امر به معروف و نهی از منکر در صورتی بر انسان واجب است که آمر بداند کار شخص خطا کار حرام است. یا بټنه شرعى اقامه شود.( در فقه معمولا به دو شاهد عادل، بینه گویند؛ لذا این سخن معروف است که «البیئة على المدعی والیمین على من أنکر»؛ در نزاع، هر کس مدعی است، باید بینه ( دو شاهد عادل) اقامه کند، و اگر بینه در کار نبود، بر منکر (انکار کننده است که سوگند بخورد و دعوا به نفع او فیصله یابد. بینه در اصطلاح فقها به دو شاهد (مرد) یا شاهد و سوگند اختصاص دارد. همچنین گاهی بینه بر چهارمرد یا سه مرد و دو زن نیز اطلاق می شود.)
 
 اما اگر یقین ندارد، یعنی می بیند کسی کاری را انجام می دهد، ولی شک میکند که کارش حرام است یا حلال؛ مثلا کسی یا گروهی در بوستان شهر گردش می کنند تا جلوی مفاسد را بگیرند. همین مأموریت ها و نظارت ها در بوستان ها و برخی مکان های عمومی بسیار خوب است، اما این مأمور در حال گشت می بیند زن و مردی در گوشه ای نشسته و میوه، آجیل و چای می خورند و می گویند و می شنوند. در این صورت دو احتمال است؛ یک: با هم محرم هستند و احتمال دیگر: خدای ناکرده قصد گناه و روابط فاسد دارند. در چنین مواردی باید بنا را بر پاکی و خوبی گذاشت و این که فحشایی در کار نیست. پس نهی از منکر جایز نیست.
 

آیا بدبینی و مشکل ایجاد نمی شود؟

انسان باید بیندیشد که آیا نهی کردن آنان مفاسدی دارد یا نه؟ آیا بدبینی و مشکل ایجاد نمی شود؟ البته خوب است هر کس از رفتن به مکان ها یا انجام دادن کارهایی که سبب تهمت یا بدگمانی می گردد بپرهیزد. امام صادق(علیه السلام) چنین فرمود: از جاهای شک برانگیز بپرهیزید. و کسی از شما با مادر خود در راه نایستد، زیرا همه رهگذران و ناظران نمیدانند که او مادر شما است.
 
 از این رو، افراد جامعه باید از رفتن به جاهایی که سبب متهم شدن انسان است بپرهیزند تا زمینه برای این موضوع فراهم نگردد. با وجود این اگر کسی به هر دلیل یا از روی ناچاری در جایی توقف کرد یا با کسی همراه شد که زمینه بدگمانی را فراهم آورد، دیگران و ناظران حق ندارند او را متهم کنند و بگویند حتما در اندیشه کار خلاف و گناه است.
 
اگر انسان با دید عادی نگاه کند احتمال هست که این کار خوب باشد، بگوید خوب و پاک است، مشکلی نیست. مثلا زن و مردی در خودرو نشسته اند و گوشه یا کنار جاده یا بوستانی توقف کرده، دارند با هم صحبت می کنند. در این جا دو احتمال وجود دارد؛ یا محرم هستند یا اهل فساد. در چنین موردی کنجکاوی و دقت و جست وجو لازم نیست و ضرورت ندارد، بلکه جایز و صلاح نیست.
 
یا کسی هنگام عبور از جلوی خانه ای سر و صدایی از درون آن می شنود. احتمال می دهد که پدر و مادر خانواده با فرزندان و خویشاوندانشان، می گویند و می شنوند و می خندند. شاید هم خدای ناکرده یک فسادی در کار باشد. آیا جایز است انسان داخل خانه برود یا برای جلوگیری از فرار آنها، از دیوار بالا رفته و منزل آنان را بازرسی کند تا ببیند آیا فعل حرامی را مرتکب می شوند یا نه؟ این خانه، خانه مردم است که داخل آن مشغول کاری هستند. هیچ کس حق ندارد بدون مجوز مرجع قضایی داخل خانه شود و مزاحم مردم شود.
 
در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم  یکی از صحابه از کنار منزلی عبور می کرد که صدای ساز و آواز از آن بلند بود.( صحابه با اصحاب «جمع صاحب» کسی که همراه و هم عصر رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) و مدتی با ایشان بوده، آن حضرت را دیده و گفتارش را شنیده است؛ همچون: سلمان، مقداد، عماریاسر، ابوذر و بلال… که البته برخی از صحابه کارهای خلاف نیز داشته یا حتی منافق بودند. ولی به افرادی که در نسل بعد از اصحاب بودند و پیامبر را ندیدند «تابعین» می گویند. ) او با خود گفت بروم نهی از منکر بکنم! داخل منزل رفت و دید اتفاقا، خیلی هم مناسب و به هنگام آمده، زیرا در آنجا هم مشروب است و هم زن فاسد! گفت: یا عدو الله! چرا اینجا مرتکب گناه میشوی؟ نمی دانستی که خداوند متعال تو را رسوا میکند؟ آن مرد به او گفت: ای صحابه پیغمبر! اگر من مرتکب گناهی در داخل خانه ام شدم، تو چندین خلاف را مرتکب شده ای. یکی این که اسلام در قرآن می فرماید تجسس نکنید، اما تو آمدی که چیزی کشف کنی. دیگر این که قرآن می فرماید: « وأتوا البیوت من أبوابها » وقتی خواستید وارد خانه ای بشوید از صاحب خانه اجازه بگیرید و از در وارد شوید، ولی تو اجازه نگرفتی و از دیوار آمدی. سوم این که قرآن می فرماید و إذا لم بیوتأقسموا و اگر خواستید وارد خانه ای بشوید، سلام بکنید، و تو سلام هم نکردی. تو بدتر کردی یا من؟ آن صحابی گفت: به هر حال من آمدم داخل و می بینم تو مرتکب بعضی گناهان شده ای و می توانم تنبیهت کنم. صاحب خانه گفت: حالا من چه کنم و تو چه قولی می دهی؟ او گفت: قول می دهم عفو کنم. گفت: اگر مرا عفو کنی، دیگر این گناه را مرتکب نمی شوم. گفت: عفوت کردم. به هر حال درست است که انسان باید دنبال کشف جرم و مجرمین باشد و آنان را پیدا کند اما جست وجو و دقت هایی از این قبیل شرعا جایز نیست و حرام است. بله، گاهی در خانه ای احتمال تشکیل مرکز فساد می رود؛ مثلا نوارهای فساد تولید می شود، یا احتمال می دهد توطئه ای در کار باشد، و مدرکی نیز بر آن دلالت کند، در این صورت می شود با اجازه دستگاه قضایی اقدام کرد.
 
آمران در مواقعی باید اقدام کنند که واقعا منکری انجام می گیرد یا معروفی ترک می شود. اما اگر دلیل و قرینه محکمی ندارند، نباید زندگی مردم را به هم بریزند. باید بگذارند بر طبق جریان عادی پیش رود، و با گذشت زمان اگر یقین پیدا کردند، یا به وسیله ای کشف شد که توطئه و فسادی در کار است، آن گاه بر اساس ضوابط و قوانین اقدام کنند.
 
منبع: مهم ترین واجب فراموش شده: امر به معروف و نهی از منکر، آیة الله ابراهیم امینی، صص86-82، مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)،قم، چاپ دوم، ۱۳۹۲