و: با کودکان یتیم

1- برطرف کردن نیاز مادّی و روحی یتیمان

امام علی علیه السلام تنها به نیازهای جسمی یتیمان بی پدر توجه نداشت بلکه به نیازهای روانی و روحی آنها نیز رسیدگی می کرد،
خرما و برنج و روغن به خانه یتیمان می برد،
و برای آنان غذاهای خوب درست می کرد و آنها را از گرسنگی نجات می داد.
و از نظر تربیتی سعی می کرد با دست خود لقمه در دهانشان بگذارد،
و آنها را بخنداند،
و خطاب به آنان می فرمود:
اگر به شما گفتند پدر شما کیست؟
بگوئید:
ما یتیم نشده ایم، پدرمان علی علیه السلام است.
روزی در منزل یکی از یتیمان، که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام پس از غذا دادن به بچه ی یتیم، با روش های گوناگون سعی داشت آنها را بخنداند، و روی دست و زانو راه می رفت و با صدای تقلیدی از گوسفند بچّه ها را می خنداند،
قنبر به امام علی علیه السلام اعتراض کرد.
پاسخ فرمود:
وقتی داخل خانه شدم، یتیمان گریه می کردند، و حال دوست دارم وقتی از منزل خارج می شوم آنها خندان باشند.(1)
***
این شیوه ی رفتاری، اثر بسیار مهمّی در روحیّات بچه های پدر از دست داده دارد که احساس کمبود نکنند.

2- خوشروئی و تبسّم

برخی برای خود بزرگ جلوه دادن، تُندخو و عبوس بوده و خشن با مردم برخورد می کنند،
و گروهی بداخلاق و عصبانی هستند.
بدزبان و تندخو و بدرفتارند،
متکبّر و دارای خشونت می باشند،
اینها نمی توانند در دل های مردم نفوذ کنند، و دوستان و خویشاوندان را در روابط اجتماعی خشنود نگهدارند.
در اسلام خوشروئی و فروتنی و تبسّم بر لب داشتن و شوخی های با نمک کردن، از ارزش های ارزنده ی اخلاقی است.
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و اله و سلم متواضع، خوشرو و فروتن بود، به گونه ای که همه را جذب می کرد و در عمق جان دوستان نفوذ داشت،
درباره ی آن بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نوشتند:
اِنَّهُ کانَ کَثیرٌ التَّبَسُّم وَ کانَ اَفکَهُ النّاسُ
***
(همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زیاد تبسّم بر لب داشت و از همه بیشتر مزاح و شوخی نمکین می کرد.)(2)
***
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم خود فرمود:
اِنّی لَاَمزَحُ وَلا اَقُولُ اِلَّا حَقَّاً
***
(همانا من از همه بیشتر شوخی می کنم، امّا جز حق چیزی نمی گویم.)
***
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نیز شوخی نمکین داشت، و همواره تبسّم بر لب داشته، خوشرو و متواضع بود، در سلام سبقت می گرفت.
تا آنجا که متکبّران غرور زده به امام علی علیه السلام ایراد می گرفتند،
که چرا شوخی می کند،
و با مردم فروتن است،
و تبسّم بر لب دارد،
و به همین جهت برخی از خود بزرگ بین ها، که مردم را تحقیر می کردند و می گفتند:
علی برای خلافت، مناسب نیست.
روزی سلمان فارسی به حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام گفت:
هذا ماَ اَخَّرَکَ اِلَی الرّابِعَة
***
(اخلاق نیکو و شوخی های تو باعث شد که بی خردان شما را در رتبه ی چهارم خلافت قرار دهند.)
***
و می گفتند:
لَولا دُعابَتُهُ لَکانَ اَولَی النّاسُ بِالخِلافَة
***
(اگر شوخی های علی نبود، از همه سزاوارتر به خلافت بود.)
***
چون جاهلان غرورزده فکر می کردند، یک مدیر سیاسی باید متکبّر و خودخواه و خشن باشد و تا مردم از او ترسیده، اطاعت کنند.
همین جَوسازی ها را عمرو عاص در شام بر ضدِّ امام علی علیه السلام داشت که در خطبه ی 83 نهج البلاغه حضرت پاسخ او را می دهد:
عَجَباً لاِبْنِ النَّابِغَةِ ! یَزْعُمُ لِاَهْلِ الشَّامِ أَنَّ فِیَّ دُعَابَةً، وَأَنِّی امْرُؤٌ تِلْعَابَةٌ: أُعَافِسُ وَأُمَارِسُ لَقَدْ قَالَ بَاطِلاً، وَنَطَقَ آثِماً… أَمَا واللهِ إِنِّی لَیَمْنَعُنِی مِنَ اللَّعِبِ ذِکْرُ الْموْتِ
***
(شگفتا، پسر آن زن نابغه، در میان مردم شام رواج می دهد که من اهل شوخی بوده با سخنان خنده آور مردم را سرگرم کرده ام، حرفی به باطل گفته و سخنی به گناه انتشار داده است.
سوگند به خدا همانا مرا یاد مرگ از شوخی کردن و سرگرمی های بیهوده باز می دارد)(3)
***

