امام كاظم ـ عليه السلام ـ در بخشي از يک حديث فرمودند: «و ساعة تخلون فيها للذاتكم في غير محرم.» منظور امام كاظم ـ عليه السلام ـ از لذت هاي حلال چيست؟ مصاديق اين لذت ها چيست؟ آيا لذت همان تفريحات سالم است؟ و بالاخره مصداق هاي تفريحات سالم از نظر اهل بيت ـ عليهم السلام ـ چيست، بيان نماييد؟

براي روشن شدن بخش ها و محورهاي جواب سوال، بيان چند نكته لازم و ضروري است:
1. بيان اصل حديث: از امام كاظم ـ عليه السلام ـ نقل شده است كه فرمودند: اجتهدوا اَنْ يكونَ زمانُكم اَربعَ ساعاتٍ: 1. ساعةٌ لمناجاةِ الله 2. و ساعةٌ لامرِ المعاش 3. و ساعةٌ لمعاشرةِ الاِخوان و الثقاتِ الذين يعرفونكم عيوبَكم و يخلصون لكم في الباطنِ 4. و ساعةٌ فيها للذاتِكم في غير محرَّمٍ و بهذه الساعة تقدرون علي الثلاث ساعات. لا تحدثوا انفسَكم بفقرٍ و لا بطولِ عمرٍ فاِنّه من حدث نفسَه بالفقرِ بخِل و من حدثها بطول العمر يحرص اجعلوا لانفسِكم حظاً من الدنيا باعطائِها ما تشتهي من الحلال و ما لا يثلم المروة و ما لاسرف فيه و استعينوا بذلك علي امور الدينِ فاِنّه روي ليس منّا من ترك دنياه لدينه او ترك دينه لدنياه.»[1]2. ترجمة حديث: كوشش نماييد (تا) اوقات شما چهار ساعت و بخش باشد. 1. ساعتي براي عبادت و خلوت با خدا 2. ساعتي براي تامين معاش. 3. ساعتي براي ديدار و هم نشيني برادران مورد اعتماد و كساني كه شما را به عيوبتان واقف مي سازند و در باطن نسبت به شما خلوص و صفا دارند. 4. ساعتي را به تفريحات و لذايذ خود اختصاص دهيد و از مسرت و نشاط ساعت تفريح، نيرو (ذخيره و انباشته نماييد و خستگي را رفع كنيد) تا در ساعات ديگر بهتر و با قدرت بيشتر انجام وظيفه نماييد. در خودتان فقر و طول عمر را پديدار نسازيد، زيرا هر كس احساس فقر بكند، تنگ نظر باشد  و هر كس احساس عمر طولاني داشته باشد، حريص شود. از لذايذ دنيوي بهرة كاميابي خويش قرار دهيد و خواسته ها و تمايلات خود را از راه هاي شروع برآورده سازيد. مراقبت كنيد در اين كار (تا) به مردانگي و شرافتتان آسيب نرسد و دچار اسراف و تندروي نشويد. تفريح و سرگرمي هاي لذت بخش شما را در ادارة زندگي ياري مي كند و به كمك آن بهتر به امور ديني خويش موفق خواهيد شد. كسي كه دنياي خويش را به خاطر دين خود و دين خود را به خاطر دنيايش رها سازد از ما نيست.
3. تعريف لذت: لذت ها به معناي خوشي و تفريح مي باشد و مقابل آن اَلَم است.[2] از لذت نيز تعريف هاي گوناگوني ارائه شد. برخي گفته اند لذت امر روشني است و نياز به تعريف آن نيست. به هر حال تعريفي كه مورد نظر است اين است كه لذت عبارت است از كيفيات نفساني كه خوشايند با طبع و ميل باشد.
4. وقت شناسي و اوقات فراغت: روايات اهل بيت ـ عليهم السلام ـ هم صدا در اين جهت تاكيد داشته اند و راهكارهاي بسيار زيبايي را پيش و روي ما گذارده اند. در اين مختصر، به يك حديث اشاره و بسنده مي شود. در حديث آمده است: «وقت و فرصت آدمي، شمشير برنده است كه اگر آن را قطعه قطعه سازي (و در يك برنامة سنجيده) به سود خود از آن بهره گيري و بهره وري نمايي به هدف و مطلوب خود، دست مي يابي (و به لذات دنيايي، جسماني و بهشتي[3] مي رسي) و گرنه اين شمشير تو را قطعه قطعه مي كند و وجودت را در هم مي نوردد.»[4]در اين راستا، بحث از اوقات فراغت هم بسيار مهم و جدي است و براي پر كردن و پر بار كردن آن بايد برنامه ريزي دقيقي ارائه كرد. و راهكار آن در روايات بيان شده است.
