در بین صفات، کمالات و فضایل انسانی، صفت علم، فضیلت و کمالی است که بر همة دیگر کمالات انسانی برتری دارد و همین علم است که اساس تفاوت انسان‌ها با یکدیگر می‌شود. درجات و مراتب انسان به لحاظ علم اوست. «یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اوتوا العلم درجات».1 علم است که بنیان‌های اساسی یک فرهنگ را مستحکم می‌کند. اگر فرهنگی، پشتوانة مستحکم علمی نداشته باشد خیلی زود از  درون می‌پوسد و پایه‌های او فرو می‌ریزد؛ لذا برای نگهداری یک فرهنگ، پشتوانة علمی لازم و ضروری است. در این نوشتار مختصر، سعی بر این است که شمه‌ای از خدمات بزرگ و ارزشمند علمی حضرت امام جعفر‌ صادق(علیه‌السلام) که به صورت تربیت شاگردان زبده و متخصص ظهور کرد و همین‌طور استحکام فرهنگ اسلامی که توسط امام جعفر صادق(علیه‌السلام) و شاگردان او به تحقق پیوست، بیان شود. چون امام جعفر صادق(علیه‌السلام) بود که با تربیت شاگردان نیکو و زبده، نهضت بزرگ علمی را به وجود آورد و اسلام محمدی(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) را در سراسر علم گسترش داد. از خداوند متعال خواستاریم که ما را هم به زیور علم آراسته و از شاگردان مکتب امام جعفر صادق(علیه‌السلام) قرار دهد.

دورة طلایی علم و دانش

امام جعفر صادق(علیه‌السلام) یک نهضت بزرگ علمی را آغاز نمود و جامعه اسلامی را از لحاظ علمی به شکوفایی رساند و به دورة طلایی علم و دانش تبدیل کرد. از هیچ امامی به اندازة امام جعفر صادق(علیه‌السلام) کسب فیض نشده است. این امر به علت درگیری بنی‌امیه و بنی‌عباس و طولانی بودن دورة امامت امام جعفر صادق(علیه‌السلام) ـ حدود 30 سال ـ بود که فرصتی طلایی برای نشر علم و دانش به وجود آمد و امام(علیه‌السلام) نیز از این فرصت طلایی استفاده کرد.

اختلافات شدید سیاسی بین بنی‌امیه و بنی‌عباس رخ داده بود و فرقه‌های مختلف از اسلام، انشعاب یافته بود و از طرف دیگر ظهور عقاید مادی و نفوذ فلسفة یونان در اسلام چنین ایجاب می‌نمود که باید نهضتی علمی به وجود بیاید که پایه‌های آن بر حقایق مسلم استوار باشد تا این که در برابر مجادلات مادیون، دهری‌ها و زنادقه تاب مقاومت داشته باشد و با نیروی منطق و استدلال آراء پوچ و بی‌اساس آن‌ها را منکوب و محکوم سازد و همین‌طور حقایق دینی را که بر اثر بدعت‌ها محجوب مانده بود، پالایش دهد و از میان اوهام و خرافات جدا کند.

این چنین نهضتی علمی، کار هر کسی نبود. چون آوردن یک چنین نهضت علمی در صورتی  امکان پذیر است که پشتوانه خدایی داشته باشد و از جانب خداوند تأیید شده باشد. در آن محیط تاریک و آشفته، تنها وجود گرامی امام جعفر صادق(علیه‌السلام) شایسته آغاز چنین نهضتی بود که آن حضرت(علیه‌السلام) این کار را آغاز کرد.

امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرمود: «سلونی قبل ان تفقدونی فانه لا یحدثکم احد بعدی بمثل حدیثی»؛2 لذا یک تحول عظیم علمی و نهضت همگانی به وجود آورد و متکلمین و محدثین و دانشمندان و فقها و مفسرین بزرگ را به جامعه اسلامی تقدیم نمود و دورة علم و دانش را به ارمغان آورد.

تربیت شاگردان زبده و متخصص

تعداد شاگردان معروف امام جعفر صادق(علیه‌السلام) را تا چهار هزار3 و مجموع آن‌ها را تا دوازده هزار نفر هم نوشته‌اند و نمونة آن در جایی دیده نشده است.4 امام جعفر صادق(علیه‌السلام) در عرصه‌های مختلف علمی، شاگردان زیادی را تربیت کرد و می‌توان شاگردان او را از نظر تخصص در گروه‌های مختلف تقسیم نمود؛ اگر چه بسیاری از آن‌ها صاحبان علوم جمعی و صاحب نظر در علوم مختلف بودند:

1. گروه تفسیر: در این زمینه، گروهی عظیم از شاگردان امام(علیه‌السلام) باید معرفی شوند که درباره قرآن و تفسیر کارهای بزرگی انجام داده‌اند.  معروف‌ترین آن‌ها زراره‌بن‌اعین و ابان‌بن‌تغلب می‌باشند و همین طور عطاءبن‌ریاح یکی از قوی‌ترین شاگردان امام(علیه‌السلام) بود که در نقل روایات و تفسیر قرآن و مباحث عبادی در مکه کم نظیر بود.5 و همچنین عکرمه، ابوعبدالله‌عبد‌الرحمن‌قاسم هر یک چون کوهی سترک در دنیای علوم قرآنی بودند.

