انسان بايد چگونه مسؤليت پذير باشد و وظيفه‌اش را انجام دهد؟

مسئوليت پذيري ابعاد مختلفي دارد و مهمّ‌ترين آن‌ها عبارتند از:
1. مسئوليت پذيري انسان در برابر خداوند.
2. مسئوليت پذيري انسان در برابر خود.
3. مسئوليت پذيري انسان در برابر ديگران.
مسئوليت پذيري نوع سوم بيشتر از دوتاي قبلي مورد پرسش قرار مي گيرد و ما هم رشته بحث را به آن وصل مي كنيم. مسئوليت پذيري در برابر ديگران در صحنه جامعه و روابط بين فردي معنا پيدا مي‌كند. مسئوليت پذيري به معناي سوم، يكي از صفات ارزشمندي است كه در نقطة مقابل خود خواهي قرار گرفته و سر چشمة بسياري از كمالات مي‌باشد. اين ويژ‌گي انسان را از گوشة خلوت و انزوا خارج نموده به طرف جامعه و زندگي اجتماعي سوق مي‌دهد و سبب مي‌شود كه انسان حصار زندگي فردي و بي تفاوتي در برابر جامعه را در هم شكسته و بين سر‌ نوشت و سعادت خود با سعادت و سر‌نوشت ديگران پيوندي عميق برقرار كند.
رسول گرامي اسلام فرمود: «كسي كه صبح كند و به امور مسلمانان اهتمام نداشته باشد، مسلمان نيست».[1]

