اسلام عزیزمان، گاهی نه به عنوان دینی که بدان بگروند، بلکه به عنوان مکتبی گسترده با ابعاد گوناگون معرفتی-فلسفی، اعتقادی، عرفانی، تاریخی، جامعه شناختی و … مورد تحقیق اندیشمندان در جای جای جهان واقع شده است. آنه ماری شیمل (1922-2003) را حتماً به خاطر می آورید که در 19 سالگی مدرک دکترای خود در علوم اسلامی را از دانشگاه برلین دریافت کرد. وی که استاد هاروارد آمریکا بود، سفرهای زیادی به خاورمیانه داشت چرا که به عرفایی چون مولانا جلال الدین بلخی علاقمند بود و کتب متعددی از جمله «فیه ما فیه» مولانا را به آلمانی ترجمه کرد تا همگان را از آنچه او مجذوبش شده بود، آگاه کند. اما سخن ما در این نوشتار پیرامون شخصیتی است که کمتر با آن آشنا شدیم در حالی که یکی از بزرگترین متخصصان غیرمسلمانِ عرفان و عقاید اسلامی در قرن 20 بود.

توشی هیکو ایزوتسو پرفسور بازنشسته در دانشگاه ژاپنی کئو و نویسنده ای برجسته بود که در تعالیم فلسفی و ماورائی به ویژه مکتب صوفیسم در دین اسلام، مکتب ودانتا (حکمت الهی) در آیین هندو، کابالیسم در دین یهود، شاخه مهایانه (راه بزرگتر) در آیین بودا (مخصوصاً ذِن) و نهایتاً تائوئیسم (مکتب چینی) تخصص داشت. نوشته حاضر بررسی مختصری از زندگی و اندیشه های وی است تا ما را هر چه بیشتر با دنیای بزرگ اندیشه دینی از یک سو و روش های متنوع دانشگاهی در فهم و تبلیغ اسلام از سوی دیگر آشنا سازد.

مروری بر زندگی توشی هیکو

ایزوتسو در آغازین سال جنگ جهانی یعنی 4 مه 1914 در ژاپن به دنیا آمد و از آنجا که پدرش به تمرین ذن می پرداخت، از همان ابتدا با بودیسم آشنا شد چرا که پدرش وی را به تمرین مدیتیشن و مطالعه متون کلاسیک در این زمینه واداشت. وی پس از تغییر رشته از اقتصاد به ادبیات انگلیسی در دانشگاه کئو واقع در توکیو مدرک لیسانس خود را دریافت کرد و در همانجا تا استادی پیش رفت. در واقع این تغییر رشته واکنش وی به خانواده اش بود که به عرفان شرقی وابسته بودند و وی می خواست سر از عرفان غربی دربیاورد از این رو کتابی نیز در دو جلد برای معرفی عرفان یونانی برای ژاپنی ها نگاشت. جالب است که علاقه وی به عرفان که ناشی از آشنایی وی با بودیسم بود، نه تنها در این تلاش وی برای فهم مکاتب غربی مشهود است بلکه پس از آن نیز که عمده آثار وی مربوط به مکاتب شرقی حتی مکاتب فلسفی و دینی است، باز هم نقطه تمرکز وی جنبه های عرفانی از دنیای شرق است.

توشی هیکو بین سال های 1951 تا 1958 میلادی ترجمه مستقیم قرآن کریم از زبان عربی به انگلیسی را برای نخستین بار انجام داد. مدت زمان چنین ترجمه ای نشان می دهد وی این کار را با دقت بسیار در انتخاب الفاظ و عبارات صورت داده، بنابر این عجیب نیست که اثر وی رایج ترین منبع پژوهشگران مطالعات اسلامی در ژاپن شده است.
ایزوتسو علاوه بر ژاپن در دو کشور دیگر نیز به تحصیل و تدریس پرداخت: یکی دانشگاه مک گیل در مونترال کانادا که در 1975 حائز مدرک پرفسوری فلسفه اسلامی شد و دیگری به مدت حدود 10 سال در انجمن شاهنشاهی فلسفه ایران واقع در تهران بود؛ انجمنی که با مدیریت سید حسین نصر به بازنشر و تعلیم فلسفه شرق (به ویژه ایران باستان)، فلسفه اسلامی و فلسفه غرب می پرداخت. ایزوتسو در مدت حضور خود در ایران به تدریس اصول فسلفه تطبیقی به زبان انگلیسی، ذن و آرای عرفایی چون ابن عربی پرداخت، ضمن اینکه در کنار تدریس به کار ترجمه برخی آثار غزالی و ملاصدرا به زبان ژاپنی مشغول بود.
توشی هیکو با ظهور انقلاب اسلامی به ژاپن بازگشت و از آن پس عمده آثار مهم و بدیع خود را منتشر ساخت. ایزوتسو اوایل سال 1993 میلادی در وطن خود درگذشت.

