای بنمرود، در شمال روستای بایمرغ، در جنوب روستاهای سارجین و شیرگ قرار گرفته است. شغل اصلی مردم همه روستاهای مذکور کشاورزی است و محصول عمده باغاتشان زرشک است.

نسب امامزاده داود و آمدنش به قهستان

در بین اهالی منطقه و منابع و الواح موجود نسب وی را با هفت واسطه به حضرت ابوالفضل العباس می رسانند. داود بن حسین بن علی بن حسین بن علی بن عبیدالله بن حسن بن عبیدالله بن عباس علی(ع). نسب داود در کتابهای عمده الطالب، سراج الانساب، کبریت الاحمر و الجریده فی انساب العلویین ذکر شده است. البته ابن عنبه از رفتن یکی از فرزندان داود به نام هارون به دمیاط مصر هم یاد نموده است( ابن عنبه، 1427: 367). مهمترین منابعی که از آمدن داود به منطقه قهستان یادکرده اند سراج الانساب گیلانی و تاریخ حسامی است. متن کتاب اول به طور کامل موجود است گیلانی نسب شناس قرن هشتم می نویسد: «از فرزندان و ذریه ابوالفضل است داود اکبر که به قاین افتاده و لکن عقب او معلوم نیست نیز از اعقاب ابوالفضل است از جانب عبیدالله بن الحسن قاضی الحرمین و نیز از این سلسله است قاسم بن عبدالله از اصحاب امام حسن عسکری» (گیلانی، 1409/1367: 175). همان گونه که مشاهده می شود این مولف از آمدن داود به منطقه قاین یاد می کند، هرچند محل دقیق رحلت وی و محل دفنش را ذکر نکرده است. احتمال وفات داود به مرگ طبیعی بیشتر است با توجه به اینکه ابوالفرج اصفهانی(د. 356ه.ق) مولف شیعی تمام مقتولین آل ابیطالب تا سال 313 ه.ق را در کتاب مقاتل الطالبیین ذکر نموده و اسمی از داود اکبر نیست، وی باید با مرگ طبیعی از دنیا رفته باشد.
کتاب تاریخ حسامی که از مولفی اهل قهستان در زمان تیموریان بوده از بین رفته است و فقط بخشهایی از آن مربوط به امامزادگان توسط سید ابوطالب مجتهد(1293ه.ق)از نویسندگان قهستانی عهد قاجار جمع آوری و تنظیم شده که وی نامش را مزارنامه گذاشته است. در کتاب تاریخ حسامی به دفن شاه سلیمان رضا( امامزاده داود) در حوالی زهان تصریح شده است(فاضل حسامی، بی تا: 58). احتمالا در عهد تیموری هنوز روستای مزار در جنب امامزاده نبوده است. در برخی منابع دیگر عهد تیموری هم به وجود قریه ای به نام زهان در منطقه اشاره شده است(آیتی به نقل از مستوفی، 1362: 20). اینکه تمام زمین های روستای مزار وقف امامزاده است هم از قدمت و اعتبار امامزاده از زمان های دور نزد مردم و واقفان حکایت دارد و هم اینکه باید پیدایش روستای مزار پس از مشهور و معروف شدن امامزاده و دیدن کرامات از آن به وجود آمده باشد. در لوحی در بقعه چهارگنبد در روستای افین از توابع و از مناطق ریشه دار و قدیمی زهان هم از وفات عمرو بن داود در سال 338ه.ق(احتمالا از نوادگان امامزاده داود در قرن چهارم) یاد شده است.
ناحیه قهستان در قرون نخستین اسلامی از مناطق دوره افتاده از مرکز خلافت بود و مکان مناسبی برای مخالفان و مبارزان ضد حکومتی محسوب می شد و علویان زیادی بدان پناه می بردند چنانکه روستاهایی که همه مردمش سیداند و خود را از نسل امام موسی بن جعفر (ع) می دانند، در منطقه وجود دارد.

ساخت بقعه امامزاده در عهد شاه سلیمان صفوی
سالها قبل از صفویان و قبل از ساخت حرم امامزاده داود، مزار وی حداقل در عهد تیموریان به مزار شاه سلیمان رضا معروف بوده است و در اشعاری در کتاب تاریخ حسامی مربوط به دوران تیموری هم به این نام اشاره شده است و در شعر علویان دیگری نیز که همراه داود به قهستان فراری شده، از دست عباسیان گریزان بوده اند اشاره شده است؛

آن هر دو جبل چو مروه و کوه صفا است
یا همچو احد مزار پاک شهداست

معلومم نیست نام آسوده آس
میلان مقر شاه سلیمان رضا است

(آیتی، 1371: 143 به نقل از تاریخ حسامی)
بقعه قدیمی امامزاده داود مربوط به دوران شاه سلیمان صفوی( سلطنت از 1077 تا 1105 ه.ق) بوده است. شعری که درباره ساخت بنا سروده شده است، بر بنای قدیمی نصب بوده و هم اکنون در کنار درب اصلی ورودی بنای جدید نصب شده است. این شعر دارای ماده تاریخ است و ساخت بنا را در سال 1087ه.ق ذکر می کند.