2. گروه فقه: اسناد تاریخی، 124 تن از فقهای صاحب نام را یاد کرده است که شاگردان امام(علیه‌السلام) و بعدها صاحب‌نظر در فقه و مرجع فقهی بوده‌اند.6 ابان‌بن‌تغلب که امام باقر‌(علیه‌السلام) به او می‌فرمود: برو در مسجد بنشین و برای مردم فتوا ده که دوست دارم تو را بین شیعیانم ببینم.7 ابوبصیر، یکی دیگر از شاگردان امام جعفر صادق(علیه‌السلام) است که امام(علیه‌السلام) در فقه، مردم را به او ارجاع می‌داد.8 همین‌طور زراره‌بن‌اعین که امام جعفر صادق(علیه‌السلام) دربارة او می‌فرماید: اگر زراره نبود احادیث پدرم از میان می‌رفت.9 و همین‌طور عبدالله‌سنان، جمیل‌بن‌صالح، جمیل‌بن‌دراج، محمد‌بن‌مسلم، یزید‌بن‌معاویه حمران،10 حماد‌بن‌عیسی، حماد‌بن‌عثمان، ابان‌بن‌عثمان11 از شاگرادن نام‌دار فقهی امام(علیه‌السلام) بودند.

3. گروه روایات و حدیث: امام جعفر صادق(علیه‌السلام) در این زمینه شاگردان کثیری را تربیت کرد که هر یک در جای خود مثل ستاره در آسمان علوم حدیث و روایت درخشید. نوشته‌اند: ابان‌بن‌تغلب 30 هزار حدیث از امام جعفر صادق(علیه‌السلام) روایت کرد، محمد‌بن‌مسلم 16 هزار از او و 30 هزار از امام باقر(علیه‌السلام)، و جابر‌بن‌یزید تعداد حدیثی را که ذکر کرده بسیار و از شمار بیرون است.12 ثابت‌بن‌دینار (اباحمزه) از شاگردان امام جعفر صادق(علیه‌السلام) است و به لقمان زمان و سلمان عصر معروف بود.13 همین‌طور عبدالله‌‌‌سنان که در عین خزانه‌داری منصور، هادی و هارون عباسی، را‌وی حدیث امام جعفر صادق(علیه‌السلام) و امام کاظم(علیه‌السلام) بود. او راز‌دار امام جعفر صادق(علیه‌السلام) بود.14 ایوب سختیانی، یحیی‌بن‌سعید انصاری، ابوعمربن‌السلاء، یزید‌بن‌عبدالله‌بن‌الهاد، ابان‌بن‌عثمان، ابراهیم‌بن‌سعد، عاصم‌بن‌حمید و علی‌بن‌صلاح شاگردان دیگر امام صادق(علیه‌السلام) بودند که از آن حضرت حدیث نقل کرده‌اند.

4. گروه کلام و مناظره: امام(علیه‌السلام) در این زمینه شاگردان قوی، نیرومند و ورزیده‌ای تربیت نمود که هیچ کس نمی‌توانست حریف آن‌ها شود. مؤمن‌طاق که اسمش محمد‌بن‌نعمان است از شاگردان معروف امام صادق(علیه‌السلام) در این زمینه است و مناظرات او با متکلمین و رؤسای بعضی فرق معروف است.

از شاگردان امام صادق(علیه‌السلام)، هشام‌بن‌حکم است که در کلام چندان قوی بود که احدی را جرأت بحث با او نبود. مفضل‌بن‌عمر یکی از شاگردان امام(علیه‌السلام) است که بسیار هوشمند و تیزفهم بود. امام(علیه‌السلام) حقایق توحید را از بررسی موجودات برای او بیان فرموده که مجموع آن‌ها به «توحید مفضل» معروف است.15

5. گروه تألیف و تدوین: امام صادق(علیه‌السلام) شاگردان بسیاری را تربیت کرد که به تألیف و تدوین کتب پرداختند و مباحث مختلفی از جمله مباحث قرآنی، تفسیری، کلامی، فقهی، منطقی، فلسفی، پزشکی و شیمی را مدون کردند . مثل کتاب معانی‌القرآن و القراآت از ابان‌بن‌تغلب، کتاب‌های ملاحم از علی‌بن‌یقطین، کتاب تفسیر از ابو‌حمزه، جامع ابواب الفقه از علی‌بن‌حمزه، تفسیر قرآن از ابو‌بصیر، الامام از ابومحمد شیبانی، الامامه از مؤمن‌طاق و خود هشام 17 جلد تألیف داشت.16 جابر‌بن‌حیان که فردی مشهور و معروف در شیمی بود که به او 500 رساله در شیمی و دیگر علوم نسبت داده‌اند که در آن مدعی است آن را از امام و مولایم جعفر‌بن‌محمد(علیه‌السلام) آموخته‌ام. ابن‌ندیم از قول او نقل می‌کند، 300 رساله در فلسفه و 1300 رساله در صنعت، ابزار و ادوات جنگی تألیف کردم و 500 رساله در پزشکی تألیف کردم و کتبی در منطق و زیج و ریاضی و ….

