بخشش قاتل-بخشش قاتل شهدا-توبه یزید-توبه قاتل امام حسین(ع)

دستور اولی قرآن این است کسی که مؤمنی را عمدا بکشد و یا به شهادت برساند، جای او در جهنم است(نساء، آیه 93).منتهی اگر قاتل از دنیا نرفته پشیمان شد و از کردار خویش توبه کرد حتما توبه او پذیرفته می شود و خداوند ممکن است زمینه بخشش از طرف شهداء و مقصودین را نیز فراهم کند. چنان که غلام وحشی بعد از شهادت رساندن حمزه عموی پیامبر اکرم(ص) تقاضای توبه کرد و اسلام اختیار نمود، پیامبر اکرم0ص) توبه او را قبول فرمود و اما اگر قاتل بدون توبه از دنیا رفته باشد کارش مشکل تر است هر چند رحمت الهی آن قدر وسیع است که ممکن است بعد از مدتی مجازات آنها را مورد عفو قرار دهد.
در این باره اشاره به یک نکته مهم بایسته است. گاهی سبب قتل، ناآگاهی، غفلت و برخی انگیزه های شخصی است و یا تحت تأثیر قرار گرفتن نسبت به برخی احساسات و تبلیغات است. در این صورت بد نیست غبارآلودی صحنه و تاریکی و ابهام در شناخت حق و بی اختیاری در اتخاذ تصمیم قتل، از شدت جرم کاسته می شود. اما اگر فرصت کافی برای آگاهی بود و اتمام حجت مکرر شد به طوری که احتمال نادانی و غفلت به حداقل برسد و چهره حق به طوری نمایان شده بود که هیچ گونه تاریکی و ابهام باقی نمانده بود در این صورت احتمال بخشش به حداقل می رسد و برای برخی که شدت خسارت آنها بسیار زیاد بوده خلود جهنم حتمی خواهد بود. لذا قضاوت در باره کسانی مانند یزید که چهره حقانیت امام حسین(ع) از جهت عصمت و اتمام حجت به حد اعلی بوده است می توان خلود جهنم را با استفاده از آیات و روایات معتقد شد.
جهت توضیح بیشتر درباره وضعیت یزید و پشیمانی او و فرجام او توجه شما را به مطالب زیر جلب می کنیم:
این پرسش به دو بخش تاریخى و کلامى تقسیم مى شود. بخش دوّم پرسش متوقف است بر پاسخ به پرسش هایى، همچون امکان توفیق چنین شخصى با این جنایات عظیم بر توبه، واقعى یا ظاهرى بودن توبه او، استثنا یا عدم استثنا از آیات و روایاتى که به گونه اى عموم پذیرش توبه را مى رساند و … اما همه این پرسش ها هنگامى پدید مى آید که از نظر تاریخى اثبات شود که یزید از جنایت خود پشیمان شده و به نحوى در صدد جبران آن برآمده و از درگاه الهى طلب مغفرت کرده است. امّا اگر پاسخ پرسش تاریخى منفى باشد، نوبت به بخش دوم پرسش نخواهد رسید.
در طول تاریخ اسلام، گرچه اکثر قریب به اتفاق مورخان، محدثان و دیگر دانشمندان اسلامى، یزید را به عنوان فردى جنایتکار شناخته و او را در جنایات خود – بویژه پدید آوردن حادثه عاشورا مقصّر دانسته و تخطئه کرده اند – اما در این میان کسانى مانند غزالى نیز وجود داشته اند که در احیاء العلوم، سخن از نهى از لعنت یزید به علّت امکان توبه او به میان آورده اند!
سخن غزالى – به رغم شخصیت عظیم او، در جهان اسلام – مقبولیت نیافت و در همان زمان، بزرگان معاصر او همانند ابن جوزى (597 ق) با این نظریه به شدت برخورد کردند و حتى کتابى مستقل با عنوان «الرد على المتعصب العنید» را پدید آوردند.