5. لذت هاي حلال و رعايت اعتدال: لذت هاي حلال با رعايت اعتدال قابل تحقق و قابل قبول است. لذت هاي حلال آن است كه دين محور باشد و در چهارچوب دستورات دين گنجانده شود. دستورات دين را بايد در قرآن شريف، سيرة علمي و عملي معصومين ـ عليهم السلام ـ و در عقل برهاني و عقل سليم جستجو كرد. بحث از لذت هاي حلال خود دامنة گسترده اي دارد و مصاديق بسيار فراواني را مي توان براي آن ترسيم كرد؛ آنچه مهم است، معرفت ديني است و به دنبال آن پايبندي به دستورات دين او و رعايت اعتدال است.
6. مصاديق لذت: لذت در عرصه هاي گوناگون و به اعتبارات گوناگون قابل تقسيم است. 1. لذت هاي جسماني و لذت هاي معنوي 2. لذت هاي حلال و لذت هاي حرام و شيطاني 3. لذت هاي دنيايي و لذت هاي اخروي 4. لذت هاي حيواني و لذت هاي انساني 5. برخي لذات ها را به لذت هاي عقلي و وهمي و حسي و خيالي اخلاقي، عرفاني و فلسفي نيز تقسيم كرده اند.[5] به هر حال هر كدام از اين اقسام، مصاديق بي شماري را به خود اختصاص مي دهند، كه بررسي همة آن در اين مختصر مقدور نباشد. اما به اختصار به برخي از مصاديق آن اشاره مي شود تا راهكاري براي بيان ساير اقسام و مصاديق آن باشد.
آنچه در روايتِ مورد نظر سوال از لذت ها، سخن به ميان آمد، همان لذت هاي مادي و جسماني است و در اينجا به برخي از مصاديق آن اشاره مي شود:
1. استفاده از زيبايي هاي طبيعت: در قالب جهان گردي، كوه نوردي و…. قرآن شريف با يك تعبير بسيار زيبا به اين نكته اشاره مي كند، مي فرمايد: « فَسِيرُوا فِي الأرْضِ »[6] يعني «در زمين گردش كنيد» كه هم لذت بخش و نشاط آفرين است و هم درس آموز و پيام آفرين.
2. هنر آفريني، در عرصه هاي نقاشي، خطاطي، رنگ آفريني و… كه براي علاقه مندان لذت بخش و نشاط آور است. امام علي ـ عليه السلام ـ به جاذبه ها و لذت هاي كلامي قرآن شريف در نگاه هنرمندان اشاره مي كند، مي فرمايد: «ظاهر قرآن زيباست و باطن آن ژرف و ناپيداست.»[7]3. ازدواج و لذت هاي بسيار جدي و شرعي: قرآن شريف و روايات در اين راستا سنگ تمام گذاشته اند و قرآن شريف زيباترين تعبير را در اين راستا به كار برده و از همسر شرعي و لذت هاي حلال به كشتزار و كشت و كار ياد كرده است.[8]4. استفاده از نعمت ها و زينت هاي لذت آفرين: پوشاك زيبا، آراستگي ظاهري، خوردن غذاهاي لذيذ و سالم، استفاده از عطر و چيزهاي خوش بو، شانه كردن، مسواك زدن و غيره از جملة نعمت ها و زينت هاي نشاط آفرين و لذت بخش مي باشند. قرآن شريف مي فرمايد: «اي فرزندان آدم، جامعه ي زيباي خود را هنگام رفتن به مسجد و در هر نمازي، برگيريد (و بر تن كنيد) و (از نعمت هاي الهي) بخوريد و بياشاميد و (لي) زياده روي نكنيد كه او (خدا) اسراف كاران را دوست نمي دارد. (اي پيمبر!) بگو: زيورهايي را كه خداوند براي بندگانش پديد آورده و (نيز) روزي هاي پاكيزه را چه كسي حرام گردانيد؟[9]… »
در مورد شان نزول اين دو آيه چنين آمده است كه: مردان در روز و زنان در شب، به صورت برهنه طواف خانة خدا انجام مي دادند. در ايام حج غذا نمي خوردند و فقط در حد قوت لايموت تناول مي كردند. لذا خداوند در اين آيه،‌ به پوشيدن لباس و خوردن غذا تا حدي كه موجب ضرر نباشد امر كرد.[10] به هر حال خداوند پديد آورندة زينت ها و روزي هاي پاكيزه و لذت آفرين است و تحريم كنندگان آن را نكوهش مي كند[11]… در جاي ديگر قرآن شريف مي فرمايد: بهره هاي دنيايي خودتان را ناديده نگيريد و خود را از آن محروم نكنيد.[12]در مورد استفاده از انواع زينت ها و چيزهاي لذت آفرين، اسلام همانند تمام امور زندگي فردي و اجتماعي، حد اعتدال را انتخاب كرده است. نه تجمل پرستي مورد تاييد اسلام است و نه پشمينه پوشي و عرفان درويشي.