یافت توفیق حق غلامرضا
کرد این خانه مزار بنا

گشت تاریخ چون تو برحقی
«یا علی از تو حل مشکلها»

از هویت این غلامرضا که بانی و یا معمار بنا در دهمین سال حکومت شاه سلیمان صفوی بوده، اطلاعی در دست نیست ولی در شعری دیگر در همان کتیبه از عبدالله خان نامی یاد شده که بنا را در عهد ناصرالدین شاه قاجار (1280ه.ق) مرمت و یا تجدید بنا نموده است. درباره وی ابیاتی نیز سروده شده است:

امید عبدالله خان بدان که بعد مماتش
ز قرب قبر ببخشد امامزاده حیاتش

زهی سپاس شناسی که بُد به صورت معنی
بدوست دست امیدش به عهد مهد ثنایش

ز نام نامی حب امامزاده به فطرت
سرشته بود ولای امامزاده به ذاتش

به کربلا شد و آمد به ره علیل مرض شد
جدا ز قرب حسینی ز دیده رفت فراتش

بمرد حضرت سلطان حسین و هدفش امید
ز غم برادر هشتم امام و اوست نجاتش

پس از وفات ذی القصه[؟] چون رسید به تحقیق
«وفات عبدالله خان نمود سال وفاتش»

مصرع آخر سال وفات عبدالله خان به حروف ابجد است. همان گونه که ملاحظه می شود در این اشعار به نام و نسب امامزاده اشاره ای نشده و تاریخ بنا و یا مرمت و همچنین نام بانیان ذکر نشده است.
احتمال دارد که با توجه به زلزله خیز بودن منطقه،زلزله ای موجب نابودی و تجدید بنای مقبره در عهد قاجار شده باشد.
بنای قبلی بازمانده از آن دوران به شکل مربع بود که روی آن گنبدی ساده و بدون تزئین به طول17متر وپهنای7متر قرار داشت. مزار دارای دو درب ورودی در جهات شرقی و غربی بود. عمده مصالح ساختمان از سنگ لاشه و نوعی ملات ساروج بود و در قسمت شمالی مزار تعدادی زائرسرا با مصالح سنگ و خشت جهت استراحت زوار ساخته شده بود. در وسط مقبره ضریح فلزی امام زاده قرار داشت که نذورات زائرین در داخل آن نگهداری می شد. دو آب انبار نیز یکی در روبروی درب شرقی بقعه امامزاده در بالای کوه و دیگری در دامنه کوه مزبور و بر سر راه قدیمی مزار ساخته شده بود که از آب باران تامین می شد و هر دو در زلزله سال 1376 قاینات به کلی ویران شد

اعتقاد مردم منطقه به امامزاده داود و زیارت آن

مردم منطقه بخش زهان قاینات و مناطق اطراف همواره به زیارت امامزاده داود می رفته اند و می روند و بدان اعتقاد زیادی دارند. یکی از مناسبت هایی که از قدیم الایام این امامزاده به مرکز تجمع دوستداران اهل بیت تبدیل می کرده است، روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان بوده، بسیاری از مردم میانسال و پیر شهر قدیمی زهان در دوران نوجوانی با پای پیاده از زُهان تا کلاته مزار حدود دوازده کیلومتر را برای زیارت در سالروز شهادت امام علی(ع) طی می کرده اند. در تاسوعا و عاشورا نیز هرساله امامزاده محل تجمع و عزاداری عاشقان اهل بیت(ع) است. از قدیم الایام از امامزاده داود کراماتی دیده شده و در این باره آیه الله آیتی به نقل از تاریخ حسامی مربوط به عهد تیموری می نویسد؛ «بر ذروره کوه فوراب در حوالی زهان مشهد معطر و مرقد منور یکی از اکابر دین و دو تن از اصحاب آن سرور اهل یقین واقع است که سرمنزل غیبان و محفل مقربان و روحانیان است و فیوضات سبحانی و انوار روحانی از اطراف و انحای آن مشهد شریف، مشاهد است. مکرر شده است در شبهای تار مشاعل انوار بر آن طور پر نور گذار کرده» ( آیتی، 1371: 143) طبیعتا با ظهور صفویان و گسترش تشیع توجه به مزار امامزاده داود و اعتقاد مردم بدان بیشتر شده است.
امام زاده داود به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ارتباطی قاین، زهان و بیرجند و مجاورت با چندین روستا در اکثر ایام سال پذیرای زائرین است. در ایام هفته پنج شنبه و جمعه بیشترین زائر را دارد که عمدتاً از روستاهای بنمرود، افین، شیرگ،کلاته مزار، پردان، پایهان، فخران، سردوان، سارجین و شهرهای زهان، درخش و آسیابان و اطراف بیرجند به این مکان مشرف می شوند. در ایام خاصی از سال همچون تاسوعا، عاشورا، بیست و یکم ماه مبارک رمضان، و بیست و هشت صفر هیئت های عزاداری در محل امام زاده به عزاداری می پردازند که گاهی جمعیت به 5000 نفر می رسد. علاوه برمراسم زیارت و قربانی گوسفند، آش و قلور(2) پخته می شود. دراین محل سنگ هایی وجود داشت که از آنها برای تفأل گرفتن استفاده می شد. ابتدا فرد نیت می کرد و سپس با انگشت کوچکِ دست راست، سنگ را بلند می کرد چنانچه سنگ به راحتی و سبکی از زمین بلند می شد اعتقاد بر این بود که نیت و حاجت فرد برآورده خواهد شد. سنگ خاص سادات به رنگ سبز و متفاوت از سنگ های دیگر بود. سنگ های مزبور سه عدد بود که یک مورد برای سادات و دو مورد برای غیر سادات بود.سنگ های غیر سادات سفید و به وزن تقریبی بیست کیلوگرم بود و سنگ سبز خاص سادات تقریبا پانزده کیلوگرم بود. بعد از زلزله دو سنگ عام به سرقت رفت و بخش کوچکی از سنگ سبز نیز( حدود نیم کیلو) کنده شد و مفقود گشته است بنا به نقل هیات امنا، سارقان بعد از زلزله برای سرقت اشیاء قدیمی از نقاط دور به منطقه آمده و اقدام به سرقت کردند که در یک مرحله شناسایی و دستگیر شدند اما در زمانی دیگر دو سنگ مزبور سرقت شده است.سنگ سبز سادات که بنا به هردلیلی از دسترس دزدان درامان مانده، برای محافظت بیشتر در نزد هیات امنا نگهداری می شود.