هم برای تکمیل زندگی نامه ایزوتسو و هم برای درک ارزش آثار علمی وی، لازم است در این میان به برسی وضعیت اسلام و مکاتب عرفانی در ژاپن بپردازیم جایی که زندگی وی در آنجا شروع شد، شخصیتش در آنجا شگل گرفت و عمده آثارش ابتدا در آنجا منتشر شد.

مکاتب دینی و عرفانی در ژاپن

عمده ژاپنی ها به بودیسم و یا شینتوئیسم گرایش دارند. شینتوئیسم ریشه در فرهنگ باستانی ژاپن دارد ولی بودیسم از چین و کره به ژاپن سرریز کرد و به تدریج توسط شینتوئیسم به رسمیت شناخته شده و با آن به هماهنگی رسید به گونه ای که برخی از ژاپنی ها خود را معتقد به هر دو می دانند. یکی از علل گرایش توشی هیکو به بررسی اشتراکات مکاتب عرفانی شاید همین هماهنگی میان دو مکتب بودیسم و شینتوئیسم در ژاپن بوده است.
زندگی روزمره مردم ژاپن در بیرون منزل فارغ از رنگ مذهبی است گر چه رعایت آداب در تعاملات اجتماعی به ویژه احترام به والدین از اصول رایج در میان ژاپنی ها است. نمادها و عبادت های مذهبی جمعی عمدتاً در مناسبت هایی چون تولد، عروسی، مرگ، سال نو، اعیاد مذهبی و مانند آن اجرا می شود. مردم دست کم در ابتدای سال به معابد خود سر می زنند. در یک نگاه کلی، ادیان در ژاپن رنگ اخلاقی و عرفانی قدرتمندی دارند یعنی بیش از آنکه شریعت و احکام باشند، از سویی اخلاق و از سوی دیگر باورهای ماورایی را شامل می شوند.

آمار دقیقی از مسلمانان ژاپن در دست نیست چرا که دولت و مردم این کشور تمایل چندانی برای برجسته سازی اختلافات مذهبی ندارند با این حال تعداد آنان را تا 10 سال پیش حداکثر حدود 100 هزار تخمین زده اند. اگر چه گسترش مسلمانان در این کشور پس از 1870 میلادی و با آغاز مهاجرت های تجاری به این کشور کلید خورد، اما مسجد جامع توکیو در سال 1938 و حدود 40 سال بعد نیز مرکز اسلامی ژاپن پایه گذاری شد.
از آنجا که ژاپنی ها گرایش ویژه ای به رعایت آداب اجتماعی و همچنین مدرنیته دارند (ژاپن پیشرفته ترین کشور جهان از نظر فناوری است)، مسلمانانی که صورت خود را به خوبی اصلاح کرده، با خوشرویی صحبت کنند و با زبان ژاپنی آشنا باشند، برخورد خوبی از طرف ژاپنی ها دریافت می کنند. از آنجا که 80 تا 90٪ مسلمانان ژاپن از مهاجران بوده و در نتیجه ریشه و نژاد و زبان متفاوتی با یکدیگر دارند، اتحاد و همکاری میان آنها برای شناساندن تعالیم غنی اسلام به ژاپنی ها با مشکلاتی روبرو است.