آن چه به صورت كلي در مورد لذت ها قابل بيان است اين است كه هر كاري كه به جسم و جان و كرامت و شخصيت انسان ضربه نزند، مي تواند عنوان لذت هاي مشروع و حلال پيدا كند. در غير اين صورت عنوان لذت ها عوض مي شود و صفت شيطاني و حيواني به خود مي گيرد.
7. اما تفريحات سالم از نظر اهل بيت ـ عليهم السلام ـ : معناي حديث مورد پرسش بسيار روشن است و راهكار خوبي است، براي رسيدن به يك زندگي استاندارد ديني و آرماني.
بحث از تفريحات سالم از نظر اهل بيت ـ عليهم السلام ـ ، همانند بحث از لذت هاي مشروع است. شايد نتوان بين اين دو بحث تفكيك كرد ولي به اختصار به برخي از تفريحات سالم از منظر اهل بيت ـ عليهم السلام ـ نيز اشاره مي شود:
1. اما تفريحات سالم از منظر مقام عصمت ـ عليهم السلام ـ : ورزش باعث سلامتي جسم و جان: پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ مي فرمايد: «تفريح و ورزش كنيد. زيرا دوست ندارم كه در دين شما خشونتي ديده شود.»[13]2. مسافرت باعث سلامت: پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: «مسافرت كنيد تا صحيح و سالم بمانيد.»[14]3. مسابقه در عرصه هاي گوناگون: «امام صادق ـ عليه السلام ـ شخصاً در مسابقة تير اندازي حاضر مي شد.»[15]4. كار و تلاش در عرصه هاي گوناگون: امام رضا ـ عليه السلام ـ فرمود: «آن كس كه براي تامين معاش عائلة خود فعاليت مي كند و در پي روزي مي رود، اجرش از مجاهد راه خدا بزرگتر است.»[16]5. ديد و بازديد و صلة رحم: رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: «صلة الرحم تزيد في العمر»[17]6. خطاطي و هنر نمايي در عرصه هاي گوناگون: پيمبر ـ صلي الله عليه و آله ـ در داوري در سنجش تست هوش و بهرة هوشي حسنين ـ عليهما السلام ـ  بين آن دو مسابقة خوشنويسي اجرا كرد و فرمود: «هر كس خط او زيباتر است، قدرت (و بهرة‌ هوشي) او نيز بيشتر است.»[18] و هر دو خيلي خوش نوشتند.
7. ايجاد تنوع و استراحت هاي كوتاه مدت در كارها: امام علي ـ عليه السلام ـ فرموده است: «هر يك از اعضاي بدن به استراحت احتياج دارد.»[19] 
نتيجه گيري:
بنابراين از نظر اسلام و معارف اهل بيت ـ عليهم السلام ـ ، لذت هاي مشروع و تفريحات سالم در عرصه هاي گوناگون پذيرفته شد و بسيار پسنديده شمرده شد و پيش فرض و پيش داوري بر اين كه اسلام با لذت ها و تفريحات مخالف است درست نيست و با مطالعه و تحقيق بايد عرصه ها و مصاديق آن را شناسايي كرد و موارد شيطاني و الهي را از هم تفكيك كرد.

معرفي منبع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ زيبايي از ديدگاه اسلام، محمد تقي جعفري.

پي نوشت ها:
[1] . حسن بن شعبه حراني، تحف العقول، قم،‌ جامعه مدرسين، 1404، ص409ـ410.
[2] . معين،‌ محمد، فرهنگ فارسي، تهران،‌ اميركبير، چاپ هشتم، 1371، ج3،‌ ص3577.
[3] . محمد/15.
[4] . العاملي، زين الدين (شهيد ثاني)، منية المريد، قم، مكتب الاعلام الاسلامي، چاپ اول، 1368، ص230.
[5] . فرژنگ فارسي، همان، ص3577.
[6] . آل عمران/138.
[7] . نهج البلاغه، خ18.
[8] . بقره/223.
[9] . اعراف/31ـ32.
[10] . لاهيجي، محمد، تفسير شريف لاهيجي، بي جا، داد، چاپ سوم، بي تا، ج2، ص22.
[11] . علي اكبر، هاشمي رفسنجاني و ديگران، تفسير راهنما، قم، مركز انتشارات، چاپ اول، 1375، ج5، ص270.
[12] . قصص/77.
[13] . نهج الفصاحه، ص105، ح531.
[14] . مستدرك، ج2، ص22.
[15] . حر عاملي، وسايل الشيعه، ج4، ص231.
[16] . همان، ص420 و 359.
[17] . معاني الاخبار ، شيخ صدوق ، ص264.
[18] . همان، ص78.
[19] . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار،‌ ج14، ص540.