چکیده

از دیر باز برای پوشش وتزئین بناهای خشتی در ایران زمین از گچ و رنگ بر روی آنها استفاده می شده. در کاخ هفت تپه خوزستان و بنای تپه گورا متعلق به ایلامیان این هنر خودنمایی می کند. درحفاری های تخت جمشید برای پوشاندن و تزیین ستون های چوبی تالار خزانه داریوش و تزیین وپوشش دیوارهای خشتی کاخ اردشیر اول استفاده از گچ ورنگ آمیزی برآن کشف شده. در زمان پارتیان استفاده از گچ در ساخت وتزیین بنا جایگاه مهمی پیدا می کند وهمپای آن دیوارنگاری که نمونه بارز آن دیوارنگاره ها ی سه ایزد و شاه وشهبانو در کوه خواجه سیستان است جلوه گری می کند.در زمان ساسانیان این هنردرمکان هایی چون تل سفیدک- اتاق منقوش(شهر گور) فیروزآباد بر اساس متون و دورا اورپوس ادامه می یابد. بعد از ورود اسلام حدود دو قرن این هنر به دلیل نگرشی نو و اسلامی به هنرها از بعد معنوی و عدم برپایی مکان های فاخربراساس موازین اسلامی دچار فترت می شود.در زمان سامانیان این هنر تولدی دوباره می یابد تا اینکه در زمان صفویه همزمان با اوج وپیشرفت دیگر هنرها مخصوصا دراصفهان پایتخت هنرپرور صفویان این هنر جانی تازه می-گیرد ودر کاخ ها یی چون چهلستون، عالی قاپو وخانه های اشراف جلوه گر می شود ولی تفاوت عمده ی آن با زمانهای دیگر اینست که این هنر تنها حکومتی نیست و همزمان بردیوار امامزاده، خانه ها، تکیه ها و زورخانه ها خود راعرضه می کند و به درون دل مردم کوچه بازار آرام آرام راه خودرا باز می کند.در زمان قاجار اوج هنر دیوارنگاری است هنری که بیشتر با ذهن ودل مردم کوچه بازار بر دیوار امامزاده ها وبقاع وقهوه خانه ها و زورخانه ها ودر قلب وروح مردم جای دارد. هنگامی که بر دل دیوار امامزاد ای نقش می بندد واگوی عطش وعشق هنرمند به موضوع آن است که ازدلش برآمده ولاجرم آنچه از دل برآید بردل نشیند بردل مردمانی ساده وعامی نه کاخ نشینانی که فقط دنیا ولدتهایشراجستجو می کنند. در این تحقیق که به روش میدانی ومطالعه کتابخانه ای انجام شده سعی شده به بررسی سیر هنر دیوارنگاری وتوصیف آن در امامزاده های اصفهان در برهه زمانی صفویه تا قاجار در شهر اصفهان، ارتباط موضوعات به کار رفته با کاربری بنا وخاستگاه موضوعات این دیوارنگاره ها پرداخته شود.
کلید واژه ها: دیوار نگاری، امامزاده، صفویه، قاجار

