مقدمه:
اگر بتوانيم به اين سؤال پاسخ دهيم كه «چه كنيم فرزندان ما دين را آسان تر بپذيرند و بدان شوق و رغبتي در خور و شايسته داشته باشند» مي تواند خواستة ما را تأمين كند.
توجه به بايد ها و نبايد هاي هر امري لازم است. براين اساس با رعايت اصول تربيت مذهبي مي توان نتيجه اي دلخواه بدست آورد و با پرهيز از نبايدها نتيجه حاصله را حفظ نمود. در ادامه به توضيح چند اصل تربيت مذهبي كودكان و نوجوانان مي پردازيم:
اصولي در تربيت مذهبي:
– توجه به سن كه براي هر مرحله مقتضايي است و شرايط و روشي را بايد در آن سن معمول داشت؛
– توجه به جنسيت … پسران و دختران …؛
– توجه به سطح فهم و ادراك آنان … بعبارت ديگر دو فرد در سنّ واحد دو گونه درك و فهم مطرح است؛
– توجه به تبيين مباحث، استفاده از منطق و استدلال لازم در هر سن؛
– توجه به ايجاد رابطه بين مذهب و زندگي به گونه اي كه كودك و نوجوان بتوانند دين را دستورالعمل زندگي روزمره تلقي كنند و آن را جداي از زندگي خويش نشناسند؛
– بيان جنبه هاي محبت خداوند و عنايت و خيرخواهي او در عين بيان قهر و خشم او.
– آموزش راه و رسم ارتباط و پيوند با خدا … ايجاد زمينه انس و ارتباط او با خدا»[1].
پرهيزها در تربيت مذهبي:
پرهيز از :
«- آميختن حقايق و تعاليم مذهب با اوهام و خرافات و مسائلي كه بي ريشه و پايه اند؛
– … توجيهات بي حساب دربارة سؤالاتي كه پاسخ آنها را نمي دانيم و خودداري از به حاشيه رفتن ها؛
– پرهيز از پرداختن به مباحث بي فايده و مباحثي كه دانستن و ندانستن آنها نفعي براي فرد پديد نمي آورد؛
– پرهيز از دروغ گويي براي تبليغ مذهب و خودداري از ايجاد اميد كاذب در آنان …؛
– خودداري از قالب زدن افكار و انديشه هاي خود به اسم مذهب كه خود خيانتي به دين و دستورات آن است؛
– خودداري از افسرده كردن و خسته كردن كودك و نوجوان در انجام اعمال مذهبي كه عامل تنفر و گريز از دين و مذهب مي شوند؛
– خودداري از مسخره كردن، تحقير و توهين به نوجوان در صورت ارتكاب خطا در عمل به مذهب».[2]مواردي كه ذكر شد بايدها و نبايدهائي بود كه رعايت آنها ضروري به نظر مي رسد اما اينكه شيوه هاي ما چگونه بايد باشد و چه برنامه هايي براي جذب و تعميق باورهاي ديني بايد داشته باشيم نكته اي شايان توجه است که در ادامه به آن پرداخته مي شود:
الف) راه هاي جذب كودكان و نوجوانان:
چگونگي جذب كودكان و نوجوانان نقش بسزايي در ذهنيت سازي مذهبي براي كودكان دارد. كابرد شيوه هاي جذاب و نو مي تواند علاقمندي آنان را افزايش دهد، اين شيوه هاي كارآمد را مي توان اين گونه برشمرد:
1. تبليغ و دعوت:
اين نخستين و بديهي ترين اقدام براي توجه دادن يك فرد به يك مسأله است … نفس تبليغ، زمينه ساز تحريك است، نا آگاهان را مطلع مي سازد، بي حالان را از جاي بر مي خيزاند، دوستداران را جلب و جذب مي نمايد.
2. علني كردن مراسم:
كوشش ها و فعاليت هاي ديني را علني كنيد … بگذاريد ديگران ببينند چه خبر است. مي خواهيد عزاداري كنيد در و ديوار محيط را رنگ عزا بدهيد و مي خواهيد جشني برپا داريد همه جا را پر از علائم نشاط و سرور كنيد.
3. آرايش ظاهر:
مراسم مذهبي را گيرا و جذاب كنيد آن چنان كه آدمي رغبت كند در آن حضور يابد … تا وقتي كه طفل وارد سالن
مي شود از آن ذهنيت مطلوب و مطبوعي بدست آورد.
4. تشكيل گروه:
وجود و توسعة گروه ها در يك مراسم خود زمينه ساز جلب و جذب است. مثل: گروه سرود، گروه تواشيح، گروه دكلمه، گروه تبليغات و آذين بندي، گروه روزنامه نگاري و … .
