امام صادق ـ عليه السّلام ـ چه علومي را تدريس مي كرد آيا آن حضرت كتاب هم نوشته اند؟ و آيا شرايط زماني وي مثل شرايط زماني امام محمد باقر ـ عليه السّلام ـ مساعد بود براي نشر اسلام؟

خاندان رسالت و اهل بيت نبوّت، محور دانش و ذخاير تمام علوم بوده اند، حرمتشان در ميان امّت اسلامي، نه فقط از جهت خويشاوندي با پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ بلكه بر اساس ارزشهاي معنوي و اخلاقي و علمي آنان بوده و هست.
امام صادق ـ عليه السّلام ـ در حدود سي و پنج سال را با پدر گراميش امام باقر ـ عليه السّلام ـ بنيانگذار دانشگاه اهل بيت گذراند …. حلقه هاي درسي را كه در مسجد مدينه و بيرون از آن زير نظر پدر بزرگوارش امام باقر ـ عليه السّلام ـ داير بود درك كرد در اين حلقه هاي درس همچنانكه منابع موثق تأكيد دارند صدها طالب علم و دانشمند از نقاط مختلف بلاد اسلامي، حضور مي يافتند و او در كنار پدر علوم دين و اسرار هستي و هر آنچه را كه از پدرانش و آنها از پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ به ارث برده بودند مي آموخت.[1]محضر درس امام محمّد باقر ـ عليه السّلام ـ و امام جعفر صادق ـ عليه السّلام ـ مسجد شهر مدينه بود و علومي، مانند فقه، تفسير قرآن، ادب و شعر، رجال و حديث، جغرافيا و ستاره شناسي و فيزيك و …. توسط امام محمّد باقر و امام جعفر صادق ـ عليهما السّلام ـ تدريس مي شد.[2]ابو زهره درباره امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي گويد:«علماي اسلام با تمام اختلاف نظرها و تعدد مشربهايشان در فردي غير از امام صادق ـ عليه السّلام ـ و علم او اتفاق نظر ندارند.» و يا ابو حنيفه درباره امام مي گويد:«دانشمندترين مردم كسي است كه به آراء و نظرهاي مختلف علماء در مسائل، احاطه داشته باشد.» و امام صادق ـ عليه السّلام ـ نيز همچون جدش اميرالمؤمنين مي فرمود:«قبل از آنكه مرا نيابيد بپرسيد.»[3]دوره امام باقر و صادق ـ عليهما السّلام ـ عصر گسترش علوم اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ در زمينه هاي مختلف بود، اين مسأله دربارة امام صادق ـ عليه السّلام ـ بيشتر صدق مي كند و اين به دليل مصادف شدن بخشي از دوران امامت آن حضرت، با فضاي باز سياسي بود كه در نتيجه درگيري سياسي كه منجر به انقراض امويان از يك سو و روي كار آمدن بني عباس از سوي ديگر به وجود آمده بود.[4]شاگردان سرشناس آن حضرت از احاديث و پاسخ هاي آن حضرت به مسائل تعداد چهارصد كتاب به رشته تحرير در آوردند كه در دوران پس از وي به اصول اربعة حاءة معروف شده است و كليني و شيخ صدوق و طوسي در نوشتن كتب چهارگانه خود آنها را مرجع خود قرار دادند.[5]و ابن قتيبه در كتاب ادب الكاتب گفته كه كتاب جفر را امام صادق نوشته و در آن است آنچه مردم به آن احتياج دارند و ….. و روايت شده كه آن حضرت محلّي داشت براي عامّه و خاصّه كه مردم از اقطار عالم به خدمتش
مي رسيدند.[6]البته ناگفته نماند كه برخي از كتابها به آن حضرت منتسب است كه توسط شاگردانش تاليف شده است مثل توحيد مفضل و …
اينگونه مي توان نتيجه گيري كرد كه در زمان امام صادق ـ عليه السّلام ـ حركت علمي جان تازه اي گرفت و اين خيزش علمي به دورترين نقاط نيز راه يافت و علوم مختلف با توجه به نياز اجتماع و ظرفيتهاي موجود توسط امام صادق تدريس شد و كتابهاي زيادي توسط شاگردان امام به رشته تحرير درآمد.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. زندگاني امام صادق، نويسنده: عماد زاده اصفهاني.
1.شخصيت امام صادق ،نويسنده:  احمد مغنيه،ترجمه ي سيد جعفرغضبان.
3.صفحاتي از زندگاني امام جعفرصادق،نويسنده: محمد حسين مظفر،ترجمه ي سيدابراهيم سيدعلوي.
4.اصحاب امام صادق ،نويسنده: علي محدث زاده.

پي نوشت ها:
[1] . المعروف الحسيني، هاشم، سيرة الائمة اثني عشر، ترجمه محمّد رخشنده، تهران، انتشارات امير كبير، 1373ش، ج2، ص257.
[2] . مركز مطالعات استراسبورگ، مغز متفكر جهان شيعه، ترجمه ذبيح الله منصوري، تهران، انتشارات جاويدان، چاپ سوم، 1356، ص26 الي 28؛ جعفريان، رسول، حيات فكري امامان معصوم، قم، انتشارات انصاريان، چاپ ششم، 1381ش، ص332.
[3] . حيات فكري و سياسي امامان شيعه، همان، ص331.
[4] . همان، ص345.
[5] . سيرة الائمة اثني عشر، همان، ج2، ص260.
[6] . قمي، شيخ عباس، منتهي الامال، قم، انتشارات هجرت، چاپ يازدهم، بي تا، ج2، ص237.