مقدمه

طبق آخرین یافته های باستانشناسی قدیمی ترین آثار به دست آمده از گچ، تاکنون مربوط به تمدن ایلامی است که از هفت تپه خوزستان و مقبره شاهان ایلامی در زیگورات چغازنبیل و تپه گورا به دست آمده بر طبق حفاری هایی که در تخت جمشید انجام شده روی دیوارهای آجری ساختمان ها گچ ضخیمی مزین به نقاشی های زیبا در رنگ های مختلف کشیده شده بود. هرستفلد باستان شناس آلمانی یقایای چند دیوار نگاره را در ویرانه های کاخ کوه خواجه کشف کرد و آنهارا متعلق به سده اول میلادی دانست.(پاکباز، 138: 24) این دیوار نگار ه ها متعلق به زمان پارتیان شامل دیوارنگاره ها ی سه ایزد وشاه وشهبانو در کوه خواجه سیستان است.در زمان ساسانیان این هنردرمکان هایی چون دورا اورپوس ادامه می یابد. بعد از ورود اسلام حدود دو قرن این هنر به دلیل نگرشی نو و اسلامی به هنرها از بعد معنوی وعدم برپایی مکان های فاخربراساس موازین اسلامی دچار فترت می شود.در زمان سامانیان این هنر تولد دوباره می یابد.در دوران صفویه شکوه و عظمت ایران بار دیگر آغاز شد.شاهان این سلسله حمایت بسیاری از هنرهای مختلف کردند از جمله نقاشی روی دیوار، بیشترآثار این دوره شامل نقاشی روی گچ با موضوعات مختلفی مانند درختان و پرندگان وطرح های اسلیمی ترنج و گل و بوته و برگهای گوناگون است که به کمک رنگ های متنوعی نظیر شنگرف، آبی، سبز، قهوه ای، خاکستری، قرمز، مشکی وحنایی و تزئینات طلاکاری اجرا گردیده است و نمونه های زیبایی از آن در بنای چهلستون، عمارت هشت بهشت و عالی قاپو در اصفهان وجود دارد.(مکی نژاد، 1387: 164) دوره قاجار اوج هنر دیوارنگاری از نظر کمیت است در این دوره عناصر فرنگی بیشتر و موضوعات مختلفی در این هنر وارد شده و موضوعات مختلفی را شامل می شد.

هنر دیوارنگاری امام زاده ای

در دایره المعارف هنرنوشته شده است:نقاشی دیواری برای آرایش دیوار است که ممکن است به دو طریق اجرا شود: مستقیماً بر روی سطح دیوار چون فرسکو یا بر روی تخته یا بوم به منظور نصب دائمی بر روی دیوار(پاکبز، 1379: 585)
ابوالقاسم سیدصدر در کتابش درباره نقاشی دیواری نوشته است:دیوارنگاری فرسک برگرفته از واژه ایتالیایی فرسکو به معنای تازه است که نوعی نقاشی دیواری که بر روی اندود آهکی اجرا می شود.(سیدصدر، 1388: 297)
بنابراین دیوارنگاره های امامزاده های مورد بحث از نوع فرسکو هستندکه مستقیما بر روی دیوار گچی یا آهکی اجرا شده اند. از ابتدا نقاشی روی گچ به عنوان تزئین مورد استفاده قرار می گرفته است (نقاشی صرفآ حیات بخشیدن به دیوار ساده ای است که به شدت به آن نیازمندند.) (هیکل، 1386: 25) همان گونه که در دوران ایلامیان در هفت تپه و تپه گورا شاهد آن بودیم. تزئینات در معماری برای زیبایی بخشیدن به بنا و نیز محافظت از آن اجرا می شود ولی بیشتر مفهوم معنوی دارند. به قول بوکهارت «این نقوش ماهیتی غیر تاریخی، عرفانی و متفکرانه دارند و بازنمود وحدت در کثرت و کثرت در وحدت اند» (مکی نژاد، 1387: 8) تزئینات دارای بار معنا بخشی و نیز هویت بخشی به تاریخ هنر و معماری این سرزمینند.«تزئینات هرچه باشند بخشی از ساختار و هویت معماری ما را تشکیل می دهند.اگر کتیبه ها و نقوش زیر گنبد مسجد شیخ لطف الله را برداریم و حذف کنیم ماهیت و ساختار ترکیبی معماری به هم می خورد و دچار نقص می شود.(همان:4).چون این نقوش بر عادات و عقاید دینی مبتنی باشد و رابطه میان هر علامت با آداب مذهبی ادراک شود ممکن است عمیق ترین تاثیر را به وجود آورد.(پوپ، 1378:2)
بنابر این هنر دیوارنگاری آن هم از نوع مذهبی (امامزاده ای) که اولین بار در این مقاله این اصطلاح به کار برده می شود به عنوان یک نوع از انواع تزئین برای بنا مقامی والا در معماری ما پیدا کرده است. علاوه بر جنبه کاربردی آن نشان دهنده اوج تعالی و روح آفرینندگان آن می باشد که با رنگ و نقش در پی تجلی حقیقت و بیان واقعیت آفرینش م باشد ودارای بار معنایی بسیاری است.« نگاره های سنتی ایران مثل یک دنیای کوچک از گلهای همیشه بهار همراه بانسیمی فرح بخش و انسان های با وقار ونور تابناک بیننده را به تفرج و نشاط هرچه بیشتر دعوت می کنند» (کن بای، 9:1387) زیرا بر مکانی نقش می بندد که تنها معنا امان ابراز وجود دارد و ماده جایی ندارد.تزئین بر بناهای مذهبی چون مسجد جلوه ای از عالم معناست. بنابر این بنایی مانند امامزاده که هر نقش و رنگ به کار رفته در آن از عمق وجود آفریننده ی آن سرچشمه می-گیرد و بیانگر هدف آفرینش و نشان دادن ابدیت جهان آفرین.

