براي حضور قلب در نماز و عدم ارتكاب به ريا چه بايد كرد؟

اين سؤال در واقع داراي دو بخش است؛ يكي راه‌هاي كسب حضور قلب در نماز و ديگري دغدغة عدم ارتكاب به ريا. اين دو موضوع رابطه عميق و تنگاتنگ با يكديگر دارند، ‌هر اندازه بتوان مصونيت از ريا را در وجود خويش ايجاد كرد به همان ميزان مي‌توان در زمينة كسب حضور قلب در نماز موفق شد. براي پيشگيري از ريا و تقويت و ايجاد حضور قلب در نماز بايد حقيقت ريا و انگيزه‌هاي آن را شناخت و همزمان روش‌هايي را در اعمال و رفتار خود ايجاد كرد كه بتوان از ريا به دور ماند.

حقيقت و معناي ريا
اصل «ريا» از كلمة رويت (ديدن) است[1] و در اصطلاح به معناي طلب مقام و منزلت در قلوب مردم به كار مي‌رود كه به وسيلة نشان دادن اعمال خوب و تظاهر به آن در حضور ديگران حاصل مي‌شود.
هنگامي كه انسان اعمال نيك خود را (مانند نماز، روزه، حج، صدقه و…) براي جلب توجه ديگران و خوب جلوه دادن خود نزد مردم انجام دهد، به اين اعمال، اعمال ريايي گفته مي‌شود.