مصداق‌هاي مسئوليت پذيري و وظيفه شناسي
مسئوليت پذيري در برابر ديگران و در صحنه جامعه، مصاديق فراواني دارد كه در اينجا عمده ترين آن‌ها را ياد آور مي‌شويم.
1. خدمت به ديگران: يكي از مصاديق روشن و بارز مسئوليت پذيري در صحنة جامعه، خدمت به مردم و برآوردن حاجات ديگران است. در سخنان معصومان ـ عليهم السّلام ـ در اين زمينه سفارش فراوان شده است، لذا يكي از وظايف ما اين است كه نيازمندي‌هاي مادي، معنوي و . . . ديگران به خصوص برادران ديني خود را در حدّ توان برآورده سازيم.
كمك مالي يكي از موارد مهم كمك به ديگران است. امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «كسي كه نيازمندان ما را ياري كند پاداش او با جدّ بزرگوار ما است».[2] امام باقر ـ عليه السّلام ـ نيز فرمود: «از حق مؤمن بر برادر مؤمن‌اش اين است كه چون گرسنه باشد سيرش كند، عيب‌ها‌يش را بپوشاند‌، در رفع غصه‌هايش بكوشد و بدهي او را بپردازد».[3] پس به مقتضاي اين احاديث شريف، همة ما مسئوليت داريم كه در حد توان و قدرت خود به نيازمندان جامعه كمك نماييم. يكي ديگر از جلوه‌هاي خدمت به ديگران، كمك فكري و فرهنگي به مردم است. ائمة معصومين ـ عليهما السّلام ـ در برخي روايات، راهنمايي فكري به مردم را «اعانت» و «خدمت» دانسته‌اند.[4]افرادي كه صلاحيّت و شايستگي كار فرهنگي را دارند، وظيفه آن‌ها اين است كه با قلم و بيان خود در نشر فرهنگ اسلامي بكوشند، به خصوص كار فرهنگي در زمينة تربيت و راهنمايي نسل جوان و نوجوان كه آينده سازان كشور اسلامي هستند و از سوي ديگر در معرض تهاجم فرهنگي دشمن قرار دارند،  بايد تلاش كنيم كه روحيه دين باوري را در آن‌ها بيدار كنيم.‌
تمام اين موارد، از مصاديق مسئوليت پذيري و اهتمام به امور مسلمانان است. در حديثي كه از حضرت پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل كرديم، ايشان فرمودند: «من اصبح و لايهتمَّ بامور المسلمين فليس بمسلم»، «كسي كه صبح كند و به امور مسلمين اهتمام نداشته باشد مسلمان نيست». در اين حديث اشاره به اين مطلب شده است كه همة ما در برابر مسلمانان جهان وظيفه و مسئوليت داريم، از حقوق آن‌ها دفاع كنيم و در راه نجات و آزادي مستضعفان و محرومان جهان تلاش كنيم، در جاي ديگر، پيامبر اسلام مي‌فرمايد: «كسي كه فرياد ياري و كمك فرد ديگري را بشنود و اجابت نكند، مسلمان نيست».[5]2. امر به معروف و نهي از منكر: يكي ديگر از مسؤليت‌هاي اجتماعي كه انسان بايد به آن عمل كند، امر به معروف و نهي از منكر است. امر به معروف، خوبي‌ها و نيکي هاي فردي و جمعي را ترويج مي‌نمايد و انگيزة كافي براي شناسايي و عمل به آن‌ها را فراهم مي‌آورد. نهي از منكر به مبارزه با انحرافات و آلودگي‌ها برخاسته و جامعه را از آسيب پذيري و سلطه پذيري از بيگانگان باز مي‌دارد. خداوند در قرآن به انجام اين رسالت اجتماعي تأكيد فراوان نموده است،[6] آمران به معروف، پاسدار‌ان سنگرهاي اعتقادي و رفتاري جامعه و حافظان فرهنگ خودي و هويت ملي مي‌باشند و ناهيان از منكر، مرزبانان مقاوم در برابر تهاجم فرهنگي دشمنان هستند، لذا چه خوب است كه به اين مسئوليت و وظيفه ارزشمند خود عمل كنيم و ارزش‌هاي اسلامي را در جامعه ترويج نموده با جلوه‌هاي تهاجم فرهنگي مبارزه نماييم.[7]3. فرهنگ سازي ديني؛ خواستگاه تعاليم آسماني، فطرت انساني  است، و اين امتياز مهم‌ترين برتري فرهنگ اسلامي بر فرهنگ الحادي غرب است. در نتيجه وظيفه و مسئوليت همة ما اين است كه «شكوفا كردن كمال جويي و خداپرستي جوانان و نوجوانان جامعه كوشا باشيم. همة ما به عنوان فرهنگ سازان جامعه اسلامي و كساني كه سعي داريم ارزش‌هاي اسلامي را در جامعه نهادينه كنيم، در صورتي مي‌توانيم اين وظيفه و مسئوليت خود را به نحو احسن انجام دهيم كه روش‌هاي مؤثر و كارآمدي را به‌كار گيريم، ما وظيفه داريم كه هم خود با رفتار و عملكرد خود الگوي مناسبي براي ديگران باشيم و هم الگوهاي موفّق مذهبي در طول تاريخ را به ديگران معرّفي نمائيم. آن‌چه بيان گرديد، مصاديق اصلي و عمدة مسئوليت پذيري در روابط اجتماعي و صحنة جامعه بود كه نتيجة آن برقراري نظم و انضباط اجتماعي و رشد و شكوفايي نيروهاي فكري و خود كفايي اقتصادي است.
براي كامل شدن بحث، مناسب است به دو حيطة ديگر مسئوليت پذيري يعني مسئوليت پذيري انسان در برابر خود و مسئوليت پذيري در برابر خدا نيز اشارة كوتاهي شود. مسئوليت پذيري در برابر خود، همان خودشناسي و عمل به تعهدات اخلاقي است، همة ما وظيفه داريم كه مقام و منزلت خود را درك كنيم، و عبادات و اعمال اخلاقي را به عنوان وظيفه انجام دهيم تا شخصيت انساني ما شكوفا گردد.
مسئوليت پذيري در برابر خدا، اطاعت از قوانين و دستورات اسلام است و به اين معنا، گسترة وسيعي را شامل مي‌شود. نكته‌اي كه در پايان لازم است يادآوري شود اين‌كه: مسئوليت پذيري متفرّع بر مسئوليت شناسي و احساس مسئوليت است، لذا ابتدا بايد سعي كنيم احساس مسئوليت را در خود و ديگران پيدا كنيم، آن‌گاه مسئوليت فردي و اجتماعي خود را بشناسيم، و در قدم سوّم، مسئوليت خود را بپذيريم يعني به آن عمل نمائيم كه پذيرش مسئوليت و انجام وظيفه، موارد بسياري دارد و ما تنها به عمده‌‌ترين و مهم‌ترين آن‌ها اشاره كرديم.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. يعقوب علي برحي، سيماي كارگزاران، انتشارات شهريار، 1378.
2. محمّد علي سادات، اخلاق اسلامي، سمت، 1368.

پي نوشت ها:
[1] . كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، دفتر نشر فرهنگ اهل‌بيت ـ عليهم السلام ـ  ج 3، ص 238.
[2] . مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار، مكتبة الاسلامية، ج 100، ص 124.
[3] . كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي ،ج 2، ص 169.
[4] . مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار، مكتبة الاسلامية، ج 75، ص 21.
[5] . كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، دفتر نشر فرهنگ اهل‌بيت، ج 3، ص 239.
[6] . آل عمران/104، «بايد در ميان شما گروهي باشند كه به خير دعوت كرده، امر به معروف نموده و از منكر نهي نمايند، اين گروه رستگارند».
[7] . نويد، مهدي، فرهنگ و مقاومت فرهنگي، 1374، ص 138 ـ 132.