بنای امام زاده

وقتی یکی از انسان های نیک روزگار به دلیل شهادت یا وفات می رودمکانی که او در آغاز دفن می شود مکانی است متبرک. هنگامی که آن انسان از فرزندزادگان، ائمه اطهار، بزرگان وسادات باشد عظمتی صد چندان می یابد. بنای ا ین امامزا ده ها در طول دوران اسلامی پدیدار شدند. از ابتدا بنای امامزاده ها را ساده می ساختند.« ساخت مقبره بر روی قبر ای افراد در واقع اعلامی بود برای همه که اهمیت شخصی را ببینند که این چنین از او یاد شده است.» (هیلن برند260:1387) به مرور زمان و همگام با هنر رو به رشد ایران برای بیان کردن معنا در این مکان ها دست به تزئین زدند و آنها نیز از سادگی بیرون آمدند.تزئینات این نوع بناها تفاوت عمده ای با تزئینات کاخ ها و خانه های اشراف داشت. پس از به قدرت رسیدن علویان در طبرستان و سپس آل بویه در اصفهان آباد ساختن مرقد مطهرمورد توجه قرار گرفت و ادامه یافت. با روی کار آمدن سلسله صفوی و رسمیت یافتن مذهب تشیع و با ارادت خاصی که شاهان صفوی به امامان و امامزادگان داشتند، ساخت ابنیه بر مدفن امامان و امامزادگان یا بازسازی و تعمیر وتزئین آن ها رونق چشمگیری یافت. این اقدامات در دوره قاجار نیزبه طور وسیعی ادامه یافت به نحوی که آثار این اقدامات در اکثر بناهای امامزاده ها قابل مشاهده است. (عقابی، 85:1387)

معرفی بناها

در این مقاله به بررسی و معرفی سه امامزاده در اصفهان پرداخته شده است، که دارای هنر تزئینی دیوارنگاری هستند. برای این فعل بوده اند را به کار برده ام که در سالهای اخیر متاسفانه یکی از آثار یکی از این بناها یعنی امامزاده میرحمزه به کلی تخریب شده وبه جای آن به طور کامل آینه کاری شده است.(تصویر1)