هـ: لذّت های حلال

1- روان آدمی و لذّت های حلال

روح آدمی دارای نیازها و نیازمندیهای گوناگونی است.
آنگونه که جسم آدمی نیاز به انواع ویتامین ها، غذاها و میوه جات و سبزیجات دارد،
روح نیز نیاز به شادابی دارد،
روح آدمی نیز مریض می شود و باید درمان گردد،
روح آدمی نیز محتاج به انواع غذاهای روحانی است که در روانشناسی امروز به صورت جدّی، تحت برّرسی و شناسائی است.
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در این رابطه فرمود:
إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ کَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ، فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِکْمَةِ.
***
(این دل ها همانند تن ها خسته می شوند، برای نشاط آن به سخنان تازه ی حکیمانه روی بیاورید.)(4)
***
از این رو انواع پند و اندرز، موعظه، سخنان اخلاقی، اشعار عرفانی، جلسات درس اخلاق، و تفسیر، و کلمات حکیمانه می توانند لذّت های روح را فراهم آورده و آن را درمان کنند.

2- ضرورت لذّت های حلال

پس اگر روح آدمی چون جسم، غذا می طلبد،
مریض گشته احتیاج به دارو و درمان پیدا می کند.
لذّت های حلال برای درمان روح یک ضرورت است،
تا به نیازمندی های روان آدمی پاسخ مثبت داده شود،
که امام علی علیه السلام فرمود:
لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ، وَ سَاعَةٌ یَرُمُّ مَعَاشَهُ، وَ سَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ، وَ بَیْنَ لَذَّتِهَا فِیمَا یَحِلُّ وَ یَجْمُلُ، وَ لَیْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ شَاخِصاً إِلَّا فِی ثَلَاثٍ: مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ خُطْوَةٍ فِی مَعَادٍ، أَوْ لَذَّةٍ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ.
***
(مؤمن باید شبانه روز خود را به سه قسم تقسیم کند،
زمانی برای نیایش و عبادت پروردگار،
و زمانی برای تأمین هزینه زندگی،
و زمانی برای واداشتن نفس به لذّت هایی که حلال و زیباست.
خردمند را نشاید جز آن که در پی سه چیز حرکت کند کسب حلال برای تأمین زندگی، یا گام نهادن در راه آخرت، یا به دست آوردن لذّت های حلال.)(5)
***

پی نوشت ها :

1- دررالمطالب-و- شجره طوبی
2- جامع السّعادات
3- خطبه ی 1/83 و 4 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف
4- حکمت 197 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، که برخی از اسناد آن به این شرح است:
(1)- عقد الفرید ج6 ص 279: ابن عبد ربه مالکی (متوفای 328 هـ)
(2)- اصول کافی ج1 ص 48 ح1: کلینی (متوفای 328هـ)
(3)- دستور معالم الحکم ص 23: قاضی قضاعی (متوفای 454 هـ)
(4)- ربیع الابرار ج1 ص 23 ب1: زمخشری معتزلی (متوفای 538هـ)
(5)- نهایة الارب ج8 ص 181: نویری شافعی (متوفای 732 هـ)
5- حکمت 390 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، که برخی از اسناد آن به این شرح است:
(1)- کتاب أمالی ج1 ص 146 م 5 ح 53/240: شیخ طوسی (متوفای 460هـ)
(2)- کتاب محاسن ص 345 ح4 ب1: احمد بن محمد برقی (متوفای 274 هـ)
(3)- منهاج البراعة ج3 ص 414: ابن راوندی (متوفای 573هـ)
(4)- کنزالعمال ج8 ص 236: متقی هندی حنفی
(5)- تحف العقول ص 203: ابن شعبه ی حرانی (متوفای 380 هـ)

منبع مقاله :
دشتی، محمد، (1379)، امام علی(ع) و تفریحات سالم(الگوهای رفتاری 15)، قم: انتشارات امیرالمؤمنین علیه السلام، چاپ سوم