شخصیت علمی ایزوتسو

توشی هیکو علاوه بر زبان ژاپنی به دلیل حافظه فوق العاده در کنار استعداد بالا و علاقه وافر به مطالعات زبانشناختی که وی را به انتخاب رشته ادبیات در دانشگاه کئو کشاند، بر بیش از 30 زبان تسلط داشت از جمله عربی، فارسی، انگلیسی، چینی، سانسکریت، یونانی و روسی. وی پژوهش های متعدد میدانی در آسیا، خاورمیانه (به ویژه ایران)، هند، اروپا و آمریکای شمالی صورت داد و در یک رویکرد کلان نگر فلسفی به بررسی تطبیقی ادیان از طریق مقایسه دقیق زبان شناختیِ متون سنتی نائل آمد.
برجستگی وی در فهم و ارائه مکاتب فلسفی و عرفانی شرقی ناشی از فهم عمیق وی از متون اصلی است که آن به نوبه خود، پیش از هر چیز نتیجه گیرایی بالای وی در زبانشناسی است. نشانه چنین گیرایی بالایی روایتی تاریخی از زندگی وی است که بیان می کند وی پس از پایان دوره آموزشی گرامر عربی در عرض یک ماه موفق شد تمام قرآن کریم را به زبان اصلی بخواند. تصور کنید آیا یک جوان فارسی زبان معمولی می تواند چنین کاری را پس از پایان دوره آموزشی گرامر زبان لاتین در مورد کتب عهد عتیق و عهد جدید انجام دهد؟! بگذریم که هنوز برخی جوانان ما نمی تواننند قرآن کریم که کتاب زندگی ما مسلمانان است به زبان عربی خوانده و ظرافت های معنایی آن را درک کنند.

توشی هیکو کتب متعددی به زبان انگلیسی و ژاپنی منتشر ساخت که مهمترین آن عبارت است از:

– «تاریخ اندیشه عربی» (1942)
– «ساختار مفاهیم اخلاقی در قرآن» (1959)
– «زبان و جادو: مطالعاتی در کارکرد جادویی کلام» (1959)
– «خدا و بشر در قرآن» (1964)
– «مفهوم ایمان در تعالیم اسلامی» (1965)
– «وجود در ذهن و عین» (1971)
– «نظریه زیبایی در زیبایی شناسی کلاسیک ژاپن» (1981) به همراه تویو ایزوتسو که به توجه به شهرت وی همزمان در لاهه هلند، بوستون آمریکا و لندن منتشر شد
– «صوفیسم و تائوئیسم: بررسی تطبیقی محوری ترین مفاهیم فلسفی» (1983)
– «بر اساس تصاویر: روش های تفکر در شرق دور» (1988) به همراه هِلموت ویلهلم
– مجموعه مقالات با عنوان «آفرینش و نظم بی زمان اشیا» که در 1994 میلادی پس از مرگش منتشر شد.
– و چند اثر در مورد تعالیم بودیسم

عمده آثار وی ابتدا توسط مؤسسه مطالعات فرهنگی و زبان شناختی کئو منتشر شده و سپس ناشرانی در اروپا و آمریکا آن را بازنشر داده اند.
مقالات متعددی نیز از وی به چاپ رسیده است از جمله «آفرینش در آثار ابن عربی» که در مجموعه مقالات از اندیشمندان مختلف با نام «تماشای خدا در همه جا: مقالاتی پیرامون طبیعت و تقدس» به چاپ رسیده است.

انجمن پادشاهی فلسفه که میراثش هم اکنون به مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران رسیده است، میزبان درس های پرفسور ایزوتسو در اصول فلسفه تطبیقی، ذن و آرای ابن عربی بود

ایده های برجسته از اسلام شناس ژاپنی

ایزوتسو در زندگی علمی خود و بررسی دقیق میان مکاتب فلسفی و عرفانی مختلف به نتایج جالبی دست یافت:
وی بارها گفت که باور دارد بسیاری از اصول خاص و مورد توجه که یک گروه فکری و دینی، خود را با آنها می شناسد و تفاوت خود را با دیگران در آنها می جوید، در عقاید و باورهای گروه های دیگری که در ظاهر کاملاً متفاوت با گروه اول هستند، وجود دارد منتها با نقابی متفاوت و الفاظی متمایز. وی می گفت اگر مردم جهان این حقیقت را می فهمیدند بیشتر با یکدیگر رفیق می شدند.
دو اثر مهم ایزوتسو عبارت است از «صوفیسم و تائوئیسم» و مجموعه مقالات. وی در کتاب «صوفیسم و تائوئیسم» با بهره گیری از یک روش ابتکاری در بررسی تطبیقی مکانب فلسفی و عرفانی نشان داد اگر چه ارتباط تاریخی مشخصی میان این دو مکتب وجود ندارد، ویژگی ها و الگوهای مشترکی در تعالیم آنها وجود دارد که می توان بر اساس آن یک دیالوگ فلسفی و معنوی را از ورای زمان و مکان برقرار کرد. این کتاب از سه بخش تشکیل شده است: بررسی افکار هستی شناختی ابن عربی به عنوان بحث انگیزترین اندیشمند مسلمان؛ بررسی افکار دو متفکر بزرگ تائوئیست یعنی لائو تزو و چوانگ تزو؛ بررسی تطبیقی این دو مکتب. سید حسین نصر در مورد این اثر می نویسد:«این کتاب مقایسه عمیق میان تعالیم چینی و اسلامی را برای اولین بار در قالب یک پژوهش مدرن انجام داده است… از زمانی که این کتاب منتشر شده است همه آثار بعدی پیرامون ابن عربی و عقاید صوفیسم را تحت تأثیر خود قرار داده است.»