تصویر1- امامزاده میر حمزه، آرشیو شخصی

امامزاده شاه زید

این بنا در خیابان هشت بهشت شرقی یکی از خیابان های فرعی بزرگمهر واقع شده است.این آرامگاه در شرقی ترین محله قدیمی تراوسکان اصفهان واقع شده است و دو سال تاریخ زمان ساخت این بقعه را مشخص می کند.سال 994ه.ق که بر در مقبره منقور است ودیگری سال1097ه.ق که بر یک لوح سنگی نقش بسته و از تعمیرات بقعه در دوره شاه سلیمان صفوی حکایت دارد. این چنین نتیجه گرفته می شود که این بنا در دوره شاه محمد خدابنده صفوی بنا شده و براساس کتیبه ای که بر در مقبره به این شرح منقور شده
بر آستان منور شاه زیدبن امام علی بن الحسین رقم صحیفی جوهری994 متعلق به احفاد وفرزندان امام حسین.(رفیعی، 773:1352)در دوره شاه سلیمان تعمیر شده است.(هنرفر، 389:1350)
داخل مقبره دیوارنگاره های بسیار زیبایی قرار دارد که البته تعمیر شده اند. این دیوارنگاره ها بیانگر کل واقعه کربلاست یعنی حتی وقایع، شام غریبان و دربار یزید را نیز به تصویر کشیده است.این چنین جامعیت و در نقاشی واقعه کربلا را به ندرت می توان در جای دیگر یافت. این نشانگر هنر سازندگان آن وسوز دل بی نظیر حامیان آن می باشد. مقبره شاه زید در وسط بقعه قرار گرفته وتمام دیوارهای اطراف دارای نقاشی است.دیوارنگاره ها در اندازه ای متناسب دورتا دور بقعه را فراگرفته و به آن جانی تازه داده و از سبک نقاشی روایی بهره می برد(3) (پاکباز، 586:1379)
به طور کلی نگاره ها شامل صحنه نبرد، شکست دشمنان و از پای در آوردن آن ها، داستان حضرت ابوالفضل و علی اکبر(ع) ودیگر خانواده ی امام و همچنین یاران او می شود با ندرت که در مکان های دیگر به شاهد این نگاره ها هستیم.
صحنه های کمک جنیان به امامآمدن سلطان قیس، آمدن شیر، ونیز شهادت امام ویارانش، شام غریبان و ماجرای اسرا و داستان دربار یزید به زیبایی به تصویر درآمده است. در این پرده هنری زیبا سعی شده به گونه ای کامل به این ماجرا پرداخته شود تا عظمت این رویداد به همگان ثابت کند.
موضوع دیواره نگاره ها صحنه روز حادثه را نشان می دهد. قسمتی صحنه جنگ حضرت علی اکبر، حضرت قاسم وحضرت ابوالفضل با دشمنان را نشان می دهد چهره هایی زیبا با چشمانی نافذ و با هاله ای نورانی دور سر. کلاه خودهای فلزی با پر طاووس یا بدون آن، بیشتر لباسها به رنگ سبز است که رنگ خاص امامان معصوم است. آنها سوار بر اسب با شمشیری در دست بر خیل دشمنان می تازند.

تصویر2- امامزاده شاه زید، آرشیو شخصی

در پرده دیگر شهدایی چون حر را نشان می دهدکه تیرهای فراوان بر بدن دارند و نقش بر زمین شده اند یا در دامان یاران خود جان سپرده اندامام فرزند خود علی اکبر را که تیر فراوان در بدن دارد در آغوش کشیده است..(تصویر3) یاران امام چون حبیب بن مظاهر نیز به تصویر کشیده شده اند که تیر فراوان در بدن دارد. ردیف شهدا با تیرهای بسیار در بدن تصویر شده اند.

تصویر3- امامزاده شاه زید، آرشیو شخصی

در پرده ای دیگر سلطان قیس وهمراهنش را نشان داده می شود که با امام مواجه شده و خواستار کمک به او هستند. شیر بزرگی که به کمک امام آمده و در کنار آن ها جنیانی که با چشمان وصورتی بیضی شکل تصویر شده اند تا متمایز از دیگر تصاویر باشند و همه اینها بیانگر این ماجرا هستند که تمام جن وانس و حیوانات عالم به التماس برای کمک به امام و یارانش منتظر اذن اویند.(تصویر4)

تصویر4- امامزاده شاه زید، آرشیو شخصی

در صحنه ای دیگر اسرای کربلا را نشان می دهد که به سوی شام روانه اند. دشمنان سر بریده امام ویارانش را بر نیزه گذاشته اند. زنان وکودکان در پی آن ها روانه اند. رنان در چادر سیاه خود را پوشانده اندبا حالتی نگران ودارای نقابی سفید هستند. دربار یزید به دنبال آن به تصویر کشیده شده است.
یزید درکاخ خود به عشرت نشسته رقاصان در حال رقص و ظرف های میوه در روبروی اوست درحالی که سر بریده امام و یارانش بر زمین قرار دارد.رقیه دختر کوچک امام حسین بر بالای سر بریده او نشسته است.سرهای دیگر شهیدان بر روی زمین قرار دارد. زنان در حال سوگواری هستند(تصویر5)