او را از عجایب روزگار معرفی کرده و آثار او را 3900 رساله هم نوشته‌اند.17

شاگردان اهل‌سنت امام صادق(علیه‌السلام)

در محضر مبارک حضرت صادق(علیه‌السلام) از هر سنخ، افراد شیعه و غیرشیعه، مسلم و غیرمسلم کسب فیض می‌کردند. لذا برخی از شاگردان او رؤسای مذاهب اهل‌سنت هستند؛ مثل ابوحنیفه،18 مالک‌بن‌انس.19 مالک‌بن‌انس استاد شافعی بود و او هم رئیس مذاهب است و استاد شافعی احمد‌بن‌حنبل است و بدین طریق همة رؤسای مذاهب اهل‌سنت از ابوحنیفه، مالک، شافعی و حنبل، مستقیم و غیرمستقیم شاگردان امام صادق(علیه‌السلام) بودند.

احیا‌گر فرهنگ اصیل اسلامی

امام صادق(علیه‌السلام) احیا‌گر فرهنگ اسلامی است. و چنان‌که گذشت رؤسای مذاهب اهل‌سنت نیز از شاگردان امام بوده‌اند؛ لذا فرهنگ اسلامی اعم از شیعه و اهل‌سنت، مرهون امام صادق(علیه‌السلام) می‌باشد. پس می‌توان گفت؛ امام صادق(علیه‌السلام) احیا‌گر حقیقی و بزرگ فرهنگ اسلامی است که با نشر و بسط معارف اسلامی، پایه‌های فرهنگ اسلام ناب محمدی(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) را استحکام بخشید و با پروراندن شاگردان ویژه و زبده در سراسر عالم، فرهنگ اصیل اسلام را منتشر ساخت. در آخر به عنوان حسن ختام این نوشتار، قول یکی از شاگردان معروف امام صادق(علیه‌السلام) را که دربارة استاد خود ابراز نموده تقدیم می‌گردد:

«قال مالک‌بن‌انس: ما رأت عین ولا سمعت أذن ولا خطر علی قلب بشر فضل من جعفر الصادق(علیه‌السلام) فضلاً وعلما وعبادة وورعاً».20

فرهنگی که پشتوانه مستحکم نداشته باشد، خیلی‌زود از درون می‌پوسد.

به علت درگیری بنی‌امیه و بنی‌عباس و طولانی بودن دوره امامت امام صادق(علیه‌السلام)، فرصتی طلایی برای نشر علم به وجود آمد.

عبدالله‌سنان، در عین خزانه‌داری منصور، هادی و هارون عباسی، راوی حدیث امام صادق(علیه‌السلام) و امام کاظم(علیه‌السلام) بود.

هشام‌بن‌حکم در کلام، چندان قوی بود که احدی را جرأت بحث با او نبود.

امام صادق(علیه‌السلام) احیاگر حقیقی و بزرگ فرهنگ اسلامی است.

پی‌نوشت‌ها:
1. مجادله (58)، آیة11.
2. ناسخ التواریخ، زندگانی حضرت امام جعفر صادق(علیه‌السلام)، ج1، ص95.
3. اعلام الهدایة، ج8، ص25؛ حلیة الابرار، ج2، ص145؛ امام جعفر صادق(علیه‌السلام)، ص170.
4. در مکتب احیا‌گر تشیع، ص371.
5. مقدمه مجمع‌البیان، ص7؛ به نقل از در مکتب احیا‌گر تشیع، ص372.
6. الامام الصادق(علیه‌السلام)، ص419.
7. در مکتب احیا‌گر تشیع، ص373.
8. همان.
9. همان.
10. همان.
11. حضرت امام جعفر صادق(علیه‌السلام)، ص246.
12. در مکتب احیا‌گر تشیع، ص372.
13. همان.
14. همان.
15. الامام الصادق(علیه‌السلام)، ج1، ص417.
16. در مکتب احیا‌گر تشیع، ص375.
17. اعیان الشیعه، ج15، ص116.
18. شرح الاخبار، ج3، ص219.
19. همان.
20. مناقب آل ابی‌طالب، ص269؛ الامام جعفر الصادق(علیه‌السلام)، ص15.

منبع: مرکز مطالعات شیعه