امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: «اِنَّ الإیمانَ عَشرُ دَرَجاتٍ بِمَنزِلَةِ السُلَّمِ، یُصعَدُ مِنهُ مِرقاةً بعدَ مِرقاةٍ… و کانَ المِقدادُ فی الثامِنَةِ و أبوذَر فی التاسِعَة و سَلمانُ فی العاشِرَة؛ ایمان مانند نردبانی است که ده پله دارد و پله‌های آن یکی پس از دیگری پیموده می‌شود… و مقداد در پله‌ی هشتم قرار دارد و ابوذر در پله‌ی نهم و سلمان در پله‌ی دهم آن». (1)
ایمان از جهات متعدّد قابل بحث است که به پنج مورد آن اشاره می‌شود:
1. حقیقت ایمان 2. مراتب ایمان 3. ارکان ایمان 4. نشانه‌های مؤمن 5. ارزش مؤمن.

حقیقت ایمان

عبارت است از تسلیم در ظاهر و باطن در برابر حق؛ بنابراین اگر کسی به چیزی یقین دارد اما تسلیم آن نیست به آن ایمان ندارد، بلکه دارای کفر جحودی است. لذا امام صادق (علیه السلام) یکی از اقسام کفر را کفر جحودی می‌داند و یکی از شعبه‌های جحود را این می‌داند، که: «وَ هُوَ أن یَجحَدَ الجَاحِدُ وَ هُوَ یَعلَمُ أَنَّهُ حَقُّ قَدِ استَقَرَّ عِندَهُ؛ انسان چیزی را انکار کند در حالی که می‌داند حق است». (2)
درباره‌ی حقیقت ایمان، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در وصیتش به علی (علیه السلام) فرمود:
«یا علیُّ سَبعَةُ مَن کُنَّ فیهِ استَکمَلَ حَقِیقةَ الإیمانِ و أبوابُ الجَنّةِ مُفَتَّحَةُ لَهُ: مَن أَسبَغَ وُضُوءَهُ وَ أحسَنَ صَلاتَهُ وَ أدَّی زَکاةَ مالِهِ وَ کَفَّ غَضَبَهُ وَ سَجَنَ لِسانَهُ وَ استَغفَرَ لِذَنبِهِ وَ أدّی النَّصیحَةَ لأِهلِ بَیتِ نَبیِّهِ؛ (3) ای علی هفت خصلت است که در هر کس باشد حقیقت ایمان را به حدّ کمال رسانده و درهای بهشت برای او گشوده می‌شود: کسی که وضوی کامل بگیرد و نمازش را نیکو بجا آورد و زکات مالش را بپردازد و خشمش را نگه دارد و زبانش را زندانی کند و برای گناهش طلب آمرزش نماید و خیرخواه خاندان پیامبرش باشد».

2. مراتب ایمان

همان طور که کفر مراتب دارد ایمان هم مراتب دارد و در حدیث مورد بحث می‌فرماید: ایمان ده درجه دارد که درجه دهم آن درجه عالیه ایمان است و یک مسلمان نباید به این ایمانی که دارد قانع باشد بلکه باید سعی کند که خود را به درجه‌ی عالیه ایمان برساند.
در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) آمده که می‌فرمایند: «إنّ اللهَ عزّو جَلّ وَضَعَ الإیمانَ عَلی سَبعَةِ أسهُم: عَلَی البِرِّ و الصِّدقِ و الیَقینِ و الرِّضا و الوَفاءِ و العِلمِ و الحِلم، ثمّ قَسَّمَ ذلِکَ بَینَ النّاسِ، فَمَن جَعَلَ فیهِ هذهِ السِّبعَةَ الأسهُمَ فهو کامِلُ مُحتَمِلُ وَ قَسّم لِبَعضِ النّاسِ السِّهمَ و لِبعضٍ السِّهمَینِ و لبَعضِ الثَّلاثِةِ حتّی اِنتَهَوا إلی السّبعَةِ، ثُمَّ قالَ: لا تَحمِلوا عَلی صاحِبَ السّهمِ سَهمَینِ وَ لا عَلی صاحِبَ السَّهمَینِ ثلاثةً فَتُبِهضُوهُم؛ خداوند ایمان را بر هفت سهم تقسیم کرده: نیکی، صدق، یقین، رضا، وفاع، علم و حلم، سپس آن را در میان مردم توزیع نمود و کسی که تمام این هفت سهم را دارد مؤمن کامل و متعهد است و برای بعضی از مردم یک سهم و بعضی دو سهم و بعضی سه سهم قرار داده، تا به هفت سهم می‌رسد، سپس امام فرمود: آنچه را وظیفه‌ی صاحب دو سهم است بر دوش صاحب یک سهم حمل نکنید، و آنچه را وظیفه‌ی صاحب دو سهم است بر دوش صاحب یک سهم حمل نکنید، و آنچه مربوط به صاحب سه سهم است بر دوش صاحب دو سهم ننهید مبادا بارشان سنگین شود و به زحمت افتند». (4)
چه کنیم تا ایمانمان کامل شود؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: ایمان بنده به خدا کامل نمی‌شود مگر اینکه در او پنج خصلت باشد: «اَلتَّوَکُّلُ عَلَی اللهِ وَ التَّفویضُ اِلَی اللهِ و التسلیمُ لِأمرِ اللهِ و الرِّضا بِقَضَاءِ اللهِ وَ الصَّبرُ عَلی بَلاءِ اللهِ…؛ توکل نمودن بر خدا، واگذار کردن کارها به خدا، تسلیم بودن در برابر فرمان خدا، راضی بودن به اراده خدا، و صبر کردن بر بلای خدا». (5)