تصویر5- امامزاده شاه زید، آرشیو شخصی

امام زاده هارون ولایت

این امامزاده در خیابان هاتف، در محله میدان عتیق اصفهان، روبروی مسجد علی و منار آن، قرار دارد. بنای اولیه آن مربوط به زمان سلجوقیان است. مولف میزان الانساب معتقد است این امامزاده هارون بن علی از اولاد و احفاد امام هادی (ع) است. بعضی هم گفته اند هارون بن محمد بن زید بن الحسن است و دسته دیگر، او را هارون بن موسی بن جعفر(ع) دانسته اند واحتمال می رود او هارون بن اسحاق کوکبی ابن حسن بن زیدبن الحسن(ع) باشد. در تاریخ سلطانی آمده که او هارون بن محمدبن احمدبن جعفربن هارون بن امام موسی(ع) است(رفیعی، 777:1352).
کتیبه سر در شمالی هارون.ولایت، تاریخ بنای ساختمان های فعلی را به زمان شاه اسماعیل اول می رساند.کتیبه این سر در به خط ثلث با کاشی سفید و معرق بر زمینه لاجوردی ایجاد شده است که در انتها آن تاریخ به چشم می خورد. ونام بانی ساختمان در یک لوح بالای در ورودی در بیتی چنین آمده است:

باقبال دورمش کامکار
بماند ازحسین این بنا یادگار

(هنرفر، 1350: 361).
اشعاری در خود بقعه در لوح های جدا به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی گچ بری شده که مضمون آن از تعمیراتی که در دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار و حکمرانی حاج محمدحسین خان صدر اصفهانی در هارون ولایت به عمل آمده حکایت می کند(هنرفر، 1350: 364)
درون بقعه کاشی کاری بسیار زیبا وگچ بری های دلنواز به چشم می خورد و دیوارنگاره هاکه اصلی ترین تزئینات این بنا و دیوارنگاره های این مکان متعلق به زمان قاجار است هستند به دو موضوع مختلف تقسیم می شوند.
1- گل و بوته و پرنده اسلیمی
2- نقش های مذهبی از معصومین
شمایل مقدس امام علی(ع)، امام حسن وامام حسین بر روی دیوارها نقش بسته است. امام علی در حالی که دو رانو نشسته، عبایی بر تن به رنگ قهو ه ای دارد. عمامه ای سفید وبلند که دور سر وگردن پیچیده.بر روی زانو شمشیر معروفش قرار دارد و دو دستش را روی آن نهاده است. در طرف چپ و راست حسنین(ع) که در سن نوجوانی هستند نشسته اند. دو فرشته بالای سر آن ها قرار دارد. در پایین پای آن ها حیواناتی چون شیر و آهو قرار دارد(تصویر6)

تصویر6- امامزاده هارون ولایت، آرشیو شخصی

در طرف دیگر، امام دو زانو نشسته اند و این بار تسبیح در دست دارد. در سمت راست او یکی از یاران او از اعضای خانواده اش با لباس رزم و هاله ای بر دور سر قرار دارد. یکی دیگر از یاران او با لباسی سفید با خطوطی قهوه ای در کنار او ایستاده است. پشت سر او درختان قرار دارد. حسنین در اندازه ای کوچکتر در قسمت پایین کشیده شده اند.(تصویر7)

تصویر7- امامزاده هارون ولایت، آرشیو شخصی

تصویر صحنه کربلا در حالی که یکی از وابستگان امام حسین(ع) سوار بر اسب در حال جنگ با دشمنان است. او نیزه ای و سپری در دست دارد.دشمنان نیز بر روی او شمشیر گشوده اند.در پشت سر او امام حسین سوار بر اسب است و خیمه های آنان به رنگ سیاه به تصویر کشیده شده است.(تصویر8)

تصویر8- امامزاده هارون ولایت، (سیف، 103:1379)

2- مجموعه ای زیبا از اسلیمی ها گل وپرندگانی مانند هدهد و کبک در میان آن ها قرار دارند گل ها به صورت مختلف کشیده شده است. رنگ های قرمز، طلایی لاجوردی در این نقاشی ها به کار رفته است (تصویر9)