5. مسامحت و تغافل:
در كار عبادت كودكان و نوجوانان مسامحت بيشتري به خرج دهيد … گاهي لازم است خود را به غفلت بزنيد و چنان وانمود كنيد كه از فلان حالت و ادائي كه در آورده، آگاه نشده ايد. اين امر هم به صلاح شماست كه او بر شما جرأت پيدا نمي كند و هم به صلاح اوست كه در ارتباط با شما در مي يابد كه روح بخشنده اي داريد.[3]البته بعدها مي توانيد به او بفهمانيد كه چه كارهايي براي يك كودك و يا نوجوان زيباست.
ب) راه هاي تثبيت و تنفيذ روحيات در كودكان و نوجوانان
براي تثبيت و تنفيذ روحيات و باورهاي بدست آمده در كودك و نوجوان انجام و به كار بستن يك سري امور هم تأثير گذار است كه به عنوان نمونه مي توان به اين موارد اشاره كرد:
1. استفاده از لذّات كافي:
هنوز كودكان به دنبال لذات دهاني هستند و با همه سيري هائي كه دارند به دنبال شكمند، به همين خاطر مراسم را با شيريني، شربت يا شكلاتي جاذب كنيد … البته بر اساس بينش اسلامي، در پذيرايي هاي كودك را بايد مقدم داشت. البته پذيرايي و جايزه نبايد به گونه اي باشد كه سطح توقع آنها را بالا ببرد.
2. ذكر داستانها:
قصه ها جلب كننده اند، نه تنها براي كوچك ها بلكه حتي براي بزرگترها. قصه گويي نيز خود يكي از شيوه هاي مهم جذب است.
3. دادن جوايز:
مي دانيم كه در تربيت تشويق بيشتر از تنبيه تأثير دارد. تشويق مي تواند به صورت نوازش كلامي و بدني، ذكر عبارات خوشايند و گاهي به صورت دادن جايزه و پاداش باشد. (پاداش دادن و جايزه در جمع اثر، ماندگاري در ذهن كودك و حتي بزرگترها بر جاي مي گذارد.)
4. استفاده از هنر:
مي دانيم هنر احساس برانگيز است و چيزي كه با احساس توأم گردد؛ ماندني تر است و اثرش در فهم يك مفهوم زيادتر است. بنابر اين استفاده از ابزارهاي هنري مانند تابلو و تخته سياه، فيلم و … براي بچه ها بسيار اهميت دارد.
5. بهره گيري از برنامه هاي متنوع:
برنامه هاي ورزشي و گردشي در عين استفاده از تبليغات و روش هاي ديني و … .[4]و در نهايت بايد گفت: آن كس كه مي خواهد مربي دين باشد لازم است از شرايط و صفاتي برخوردار باشد.
شرايط مربي ديني:
اهم آنها عبارتند از :
1. آگاهي و اطلاع از اصول و فروع مذهب، شرايط زمان:
نوع پرسش ها و مشكلات نسل نو به تناسب سن آنها.
2. ايمان و باور:
ايمان مربي بايد واقعي، راستين، و به دور از هرگونه تصنع و فريب باشد.
3. جنبه الگويي و عمل:
در سنين كودكي و نوجواني، و بالاتر نقش الگوها به مراتب سازنده تر از نقش آموزش كلامي است. مربي مذهبي به عنوان الگوي صداقت، عدالت، انصاف، وفاي به عهد، خيرخواهي، صراحت، عيان گويي، وقار، متانت و … نقش بسزائي در جذب افراد خواهد داشت.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. چگونگي تقويت و تثبيت نگرش و رفتار ديني در دانش آموزان، علي قائمي، چاپ ملك، تابستان 76.
2. اقامة نماز در دوران كودكي و نوجواني، علي قائمي، ستاد اقامه نماز، چاپ اول، 1372.
3. شيوه هاي گسترش فرهنگ نماز، رحيم نوبهار، قم، ستاد اقامة نماز، چاپ اول، 1380.
پي نوشت ها:
[1] . قائمي، علي؛ چگونگي تقويت و تثبيت نگرش و رفتارهاي ديني در دانش آموزان، چاپ ملک، چاپ دوم، تابستان 1376، ص 36 و 37.
[2] . همان منبع، ص 37 و 38.
[3] . قائمي، علي؛ نگرش و رفتار ديني در دانش آموزان، اقتباس از بخش 5، چاپ ملك، تابستان 76، ص 39- 46.
[4] . همان منبع، اقتباس از بخش 6 و 7، ص 47- 63.