بیایید با دقت بیشتری در مورد ارتباط زبان شناسی با فلسفه تطبیقی از منظر توشی هیکو ایزوتسو نگاه کنیم. در زمان وی فلسفه تطبیقی در مراکز علمی از قوت چندانی برخوردار نبود و علت آن نیز فقدان یک روش شناسی نظام مند در این حوزه علمی بود. بنابراین گام نخست در این زمینه، تأسیس یک بنیان مشترک برای بررسی تطبیقی ادیان متنوع بود که ایزوتسو آن را متافلسفه یا فلسفه ی فلسفه می نامد یعنی از چهارچوب مکاتب فلسفی خارج شویم و مطالعه خود بر روی ماهیت خود مکاتب فلسفی انجام دهیم. وی برای این کار از زبان شناسی کمک می گیرد زیرا هم زبان شناسی مورد علاقه وی است، هم زبان، یک امر مشترک انسانی است که کمتر از رشته های دیگر از یک اندیشه فلسفی خاص تأثیر پذیرفته است و هم زبان، ابزار تولید فکر از جمله تولید فلسفه است.
ایزوتسو برای اینکه از زبان شناسی در متافلسفه بهره گیرد و نهایتاً به هدف خود در مطالعه تطبیقی میان مکاتب مختلف نائل آید، ابتدا به کشف ساختار بنیادین هر مکتب بر مبنای فهم مفاهیم کلیدی آن از طریق زبان شناسی ویژه خود (توجه به فرآیند تولید زبان) پرداخته و سپس آن ساختارهای بنیادین را با یکدیگر قیاس می کند تا نقاط اشتراکشان را بدست بیاورد.

ایزوتسو پس از بازگشت از ایران به ژاپن، مطالعات و آثار خود را عمدتاً در فلسفه های شرقی متمرکز کرد و می گفت این فلسفه ها در برخی نیازهای امروزین بشر که «تمدن غربی به تدریج، شکست خود را» در برآوردن آن «نشان می دهد»، کارآمد هستند.
کوجیرو ناکامورا استاد بازنشسته گروه مطالعات اسلامی در دانشکده ادبیات دانشگاه توکیو بر این باور است که ایزوتسو سه ابداع جدید در شناخت مکاتب عرفانی ارائه کرد. ناکامورا که 5 سال پیش مقاله ای با عنوان «اهمیت میراث توشی هیکو ایزوتسو برای مطالعه تطبیقی ادیان» در نشریه «گفتمان روشنفکری» نگاشته است، می نویسد پیش از هر چیز باید از پیشنهاد ایزوتسو به پژوهشگران یاد کرد. وی می گفت پژوهشگر باید با مکتب عرفانی که بررسی می کند همدلی داشته باشد، در عین اینکه با دقت تمام به بررسی معنی شناختیِ الفاظ در متون اصلیِ آن مکتب بپردازد به ویژه آنچه وی «خودآگاهی زبانی» یا توجه به فرآیند تولید زبان و الفاظ می نامد. این گونه است که پژوهشگر می تواند ماهیت ایمانِ افرادِ معتقد به آن مکتب را بهتر بفهمد و حس کند.
ابداع دوم وی، لزوم ترسیم نقشه بنیادین فلسفه شرقی به مثابه یک پایه اساسی در مطالعات تطبیقی میان ادیان است و مطلب سوم نیز مطالعاتی است که وی با ظرافت تمام در باب فلسفه شرقی صورت داده و از این راه منابع کم نظیری برای فهم عرفان فراهم ساخته است. در واقع فهمی که وی از فلسفه شرقی به ویِژه ساختارهای بنیادین و الگوهای مشترک آنها ارائه می دهد، مقدمه لازم برای فهم ادیان شرقی از یک سو و عرفان های شرقی از سوی دیگر است.