تصویر9-امامزاده هارون ولایت، آرشیو شخصی

امامزاده میرحمزه

این امامزاده در خیابان سروش واقع شده است. بقعه و مقبره ای است بسیار معروف و محترم و مورد توجه عامه؛این بقعه دارای صحن و رواق و مرافقی است که جمعآ به دو سه هزار ذرع تخمین زده می شود.(همایی، 519:1381) بنا به گفته ابوالقاسم مهرآبادی این امامزاده جز قبرستانی متعلق به عهد سلاجقه و یا به بعد از آن بود که در این اواخر تسطیح و به تدریج به خانه و عمارات مختلف تبدیل گردیده است.(رفیعی، 777:1352)این امامزاده دارای دیوارنگاره هایی با موضوع حادثه ی عاشورا بر بالای دیوارهای بقعه بود؛ ولی افسوس و صد افسوس که این دیوارنگار ه ها را باید دیگر در کتاب ها جستجو کرد. به جای آن آیینه کاری شده است. تصاویر مندرج در این مقاله این بنا برگرفته از کتاب نقاشی روی گچ نوشته هادی سیف برگرفته شده است و دیگر ازآن اثری نیست. دیوار نگاره های این مکان متعلق به دوره قاجار است.در این صحنه که بر قسمت بالای دیوار بقعه ایجاد شده است. صحنه جنگ امام حسین و یارانش با دشمنانشان به تصویر کشیده شده است. صورت های آنها به صورتی زیبا کشیده شده است. کلاه یاران امام از جنس فلز است و بر آن دو پر طاووس قرار دارد. امام حسین عمامه ای بلند بر سر دارد. در دست حضرت عباس پرچم سبزی قرار دارد و در دست دیگر با شمشیری در دست دشمن را می کشد، در حالی که از هر طرف دشمنان با شمشیر وتیر وکمان به او حمله ور شده اند. در مقابل او بسیاری کشته شده و بر زمین افتاده اند. (تصویر10)

تصویر10- امامزاده میرحمزه(سیف، 1379: 96)

در صحنه دیگر علی اکبر با دشمنان در نبرد است.دشمنان از هر سو او را محاصره کرده اند.بسیاری از افراد دشمن کشته شده اند و بر روی زمین افتاده اند. در حالی که بر اسب سوار است با یک دست موهای سر او را گرفته و از زمین او را بلند کرده است.(تصویر11)

تصویر11- امامزاده میرحمزه، (سیف، 1379:97)

در پرده دیگر امام حسین با ظاهری متین و استوار در حالی که نیزه در دست دارد به تصویر کشیده شده. پشت سر او خیمه های امام قرار دارد. زنان با چادری سیاه بر سر و نقابی سفید بر صورت ترسیم شده اند.آنها پشت سر امام قرار دارند.فرشته ای رقعه ای در دست دارد و به سوی امام در حال پرواز است مردی پیاده ظرفی در دست دارد و به سوی امام گرفته است.و عده ای سوار بر اسب بدون سلاح به سوی امام روان شده اند.(تصویر12)

تصویر12- امامزاده میرحمزه، (سیف، 1379: 99)

