واژه «انواع» به حالت‌های گوناگون ترکیب میان زمان و مکانی اشاره دارد که برای آموزش دینی به کار رفته است. مرور اجمالی ذیل از انواعی که بیشترین وقت را به خود اختصاص داده است، آغاز می شود و تا مواردی که کمترین وقت صرف آن شده ادامه دارد؛ گستره ای که از مدارس شبانه روزی تمام وقت تا مطالعات گاه و بی گاه دینی را در بردارد. یک تحقیق محدود درباره ارتباط میان مقدار زمانی که برای آموزش صرف شده و کامل بودن یادگیری دینی، این بینش عمومی را تأیید می کند که هر قدر زمان صرف شده برای مطالعه بیشتر باشد، اطلاعات دینی به دست آمده بیشتر و اعتقادات دینی عمیق تر است (هارتمن، ۱۹۷۹ / هایمل فارب 1977). بنابراین، انتظار می رود که از میان انواع مورد بحث در این بررسی، مواردی که در ابتدا توضیح داده شده به کامیابی بیشتری در تحقق اهداف دینی بینجامد.
 

مدارس شبانه روزی تمام وقت

مؤسساتی که بیشترین فرصت را برای آموزش دینی در نظر می گیرند، مدارسی هستند که شاگردان به گونه تمام وقت در آنها به سر می برند و برنامه ای را که کاملا یا به طور غالب دینی است، اجرا می کنند. در این موقعیت ها نه تنها زمان کلاس شاگردان و ساعات مطالعه آزاد آنها بر موضوعات دینی متمرکز است، بلکه وقت های غذا خوردن و تفریح نیز غالبا با تعالیم و شعائر دینی پر شده است.
 
مدارس شبانه روزی تمام وقت در سابقه ورودی‌های خود تفحص می کنند. در عصر حاضر، این نوع مدارس بیشتر در آسیا و افریقا یافت میشود و تقریبا کودکان و جوانان پسر در آن شرکت می کنند. چنین مؤسساتی در اروپا و امریکا هم وجود  دارد، اما تعداد آنها بسیار کمتر است و موضوعات غیردینی (ریاضیات، علوم اجتماعی و علوم محض) را بیش از مدارس سنتی آسیا و آفریقا در برنامه های آموزشی و درسی خود می گنجاند.
 
در مناطق اسلامی، مدارس شبانه روزی بسیار شبیه هم است و بیشتر بر قرآن و دیگر متون اسلامی و زبان عربی تمرکز دارد. این وضعیت حتی در مدارسی که در مناطق گوناگون با عنوان های متفاوت شناخته می شوند نیز وجود دارد. در کشورهای عربی مدرسه، در سودان خلوت kalwa ، در اندونزی پسان ترن Pesantren ، در مالزی پاندوک pondok. مدارس آیین هندو، به مطالعه وداها Veda و دیگر متون هندویی و (بیشتر اوقات) فنون مکاشفه می پردازند. این مدارس را در هند آشرم Ashram و در تایلند، وت wat  می گویند.
 
 در نتیجه گرایش‌های عمومی، مدارس دینی تمام وقت، هم از نظر تعداد و هم از نظر نسبت موضوعات دینی به موضوعات غیردینی، رو به کاهش بوده است. در کشورهای در حال توسعه این کاهش در مدارس دینی عمدتا از برنامه های متجددسازی» این جوامع ناشی شده است. منظور از «متجددسازی modernization programs »، پذیرش ارزشهای اجتماعی – اقتصادی و فناوری کشورهای پیشرفته غربی است. فارغ التحصیلان برنامه های آموزش دینی سنتی در می یابند که برای مقتضیات شغلی دنیای جدید آمادگی ندارند. بنابر این دیدگاه، آموزش برای انسان خوب» شدن به مفهوم دینی آن، برای توفیق یافتن اجتماعی و اقتصادی در جامعه ای که بر ارزش های جدیدی تأکید می کند، کافی نیست.
 

مدارس روزانه تمام وقت

 پس از مدارس شبانه روزی، اهتمام به تربیت دینی در مدارس روزانه ای که منحصرا بر مطالعات دینی تمرکز دارند، بیش از بقیه است. این مدارس از نظر برنامه های درسی و تشکیلات، شباهت بسیاری به مدارس شبانه روزی دارند. غالبا این دو نوع مدرسه از نظر انواع شاگردان ثبت نام کننده شبیه هم اند. شاگردان آنها دو دسته اند: بعضی در مدرسه مقیم هستند و بعضی در خانه بوده، فقط در ساعات روز در کلاس ها شرکت می کنند.
 
بسیار بیشتر از مدارس روزانه ای که فقط موضوعات دینی را آموزش می دهند، مدارسی وجود دارد که برنامه های آموزشی و درسی آنها تلفیقی از موضوعات دینی و غیردینی است. محض نمونه، مدرسہ اسلامی در اندونزی – یعنی کشوری که با بیش از ۱۷۵ میلیون جمعیت، بیشترین جمعیت مسلمان را دارد . از این نوع است. شکل اندونزیایی مدرسه را اصلاحگران اسلامی در دهه دوم قرن بیستم تأسیس کردند تا ارتباط بیشتری میان تربیت دینی و مقتضیات زندگی مادی جدید ایجاد کنند و در عین حال، ارکان مهم تربیت اسلامی سنتی را حفظ کنند. به مرور زمان، میزان مطالعات غیردینی در مدارس افزایش یافته است. در دهه ۱۹۹۰ در این مدارس، که در کل کشور به ۳۵۰۰۰ باب می رسید، دست کم ۷۰ درصد ساعات درسی به موضوعات غیردینی زبان اندونزیایی، ریاضیات، علوم طبیعی، مطالعات اجتماعی، زبان محلی یا انگلیسی و هنر) اختصاص داشت و ۳۰ درصد باقی مانده برای موضوعات اسلامی (قرآن، حدیث یا سخنان محمد رسول خدا، مبانی و اصول اعتقاد اسلامی، قانون اسلامی، زبان عربی و مانند آن) صرف میشد.
 
این واقعیت که مدارس روزانه شامل هر دو نوع مطالعات دینی و غیردینی می شود، نمی تواند میزان استفاده شاگردان از تربیت دینی را نشان دهد. زیرا مقدار زمانی که این مدارس برای موضوعات دینی صرف می کنند از یک مدرسه به مدرسه دیگر تا حد زیادی تفاوت دارد. در واقع تلفیق موضوعات دینی و غیردینی در بیشتر نظام های آموزشی به این صورت است که فقط یک ساعت در روز یا یکی دو ساعت در هفته را به موضوعات دینی اختصاص دهند و دیگر ساعات را صرف موضوعات غیردینی کنند. در نظام های آموزشی، که از فرقه های مختلف دینی شاگرد می پذیرد، مطالعات دینی اغلب در خلال ساعت های فراغت انجام می شود. در این ساعات، دانش آموزان تقریبا یک ساعت در هفته مطالعات غیردینی خود را رها می کنند تا آموزه هایی را که معلم دینی از مسلک خودشان ارائه می کند، فرا گیرند. این معلمان اغلب روحانی، کشیش یا افراد عادی فاضلاند. تربیت دینی تحت این برنامه ها تا اندازهای نظام مند است (کارپر و هانت ۱۹۸٤).
 
منبع: مجموعه مقالات تربیتی، عبد الرضا ضرابی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، قم، ۱۳۸۸