3. ارکان ایمان

علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «الإیمانُ أَربَعَةُ اَرکانٍ: اَلرِّضا بِقَضَاءِ اللهِ و التَوکُّلُ علی اللهِ و تفویضُ الأمرِ إلَی اللهِ و التَّسلیم لأمرِ اللهِ؛ ایمان دارای چهار رکن و پایه است: راضی بودن به اراده‌ی خدا، و توکّل نمودن بر خدا، و واگذار کردن کارها به خدا، و تسلیم بودن در برابر فرمان خدا». (6)
در حدیث دیگری، امام رضا (علیه السلام) از پدر و اجداد بزرگوارش و علی (علیه السلام) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: «قالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): الإیمانُ مَعرِفةُ بِالقلبِ و إقرارُ بِاللِّسانِ و عملُ بالأرکانِ…؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: ایمان عبارت از شناخت قلبی و اقرار زبانی و عمل به وسیله‌ی اعضا و جوارح است». در حقیقت اینها ارکان ایمان به حساب می‌آیند.» (7)

4. نشانه‌های مؤمن

در روایات ما نشانه‌های فراوانی برای مؤمن ذکر شد که چند نمونه از آن را نام می‌بریم:
امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «علاماتُ المُؤمنِ أربعةُ: أکلُهُ کَأکلِ المَرضی وَ نَومُهُ کَنَومِ الغَرقی وَ بُکاؤُهُ کَبُکاءِ الثَّکلی وَقُعُودُهُ کَقُعُودِ الواثِبِ؛ نشانه‌های مؤمن چهار چیز است: خوراکش مانند خوراک بیماران، و خوابش مانند خواب غرق شدگان، و گریه‌اش مانند گریه‌ی زن فرزند مرده، و نشستنش مانند نشستن کسی است که از جا می‌پرد». (8)
امام سجاد (علیه السلام) فرموده است: «عَلاماتُ المُوُمنِ خَمسُ: اَلوَرَعُ فِی الخَلوَةِ، وَ الصَّدَقَةُ فِی القِلَّةِ، وَ الصَّبرُ عِندَ المُصِیبةِ، وَ الحِلمُ عِندَ الغَضَبِ، و الصَّدقُ عِندَ الخَوفِ؛ مؤمن پنج نشانه دارد: پاکدامنی در خلوت و تنهایی، صدقه دادن در تنگدستی، شکیبایی در برابر مصیبت، بردباری در هنگام خشم و راستگویی با وجود بیم و ترس». (9)

5. ارزش مؤمن

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «المؤمنُ أکرَمُ عَلَی اللهِ مِن مَلائِکَتِه المُقَرَّبینَ؛ مؤمن نزد خدا گرامی‌تر از فرشتگان مقرّب اوست». (10)
امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «المُؤمنُ أعظَمُ حُرمةً مِنَ الکَعبَةِ؛ حرمت مؤمن از کعبه بیشتر است». (11)

پی‌نوشت‌ها:

1. بحارالانوار، ج69، ص 166.
2. اصول کافی، ج2، باب وجوه‌الکفر.
3. خصال، باب السبعة.
4. اصول کافی، ج2، باب درجات الایمان.
5. بحارالانوار، ج77، ص 177.
6. مجموعه‌ی ورام، ج2، ص 184.
7. عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج1، ص 227.
8. انوار الهدایة، ص 9؛ و جامع الاخبار، ص 98.
9. بحارالانوار، ج67، ص 293.
10. کنزالعمال، 821.
11. خصال، ج1، ص27.

منبع مقاله :
عبدالله‌زاده؛ محمد، (1393)، گفتار معصومین (ع)، قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ سوم.