در یادداشت پیشین به برخی از مطالب مرتبط با حقوق حیوانات و عنایت و توجه آیین مقدس اسلام به حقوق جانوران اشاره کردیم در این نوشتار نیز علاوه بر پیگیری مسأله گذشته سعی داریم به اهمیت توجه به حقوق حیوانات اشاره کنیم و جایگاه این موضوع را در آیین مقدس اسلام و همچنین در سیره ی اولیای الهی جویا شویم.

طرح سوال: چرا آیین مقدس اسلام به حقوق حیوانات اهمیت داده و رعایت آن را محترم و لازم شمرده است؟

آموزه های دینی و وحیانی آیین مقدس اسلام با مهرورزی و محبت و اخلاق مداری عجین شده است، از این رو بزرگان این آیین مقدس از ابتدا سعی داشته اند به پیروان خود به گونه ای آموزش دهند که حتی به کوچک ترین موجودات روی زمین نباید ظلم و تعدی کرد، برای نمونه در کتاب شریف نهج البلاغه از امام علی(علیه اسلام) نقل شده است که می فرماید: « وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاکِهَا عَلَى أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ فِی نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَةٍ مَا فَعَلْتُه‏؛[1] به خدا قسم اگر هفت اقلیم را با آنچه زیر آسمانهاى آنهاست به من بدهند تا خداوند را با ربودن پوست جوى از دهان مورچه‏ اى معصیت کنم به چنین کارى دست نمى ‏زنم‏» در این روایت بسیار زیبا امام علی(ع) زندگی عدالت محورانه را به محبان و پیروان خود آموزش می دهد سبک زندگی که در آن حقوق موجودات زنده محترم شمرده می شود و هیچ گونه ظلم و ستمی به آنها جایز شمرده نمی شود.

در واقع بزرگان دین نه تنها هیچ گونه ظلم و ستمی را به حیوانات جایز نمی دانستند، بلکه صفحه های زندگی ایشان پر است از حکایت های شیرین و اخلاقی که در آن به خوبی می توان رویکرد اخلاق مدارانه ایشان را در برخورد با حیوانات مشاهده کرد:برخی سازمان‌های مردم‌نهاد(NGO) که با محوریت حمایت از حقوق حیوانات در فضای مجازی و حقیقی فعالیت می کنند با دیدن صحنه های آزار حیوانات همچون سگ آزاری گاهی به گونه ای تلاش می کنند که این رفتارهای غیر اخلاقی و غیر انسانی را به حساب آموزه های اسلامی بگذارند این در حالی است که در شریعت اسلامی انسانها حتی در قبال حیوانات مسئولیت داشته و رعایت حقوق آنها بر همگان لازم شمرده شده است

در سیره و احوال امام حسن مجتبی(علیه السلام) نقل شده است: روزی امام در کنار سفره نشسته بود و غذا تناول می کرد در این هنگام سگ گرسنه ای به نزدیکی سفره حضرت نزدیک شد، امام حسن مجتبی(علیه السلام) لقمه ای می خورد و لقمه ای هم نزد آن سگ گرسنه می انداخت، غلام امام خواست تا آن حیوان را دور کند، اما، امام حسن(ع) مانع شد و فرمودند: چکارش داری؟! غلام گفت: آقا سگ است، نجس و پلید است، مناسب نیست هنگام تناول غذا مزاحم شما شود، امام مجتبی(ع) در پاسخ غلام فرمودند: من حیا می کنم از پروردگارم که جانداری به سفره ی من نگاه کند و من او را شریک نکنم هر چند حیوان باشد. [2]  

بر اساس آموزه های دینی و قرآنی همه موجودات عالم در حیات مادی بندگان الهی به شمار می آیند که به سهم خود دارای شعور و معرفت بوده و خدای متعال را تسبیح می گویند، «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ؛[3] آیا ندیدى که تمام کسانى که در آسمانها و کسانى که در زمینند براى خدا سجده مى‏کنند؟! و (همچنین) خورشید و ماه و ستارگان و کوه‏ها و درختان و جنبندگان.» از طرفی این موجودات زنده که دارای شعور و آگاهی هستند و برای حفظ جان خود بیمناک هستند، روحیه اخلاق مدارانه اسلامی حکم می کند که در ارتباط و مواجه با آنها  ظلم و تعدی نکنیم  و رویکرد عدالت محورانه با آنها داشته باشیم. در خصوص حس آگاهی و شعور آنها آیاتی در قرآن کریم وجود دارد که گواه بر این مطلب است «حَتَّى إِذا أَتَوْا عَلى‏ وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ؛[4] تا آن گاه که به وادى مورچگان رسیدند. مورچه‏اى [به زبان خویش‏] گفت: «اى مورچگان، به خانه‏هایتان داخل شوید، مبادا سلیمان و سپاهیانش- ندیده و ندانسته- شما را پایمال کنند.»
 