نكوهش ريا در آيات و روايات
از آن جا كه هدف از عبادات، جلب رضايت خداوند و تقرب به درگاه الهي مي‌باشد، هر نوع انگيزة ديگري براي انجام عبادات نكوهيده و ناپسند است؛ لذا خداوند در قرآن مي‌فرمايد: «فويلٌ للمصلّين، الذين هم عن صلاتهم ساهون، الذين هم  يُرائون و يمنعون الماعون»؛[2] واي بر نمازگزاران! آن كساني كه نسبت به نماز خود مسامحه كارند، آنان كه اعمال و عبادات خود را از روي ريا و خودنمايي انجام مي‌دهند و از احسان به ديگران خودداري مي‌كنند.
علي ـ عليه السّلام ـ نيز مي‌فرمايد: «آفةُ العبادةِ الرّيا»[3] آفت عبادت ريا است. ريا در عبادت ممكن است انواع مختلف داشته باشد. آن كه مي‌خواهد از ريا مصون بماند و در نماز حضور قلب داشته باشد، توجه به اين نكات مفيد است:
1. ريا ممكن است در عبادات واجب مانند نماز و روزه محقق شود، مثلاً فردي كه در خلوت و تنهايي اهل نماز نيست، امّا در حضور ديگران علاقه دارد نماز بخواند يا فردي كه در حضور ديگران با والدين خود رفتار شايسته و برخورد مناسب از خود نشان مي‌دهد، امّا در غياب ديگران و در منزل با ايشان بي‌ادبي و بي‌احترامي مي‌كند، از مصاديق ريا در اعمال واجب محسوب مي‌شود و حرام است.
2. نوع ديگر ريا در عبادات آن است كه فرد در اعمال واجب خود مرتكب ريا نگردد، يعني هدفش رضاي خدا باشد، امّا در عبادات مستحب خود مرتكب ريا شود، مثل اين كه در حضور مردم نماز مستحبي بخواند، تسبيح و صلوات بگويد؛ امّا در مواقعي كه تنها است و كسي او را نمي‌بيند، علاقه به اين اعمال نداشته باشد. يا ركوع و سجود و ساير افعال نماز را در حضور ديگران با كيفيت بهتر انجام دهد ‌تا در نظر ديگران مذهبي جلوه كند. امّا در تنهايي نمازش را سطحي و بدون كيفيت بخواند. تمامي اين موارد از مصاديق ريا است و مي‌تواند اعمال و رفتار فرد را دچار مشكل كند.
3. ريا در اظهار شهادتين(اسلام)
يكي از اقسام ريا اين است كه شخص شهادتين را به زبان مي آورد ولي در دل آن را انكار مي كند كه اين قسم داخل در كفر و نفاق است. چنين اشخاصي از كافر ظاهري بدتر و پر عقبوت ترند؛ زيرا هر صفت نفاق را دارد و هم صفت كفر را.
4. ريا در وصف عبادات
كسي كه در اصل عبادات ريا نكند؛ ولي در اجزاي عبادات سعي در ريا نمايد. مثلا ركوع، سجده، قرائت و… نماز را در حضور ديگران با آب و تاب بجا آورد تا جلب نظر ديگران را بنمايد. يا در مراسم عزاداري گريه خود را پاك نكند يا به هيبتي بخصوص عزاداري كند تا ديگران جذب و جلب او شوند.
5. ريا در غير عبادات
مثل نظافت لباس به قصد خود نمايي يا پوشاندن عيبي از خود تا مردم او را پي عيب بدانند و يا در پنهان داشتن گناهان خود اين قسم از ريا جايز است و از جهاني اگر انجام نشود انجام ندادنش حرام خواهد بود. مثل اينكه گناهان را از ديد ديگران مخفي نكند و آنها را اظهار نمايد. اين كار قطعاً حرام است و خود يكي از گناهان كبيره به شمار مي رود.
پس از آن كه مفهوم ريا و مصاديق آن را در مورد عبادات شناختيم، براي اين كه عبادات به ريا آميخته نشود، بايد مواظب بود كه نيت ما محض رضاي خدا باشد و جز رضاي خداوند هيچ هدف و نيت ديگري را در اعمال و رفتار خود مدّ نظر نداشته باشيم. ملا مهدي نراقي در كتاب ارزشمند« معراج السعادة» مي‌نويسد: «شيطان براي افساد كار بندگان و آميخته نمودن عبادات آنان به ريا، افراد را در مورد نيت، قرائت يا طهارت به وسواس مي‌اندازد. اگر چند دفعه كسي اعتنا نكند و به آن چه از شرع رسيده اكتفا كند، دست از او بر مي‌دارد و موفق نمي‌شود كه اعمال و عبادات او را به ريا آلوده كند؛ امّا اگر به وسوسه‌هاي شيطان گوش فرا دهد و در هر عملي شك كند، كارش به جايي مي‌رسد كه از عبادت بازماند و اعمالش به ريا آميخته شود.»[4]خلاصه براي رهايي از ريا بايد نفس خود را به پنهان داشتن عبادات عادت داد و همان گونه كه درها را بر روي اعمال زشت خويش بسته‌ايم بايد بر فاش شدن عبادات و اعمال خويش نيز بسته نگهداريم و تا حدّ ممكن سعي كنيم كه اعمال خود را فقط براي خدا انجام دهيم. و هيچ گاه هدف اين نباشد كه ديگران اعمال را ببينند و تعريف و تمجيد كنند، توجه داشته باشيد كه اگر تصميم قطعي بگيريم و هدف رضاي خدا باشد، خداوند ما را در اين زمينه ياري مي‌كند؛ زيرا خداوند فرموده است: «و الذين جاهدوا فينا لنهديّنهم سُبلَنا»[5]؛ و كساني كه در راه ما تلاش و كوشش مي‌كنند، ما آنها را بر راه‌هاي خويش هدايت مي‌كنيم. نکته اي که بيان آن بسيار مهم است اين است که از آن جا که اسلام ديني اجتماعي است و بسياري ار عبادات ما اجتماعي است با يد با «تمرين» تلاش کنيم که اين عبادات با ريا از بين نرد.
علي ـ عليه السّلام ـ نيز مي‌فرمايد: «بر تو باد به اخلاص، در نيت و عمل، به راستي كه پاكي نيت و عمل خالص، سبب قبولي اعمال و ارزشمند شدن عبادت و بندگي خدا است.»[6]اخلاص علاوه بر آن كه زمينة ريا را از بين مي‌برد، در ايجاد حضور قلب نيز مؤثر است. براي كسب حضور قلب در نماز به اين نكات توجه شود:
1. در مكان خلوت نماز بخوانيم
اگر نماز فرادا يا نماز مستحب مي‌خوانيم بهتر است جاي خلوتي را انتخاب كرده كه سر و صدا و مزاحمت نباشد.
2. عواملي را كه باعث حواس پرتي در نماز مي‌شود، قبل از نماز برطرف كنيم.
3. به معناي نماز و جملات و كلمات آن توجه داشته باشيم.
4. دربارة نماز و راه‌هاي ايجاد حضور قلب كتاب مطالعه كنيم. به خصوص كتاب‌هاي زير بسيار مفيد و راهگشا هستند.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. محمد بديعي، حضور قلب در نماز، انتشارات تشيع، چ اوّل، 1377.
2. طيبه فردوسي، روان شناسي توجه، حواس پرتي و شيوه‌هاي رفع آن، نشر شكوفه‌هاي دانش، چ اوّل، 1380.
3. عباس خدايي، بازگشت از ريا به اخلاص، نشر جلي، 1376.

پي نوشت ها:
[1] . ابن منظور، لسان العرب، بي‌تا، ج 5، ص 88.
[2] . ماعون/4 ـ 7.
[3] . آمدي، غرر الحكم، دانشگاه تهران، 1373، ج 3، ص 99.
[4] . نراقي، مهدي، معراج السعادة، انتشارات هجرت، ص 627 ـ 628.
[5] . عنكبوت/69.
[6] . آمدي، ‌غرر الحكم، دانشگاه تهران، ج 4، ص 290.