اما در طول تاریخ، گاه گاهى زمزمه هاى تکرار گونه این گفتار، از سوى برخى از خاورشناسان همانند «لامنس یهودى» در مقالات دایرة المعارف اسلام (چاپ اوّل) دیده مى شود. اخیراً نیز در برخى از محافل اسلامى این سخن و شبهه به گونه دیگر بیان مى شود که همه اینها اهمیت بحث تاریخى درباره این شبهه را روشن مى سازد. عمده مطالبى که از نظر تاریخى براى توبه یزید آورده مى شود، مطالب زیر است:
1. ابن قتیبه در کتاب الامامة و السیاسةج 2، ص 8. چنین آورده است: پس از رخ دادن حوادثى در بارگاه یزید چنان شد که «فبکى یزید حتى کادت نفسه تفیض»؛ یعنى، یزید چنان گریه کرد که نزدیک بود، روح از بدنش پرواز کند.
2. پس از ورود سرها و اسراى کربلا به کاخ یزید، او را حالت تأثر گرفته و این جنایت شنیع را به ابن زیاد نسبت داده و چنین گفت: «لعن اللَّه ابن مرجانه لقد بغضنى الى المسلمین و زرع لى فى قلوبهم البغضاء»؛ سبط ابن جوزى، تذکرة الخواص، ص 256. یعنى، خداوند پسر مرجانه (عبیداللَّه بن زیاد) را لعنت کند که مرا نزد مسلمانان مبغوض و منفور کرد و در دل هاى آنان کینه مرا کاشت!
در عبارت دیگر منسوب به یزید، او خود را شخصیتى حلیم در مقابل مخالفت هاى امام(ع) معرفى کرده که با کشته شدن امام(ع) به جهت نسبت امام(ع) با پیامبر(ص) موافق نبود و این عمل را مستقیماً به ابن زیاد نسبت مى دهد.الکامل فى التاریخ، ج 2، ص 578.
3. یزید هنگامى که کاروان کربلاییان را به سمت مدینه رهسپار مى کند، خطاب به امام سجاد(ع) مى گوید:
«لعن اللَّه ابن مرجانه، اما و اللَّه لو انى صاحبه ما سألنى خصلة ابداً الا اعطیته ایاها و لدفعت الحتف عنه بکل ما استطعت و لو بهلاک بعض ولدى»؛ همان. یعنى، خداوند ابن مرجانه را لعنت کند! به خداوند سوگند اگر من در مقابل حسین(ع) بودم، او هر خواسته اى داشت اجابت مى کردم و به هر طریق ممکن، مرگ را از او مى راندم؛ حتى اگر این کار منجر به مرگ فرزندانم مى گشت!
اگر بخواهیم همه این عبارات را بپذیریم و در اسناد آنها خدشه روا نداریم، چند نکته را مى توانیم از آنها به دست آوریم.
الف. مقصّر اصلى در جریان کربلا ابن زیاد بوده و یزید هیچ فرمانى مبنى بر کشتن امام(ع) و یا حتى سخت گیرى نسبت به او نداشته است!
ب. یزید از این عمل ابن زیاد خشمگین شده و او را لعنت مى کند!
ج. یزید از کشته شدن امام(ع) اظهار تأسف شدید مى کند!
درباره نکته اول خوشبختانه اسناد تاریخى به جاى مانده به خوبى دروغین بودن ادعاى یزید را اثبات مى کند؛ زیرا در گزارش هاى تاریخى چنین آمده که یزید به محض رسیدن به حکومت و به رغم سفارش هاى پدر خود، در اولین نامه خطاب به ولید بن عتبه فرماندار مدینه چنین نگاشت:
«… اذا اتاک کتابى هذا فاحضر الحسین بن على و عبداللَّه بن الزبیر فخذهما بالبیعة لى فان امتنعا فاضرب اعناقهما و ابعث لى برؤسهما»؛ تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 241. یعنى، هنگامى که نامه من به دستت رسید، حسین و ابن زبیر را احضار کرده و از آن دو براى من بیعت بگیر و اگر نپذیرفتند گردن آن دو را زده و سرهایشان را به نزد من بفرست».
