«برای خدا دو نوع علم است: علم مکنون مخزون که بداء در آن وجود ندارد، و علمی که به پیامبران(ع) و امامان(ع) داده می‌شود». مراد از این روایت چیست؟

همان‌گونه که در پرسش بدان اشاره شد، در برخی روایات برای خداوند دو نوع علم بیان شده است که بخشی از آن علوم در نزد خداوند است و کسی از آن اطلاع ندارد و از آن به «علم مکنون»[1] تعبیر می‌شود، اما بخش دیگری از علوم را پیامبران(ع) و ائمه(ع) و ملائکه از آن اطلاع دارند:

1. امام باقر(ع): «خداوند دانشی دارد که جز خودش کسى از آن اطلاع ندارد و دانش دیگری که فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل از آن آگاه‌اند و ما نیز از آن اطلاع داریم».[2]
2. امام باقر(ع): «خداوند علم خاص و عام دارد. علم خاص علمی است که کسی از آن اطلاع ندارد، اما علم عام علمی است که فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل از آن اطلاع دارند، و پیامبر اسلام(ص) نیز دانش آن‌را در اختیار ما قرار داده است».[3]
3. امام صادق(ع): «برای خدا دو علم است: علم مخزون که کسى جز او از آن خبر ندارد و موضوع بداء وابسته به این نوع از علم خداوند است؛ و دانش دیگر، علمى است که به فرشتگان و پیامبران آموخته است[4] و ما نیز آن‌را می‌‌دانیم».[5]

روایت اخیر اگرچه از نظر سند مجهول است؛ یعنی راویان آن شناخته شده نیستند؛[6] اما با توجه به دیگر روایات مشابه، مضمون و محتوای آن‌را می‌توان پذیرفت.

در ارتباط با این قسمت روایت که می‌فرماید: از آن جمله(علم مکنون) «بداء»[7] می‌باشد؛ مرحوم مجلسی توضیحی ارائه می‌کند:

مقصود این است که «بداء»، جزء علومى است که خداوند به انبیاء و پیامبران به صورت حتمی و قطعی اطلاع نداده است تا مبادا اگر به مردم اطلاع دهند، و مورد تکذیب آنها واقع شوند؛ (که به تبع آنان، خود حضرت حقّ مورد تکذیب قرار می‌گیرد).[8] و یا مقصود این است که امر پایانی که مخالف با سابق است( یعنی تغییر یافتن یک حکم)، از علم مکنون سرچشمه می‌گیرد که در اختیار انبیاء و ملائکه قرار نگرفته است.[9]

به عبارت دیگر ممکن است به پیامبران وعده داده شود که در فلان زمان، اتفاقی رخ خواهد داد، اما بعد بداء رخ دهد و زمان آن رخداد تغییر کند، اما آنچه در علم مخزون و مکنون خدا است، هیچ‌گاه تغییرپذیر نخواهد بود.

[1]. «مقصود از کتاب مکنون»، 33133؛ «اسم مکنون و مستأثر خداوند»، 1336.

[2]. شیخ صدوق، محمد بن علی‏، توحید، محقق، مصحح، حسینی، هاشم‏، ص 138، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1398ق.

[3]. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد ص، محقق، مصحح، کوچه باغی، محسن بن عباسعلی،‏ ج 1، ص 111، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ دوم، 1404ق.

[4]. «علم اولیای خدا»، 189؛ «گستردگی علم امامان(ع)»، 30316؛ «دلیل علم غیب داشتن ائمه اطهار(ع)»، 61459؛ «معنای سرّ الله»، 84226.

[5]. بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد ص، ج 1، ص 109؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 147، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[6]. مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق، مصحح، رسولی، سید هاشم، ج 2، ص 140، ‌دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1404ق.

[7]. «بداء از دیدگاه شیعه و اهل سنت»، 7149؛ «رابطه بدا با لوح محفوظ، کتاب مبین و لوح محو و اثبات»، 65.

[8]. میر محمد باقر داماد، نبراس الضیاء، مصحح، محقق، حامد ناجی اصفهانی‏، مقدمه، ص 75، قم، هجرت و میراث مکتوب‏، چاپ اول، 1374ش.

[9]. مجلسى، محمد باقر‏، بحار الأنوار، ج 26، ص 163، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، چاپ دوم، 1403ق.