برخی سازمان‌های مردم‌نهاد(NGO) که با محوریت حمایت از حقوق حیوانات در فضای مجازی و حقیقی فعالیت می کنند با دیدن صحنه های آزار حیوانات همچون سگ آزاری گاهی به گونه ای تلاش می کنند که این رفتارهای غیر اخلاقی و غیر انسانی را به حساب آموزه های اسلامی بگذارند این در حالی است که در شریعت اسلامی انسانها حتی در قبال حیوانات مسئولیت داشته و رعایت حقوق آنها بر همگان لازم شمرده شده است، کما اینکه در منابع روایی از امام علی(ع) این چنین نقل شده است:«اتَّقُوا اللَّهَ فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِم‏؛[5] از خدا نسبت به بندگان و شهرهایش پروا کنید، زیرا داراى مسئولیت هستید حتى نسبت به زمینها و حیوانات،»

در فقه و شرعیت اسلامی دقت و توجه به غذای حیوانات و رعایت حال آنها تا جایی اهمیت دارد، که اگر روزی انسان مقداری آب برای وضو و طهارت در اختیار داشته باشد و حیوان تشنه ای در کنار او باشد، به طوری که اگر آب در اختیار او گذاشته نشود هلاک می شود می بایست آن آب را برای نجات حیوان خرج کند و به جای وضو تیمم بگیرد؛ در نهی و توبیخ بی اعتنایی به آذوقه و نیاز حیوانات در منابع اسلامی نکات مهمی وجود دارد برای نمونه: در برخی کتب روایی امیرالمؤمنین على بن ابى طالب علیه السلام از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله)نقل شده است: «… در آتش دیدم و زنى را که گربه‏اى داشت و آن گربه او را از جلو و پشت دندان مى‏گرفت، در آتش دیدم. این همان زن است که این گربه را بسته بود. نه به او غذا مى‏داد و نه او را آزاد و رها مى‏کرد تا خود از حشرات و پرندگان زمین چون گنجشک بخورد و به بهشت درآمدم و همان کس را که سگش را سیراب کرده بود، دیدم.»[6]

از جمله آداب و زیبایی های آیین مقدس اسلام توجه به بهداشت و نظافت حیوانات است، انسان مسلمان نه تنها باید در خصوص نظافت، زیبایی و بهداشت خود توجه جدی داشته باشد بلکه باید در خصوص موجودات زنده ای که در اطراف او زندگی می کنند همانند حیوانات اهلی و خانگی نیز باید به بهداشت آنها توجه داشته باشد، برای نمونه در منابع روایی نقل شده است: «الْمَحَاسِنُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ نَظِّفُوا مَرَابِضَ‏ الْغَنَمِ وَ امْسَحُوا رُغَامَهُنَّ فَإِنَّهُنَّ مِنْ دَوَابِّ الْجَنَّة؛[7] بسندى که رسول خدا صلى اللَّه علیه و اله فرمود: جایگاه گوسفند را پاک کنید و گرد آنها را بگیرید که از جانداران بهشتند.»
 

در فقه و شریعت اسلامی بیان شده است کسی که متعهد به نگهداری و حفظ حیوانی می شود موظف است در هنگام بیمار شدن حیوانات مبادرت به درمان آنها نماید، و نیازهای دارویی آنها را برطرف کند، از نظر فقهای مسلمان هزینه دارو و درمان حیوانات از جمله هزینه هایی که مالک حیوان موظف به پرداخت آن است.[8]  

شاید افرادی که از زیبایی های دین مبین اسلام اطلاع دقیقی ندارد از شنیدن این سخن متعجب شوند ولی در شریعت اسلامی تهیه مسکن و مکان استراحت حیوانات بر صاحبانشان لازم شمرده شده است.[9]

پی نوشت ها:
[1]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص347.
[2]. بحار الأنوار (ط – بیروت) ؛ ج‏43 ؛ ص352،ح29 رَأَیْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ ع یَأْکُلُ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ کَلْبٌ کُلَّمَا أَکَلَ لُقْمَةً طَرَحَ لِلْکَلْبِ مِثْلَهَا فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ لَا أَرْجُمُ هَذَا الْکَلْبَ عَنْ طَعَامِکَ قَالَ دَعْهُ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَکُونَ ذُو رُوحٍ یَنْظُرُ فِی وَجْهِی وَ أَنَا آکُلُ ثُمَّ لَا أُطْعِمُهُ.
[3]. سوره مبارکه حج، آیه 18.
[4]. سوره مبارکه نمل، آیه 18.
[5]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص242.
[6].  منابع فقه شیعه (ترجمه جامع أحادیث الشیعة)، ج‏30، ص889.
[7]. بحار الأنوار (ط – بیروت) ؛ ج‏61 ؛ ص150.  
[8]. ر.ک: مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، ج5، ص 88؛ و جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج27، ص 109.
[9]. جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج31، ص 395. «إنما الواجب القیام بما تحتاج إلیه من أکل و سقى و مکان».