همچنین در بعضى از نقل ها چنین آمده است: یزید هنگام حضور امام(ع) در مکّه، عده اى را مخفیانه به حجّ فرستاده بود تا در حین اعمال حج در کنار کعبه، امام(ع) را به قتل برسانند؛لهوف، ص 82. چنان که ابن عباس نیز در نامه خود به یزید به این مطلب اشاره مى کند.تذکرة الخواص، ص 275؛ «و انسیت انفاذ اعوانک الى حرم اللَّه لتقتل الحسین(ع)» و نیز ر.ک: تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 249. همچنین در گزارش هاى تاریخى آمده است: هنگام حرکت امام(ع) به سمت عراق، یزید به ابن زیاد نامه نگاشته و از او خواست تا در مقابل امام(ع) با شدت عمل تمام بایستد.ابن عبدریه، العقد الفرید، ج 5، ص 130؛ سیوطى، تاریخ الخلفاء، ص 165. بعدها ابن زیاد نیز به فرمان داشتن از یزید مبنى بر کشتن امام حسین(ع) اعتراف مى کند.تجارب الامم، ج 2، ص 77: «کتب یزید الى عبیداللَّه بن زیاد ان اغز ابن الزبیر فَقال: و اللَّه لا اجمعها للفاسق ابداً اقتل ابن رسول اللَّه و اغزوا ابن زبیر».
عبداللَّه بن عباس نیز در نامه اى به یزید، صراحتاً او را قاتل امام حسین(ع) و جوانان بنى عبدالمطلب دانسته و با عبارت هاى زیر او را توبیخ مى کند: «انت قتلت الحسین بن على(ع) و لا تحسبن لا اباً لک نسیت قتلک حسیناً و فتیان بنى عبدالمطّلب»؛ تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 248. یعنى، مپندار که من کشتنت حسین(ع) و جوانان بنى عبدالمطلب را فراموش کرده ام!
این مطلب در آن زمان به گونه اى روشن بود که حتى بعدها فرزند او، معاویة بن یزید نیز بر بالاى منبر مسجد جامع دمشق، پدر خود را این چنین مورد توبیخ قرار مى دهد: «… و قد قتل عترة الرسول و …»؛ همان، ج 2، ص 254.. به طور خلاصه شواهد تاریخى مبنى بر کشته شدن امام(ع) به دستور یزید، به گونه اى است که جاى انکار را براى تحلیل گر منصف باقى نمى گذارد.براى آگاهى بیشتر ر.ک: الرکب الحسینى فى الشام و منه الى المدینة المنورة، ج 6، از مجموعه مع الرکب الحسینى من المدینة الى المدینه، ج 6، ص 54-61.
اما درباره نکته دوم (خشمگین شدن یزید از جنایت ابن زیاد) باید بگوییم که شواهد تاریخى گویاى آن است که یزید در آغاز از شنیدن خبر شهادت امام حسین(ع) خوشحال شد و ابن زیاد را مورد تشویق قرار داد! سبط ابن جوزى سخن از تشویق فراوان یزید نسبت به ابن زیاد، فرستادن هدایاى گران قیمت براى او، شب نشینى هاى همراه با شرب خمر با او و برخورد با او به عنوان یکى از اعضاى خانواده خود سخن به میان آورده است. وى اشعارى را از یزید نقل کرده که به صراحت رضایت و قدردانى او از ابن زیاد را در مورد کشتن امام(ع) بیان مى دارد!تذکرة الخواص، 29.