تخریب حرم امامزاده در زلزله سال1376 و ساخت حرم جدید

زلزله سال 1376 خراسان جنوبی بسیاری از بناهای جنوب قاینات و شمال بیرجند را تخریب نمود و آثار تاریخی مثل مسجد جامع زهان و امامزاده داود کلاته مزار هم از آسیب در امان نماند. البته در سال های قبل از زلزله صحبت از تعمیر و بازسازی ساختمان و بنای قدیمی امامزاده بود اما عملا در این راه گامی برداشته نشد.
پس از زلزله هم مردم منطقه و هم مسئولان محلی به صورت جدی به فکر بازسازی و تجدید بنای حرم بودند. بخشداری زهان با کمک اهالی محل و با استفاده از نیروی کار مشتاقان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام که به صورت رایگان تلاش مجدانه ای را برای بازسازی امامزاده انجام می دادند، بنای جدیدی را بر روی آرامگاه امامزاده ساخت و راه ماشین رویی برای رسین به بالای کوه و تا نزدیکی های حرم تدارک دیده شد. در حین عملیات خاک برداری در زیر یکی از دیوارهای قدیمی حرم جنازه سالمی پیدا شد که آنرا در مجاور امامزاده دفن نمودند و احتمال داده اند که مربوط به یکی از یاران وی بوده باشد. جنازه مزبور را در کنار امامزاده داود دفن کردند و ضریحی جداگانه برای وی قرارداده اند. پیدا شدن جنازه سالم از زیر دیوار قدیمی و مربوط به قرنها پیش اعتقاد مردم منطقه را نسبت به امامزاده بالا برده است.

امکانات رفاهی امامزاده

اخیرا و پس از بازسازی بنا، در قسمت شمالی و در دامنه کوه 7 اطاق و یک مسجد جهت زوار احداث گردید و نیز در سمت جنوب یک آشپزخانه و سرویس بهداشتی وجود دارد که مورد استفاده زائرین است.
موقوفات، کلیه آب و اراضی روستای کلاته مزار که نامش از همین مزار گرفته شده، موقوفه مزار است و مردم اجاره بها را به اداره اوقاف و امور خیریه می پردازند.

پی‌نوشت‌ها:

1.پژوهشگر و استادیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان
2. نوعی غذای نذری محلی است.

منابع و ماخذ
– ــــــــــــــــــــــ.(1363). الفصول الفخریه، به اهتمام سید جلال الدین محدث ارموی، تهران: علمی و فرهنگی.
– ــــــــــــــــــــــ.(بی تا).عمده الطالب بانساب آل ابیطالب، بیروت: منشورات دارمکتبه الحیاه.
– ابن عنبه، جمال الدین احمد بن علی.(1427).الراغب فی تشجیر عمدالطالب فی انساب آل ابیطالب، قم: حسنین.
– اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین.(بی تا).مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت: دارالمعرفه.
– آیتی، محمد باقر.(بی تا).کبریت الاحمر فی شرائط اهل المنبر، تهران: نشر اسلامیه.
– آیتی،محمد حسین.(1371). بهارستان، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
– حسامی واعظ.(بی تا).مزارنامه، تلخیص و انتخاب سید ابوطالب مجتهد، بی جا: بی نا.
– مستوفی، حمدالله.(1362).تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
-گیلانی،احمد بن محمد بن عبدالرحمن کیاء.(1409/1367).سراج الانساب، تحقیق مهدی رجائی، قم: کتابخانه آیه الله نجفی مرعشی.