ایزوتسو علاقه ویژه ای به اندیشه های پست مدرن و اندیشمندانی چون دِریدا داشت که آشنایی شخصی با وی داشتند. توشی هیکو خود در این باره می گوید:«جهان بازنمایی شده، آنگونه که دریدا ترسیم می کند، هر چیزی هست جز ثابت، پایدار و مستحکم. همه چیز شناور است. به نظر من این تصویر، جالبترین بخش از اندیشه های وی است. دیدگاه بودیسم نیز در مورد جهان، این است یعنی همان تصویری است که یک بودایی در خلسه از جهان دارد، پس از اینکه هزاران چیز را در ذهن خوداز بین می برد و کنار می زند.» وی همچنین نوشته است:«به نظرم عرفان در یک نگاه کلی، به یک معنا همان عملیات بازنمایی پست مدرن، منتها در چهارچوب ادیان سنتی است.»

جمع بندی

در روزگاری که عرفان و معنویت روز به روز بیشتر مورد توجه واقع می شود و بحث و نقد و نظر پیرامون آن در قالب فرقه های متنوع و بعضاً خودساخته صورت می گیرد، افرادی چون توشی هیکو ایزوتسو تلاش کردند این نیاز دنیای جدید را بر مبنای بازآفرینی مکاتب عرفانی سنتی به ویژه از ادیان ریشه دار شرقی برآورده کنند. او در این کار، روحیه دینی و ایمانی را در کنار نوعی خودآگاهی علمی و بیطرفی روش شناختی نسبت به ماهیت این مکاتب حفظ می کند. این خودآگاهی نسبت به کنه اندیشه های عرفانی و فلسفی، نه تنها نتیجه مطالعه زبان شناختی متون اصیل و انحراف نیافته در هر مکتب است بلکه ناشی از آگاهی نسبت به وجوه اشتراک آنها با یکدیگر در قالب یک ترسیم پست مدرن است.

اگر چه وحیانی بودن یک مکتب عرفانی و فلسفی (اگر مانند عرفان علی علیه السلام دست اول باشد نه مانند صوفیسم که صرفاً برداشتی خاص از عرفان علوی است) موجب عمق و صحت بیشتر در آن مکتب نسبت به مکاتب غیردینی (مانند بودیسم) می شود، اما از آنجا که مخاطب خداوند نیز عقل بشر است، ایزوتسو بر این باور است که هر دو نوع مکتب شرقی را می توان مخاطب پرسش های یکسان قرار داد و سپس نظاره گر اشتراکات و افتراقات آنها بود. یعنی مکاتب فلسفی و عرفانی در ادیان مختلف (مثلاً فلسفه ای که از تعالیم اسلام استخراج شده است یا همان فلسفه اسلامی)، به هر حال با وجود هر گونه برتری نسبت به مکاتب غیردینی، ماهیت عرفانی و جنس فلسفی دارند.
ایزوتسو به عنوان یک فیلسوف دین و عرفان که قرار نیست به مطالعه تاریخی ادیان (و در نتیجه موضع گیری نسبت به قطعیت صدور وحیانی دین) یا مطالعه تطبیقی میان خود ادیان (و در نتیجه موضع گیری نسبت به احکام و عقاید ادیان) بپردازد، از همین وجه مشترک کمک می گیرد و در همین وجه مشترک به مقایسه ساختارهای بنیادین می پردازد. اگر این ظرافت را به درستی درک نکنیم، خود را از فواید این گونه رشته های دانشگاهی و اندیشه های اسلام شناسانی چون ایزوتسو محروم می سازیم.
منابع :
http://books.google.com
http://facts-about-japan.com/modern-religion.html
http://www.japan-guide.com/e/e629.html
http://www.keio-up.co.jp/kup/sp/izutsu
http://www.muslimpopulation.com/asia/Japan/Islam%20in%20Japan_aq.php
http://www.nbr.org/publications/asia_policy/Preview/AP5_IslamJapan_preview.pdf
http://www.scribd.com/doc/60633030/The-Significance-of-Toshihiko-Izutsu-s-Legacy-to-Comparative-Religion
http://www.sharqparsi.com/2013/10/article6095
http://www.ucpress.edu/book.php?isbn=9780520052642
http://www.worldwisdom.com/public/authors/Toshihiko-Izutsu.aspx