همچنین تاریخ گویاى آن است که یزید هیچ اقدامى مبنى بر عزل ابن زیاد از عراق نکرد؛ بلکه پس از رخ دادن قیام ابن زبیر در سال 63 ق، از ابن زیاد خواست تا به جنگ او برود.تجارب الامم، ج 2، ص 77.
بنابراین خشمگینى او از ابن زیاد را باید عملى ظاهرى دانست که تحت تأثیر واژگونه شدن شرایط با سخنرانى هاى حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) و در واکنش فرافکنانه انجام پذیرفته است تا منفوریت و مبغوضیتى را که از این جنایت براى او حاصل آمده، به گونه اى بزداید.
اما نکته سوم (اظهار تأسف یزید از کشته شدن امام(ع)) نیز بر خلاف شواهد تاریخى است؛ زیرا تاریخ گویاى آن است که با ورود سرها و اسیران به دمشق و مجلس یزید، او ابراز شادمانى کرده و با چوب بر دندان هاى سر امام(ع) مى زد!تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 245. همچنین اشعارى مى خواند که شعف او از انتقام گیرى بنى امیه از بنى هاشم در جنگ بدر را نشان مى دادابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 14، ص 280. که در آن جنگ، جد مادرى او «عتبه»، دایى اش «ولید» و تعدادى دیگر از بزرگان قریش به دست یاران پیامبر(ص) به قتل رسیده بودند.
در همین اشعار اساساً به تکذیب نبوت پیامبر(ص) پرداخته و آن را دستاویزى براى رسیدن به حکومت دانسته است:
لعبت هاشم بالملک فلاخبر جاء و لا وحىٌ نزل
مقتل خوارزمى، ج 2، ص 58؛ تذکرة الخواص، ص 261.
«بنى هاشم با حکومت بازى کردند و هیچ خبرى از آسمان نیامد و هیچ وحیى نازل نشد».
بله، چنانچه اشاره شد، اظهار تأسف او هنگامى بود که اوضاع را دگرگونه و اظهار شادمانى بیشتر را مواجه با عکس العمل احتمالى مردم مى دید.
در پایان این بحث ذکر دو نکته لازم است:
یکم. چنان که از عبارات یزید آشکار مى شود، اظهار تأسّف او صرفاً یک اظهار تأسّف سیاسى است و در آن هیچ عبارتى که ناشى از توبه، استغفار و بازگشت به درگاه الهى باشد، دیده نمى شود! بنابراین، این عمل نیز باید در ظرف سیاسى خود مورد ارزیابى قرار گیرد و به مسأله توبه ربط داده نشود تا آن گاه به سراغ جواز لعن او در صورت توبه او برویم.
دوّم. اگر بپذیریم یزید واقعاً توبه نموده است، باید آثار آن را در اعمال بعدى او مشاهده کنیم؛ در حالى که تاریخ ضدّ آن را نشان مى دهد؛ زیرا یزید پس از واقعه عاشورا و در دو سال باقى مانده حکومت ننگین خود، دست به دو جنایت عظیم دیگر زد:
1. قتل عام مردم مدینه و مباح کردن آن سرزمین براى سپاهیان خود به مدت سه روز، کشتن بسیارى از صحابه پیامبر اکرم(ص) ساکن در این شهر که در تاریخ به «واقعه حرّه» مشهور شده است.(الکامل، ابن اثیر، ج 2، ص 593).
2. فرمان حمله به مکه که سپاهیان او با منجنیق به این شهر حمله برده و حرمت خانه کعبه را شکستند و آن را با آتش پرتاب شده از منجنیق ها سوزانیدند.همان، ص 602.
بنابراین از نظر تاریخ این نکته مسلّم است که نه تنها هیچ نشانه اى دلالت بر توبه یزید وجود ندارد؛ بلکه تمام نشانه ها ناشى از عدم توبه او است؛ بنابراین همچنان جواز لعنت او نزد قاطبه مسلمانان پابرجا مى باشد.