بررسی نگاره ها

دیوار نگار ه هایی که در اینجا مورد مطالعه قرار گرفت. دو برهه تاریخی صفویه و قاجار را در بر می گیرد.دیوار نگاره های امامزاده زید بر متعلق به دوره صفوی و دیوارنگاره های امامزاده میر حمزه و هارون ولایت متعلق به زمان قاجار است.
نقاشی ها هر سه موضوعی مذهبی دارند والبته در هارون ولایت علاوه بر آن نقش های مختلف اسلیمی گل های متنوع زیبا و پرندگان مختلف نیز نقاشی شده است. نقاشی ها از نظر پوشش به طور کلی همانند است مگر در موارد کوچکی از جزییات. رنگ های به کار رفته در هر سه نقاشی تفاوتی با هم ندارند.رنگ سبز، سفید، آبی که رنگ های ملایمیند برای امام و یارانش بیشتر از رنگ های دیگر به کار رفته است. زمین رنگی قرمز دارد تا مهم بودن حادثه آشکار شود. رنگ های به کار رفته برای دشمنان بیشتر قهو ه ای، سیاه و قرمز تند وبه طورکلی رنگ های تیره هستند. چهره امام ویارانش به صورت زیبا و مظلوم کشیده شده، با موهای بلند که تا شانه شان می رسد، هاله ای ازنور اطراف سر امام و افراد خانواده اش قرار دارد و نشان دهنده مقدس بودن آنهاست. در حالی که دشمن دارای چهره ای زشت و کریه وخشمگین می باشد. یاران امام دارای لباس رزم شامل زره، کلاه خود، شمشیر، نیزه و سپر هستند، درحالی که شخص امام حسین لباس جنگ ندارد وبه جای کلاه خود و زره عمامه، و دستاری بر سر و عبایی بلند برتن دارند. امام حسین وبرادرش در هارون ولایت نیز لباس رزم ودارند. امام علی(ع) مانند امام حسین بدون لباس رزم وبا همان پوشش کشیده شده که این مورد تنها در هارون ولایت است ولی تشابه آن با امام حسین از هرلحاظ در مکان های دیگر وجود دارد. زنها درای پوشش سیاه چادر ونقاب سفید بر صورت هستند ودر حال سوگواری وعزا هستند. فرشتگان در همه جا بالای سر معصومین هستند چه در موقع جنگ وچه نمایی از زندگی مانند همان که در هارون ولایت شاهد هستیم.
در امامزاده شاه زید تمام صحنه کربلا از زمان جنگ، شهادت امام ویارانش، پیروزی های آنها، یاران مختلف امام که بسیاری از آنها از خانواده اش نیستند مانند حر وحبیب بن مظاهر به تصویر کشیده شده اند، درحالی که در دو امامزاده دیگر فقط یاران معروف او عباس، علی اکبر وگاهی قاسم به تصویر کشیده شد ه اند. اینجا نقاشی حالت روایی دارد وبیننده با دیدن آن به تمام ماجرا تسلط می یابد. در اینجا شام غریبان، بردن اسرا وبارگاه یزید با تمام جزییات به تصویر کشیده شده.در اینجا واقعیت بیشتر به چشم می آید یاران امام حسین با تیرهای فراوان در بدن بر روی زمین افتاده اند یا در دامان دیگر یاران جان می دهند.سر اسرا بر بالای نیزه ها وبر روی زمین در بارگاه یزید بسیار تاثیر گذار است با دیدن وتامل در این تصاویر غم فراوان بر بیننده مسلط می شود. نام بسیاری از افراد در کنار آنها نوشته شده و به بیننده کمک بیشتری در فهم تصاویر می کند. دیوارنگاره های شاه زید نمونه ای کامل از یک داستان را به زیبایی روایت می کند، و یک نقاشی روایی بسیار گویا است.
در بقعه هارون ولایت نقش امام علی و حسنین قرار دارد. در قسمت دیگر نقش های اسلیمی با گل و پرنده و تنها صحنه نبرد به تصویر کشیده شده. در اینجا تصویری از سوز و گداز یا شهادت امام ویارانش نیست.نقش های این مکان جز نقاشی روایی نیستند.
در امامزاده میر حمزه تنها صحنه های نبرد وتنها پیروزی امام ویارانش را نشان می دهد. در اینجا نیز آن حالت غم موجود در شاه زید وجود ندارد.

نتیجه

از آنجای که در دوره صفویه که مذهب تشیع رسمیت یافت و پایه دولت صفوی در مذهب شیعه بود، بیشتر به وقایع کربلا به طور کامل وروایی پرداخته شده و خواسته تا حالت غم و اندوه را در بیننده خود تاثیر گذار کند. حالت داستانی و جامع بودن دیوارنگاره ها حاکی از تسلط آفریننده آن و اشراف کامل او بر موضوع است در آن زمان دیوارنگاره های چهلستون، عالی قاپو و… نیز هرکدام به نوبه خود داستانی را نه از نوع مذهبی روایت می کند. و پختگی این هنر همزمان برمکان های مذهبی البته با موضوعات مذهبی پا به پای دیوارنگاری کاخ ها و خانه های اشراف پیش می رود. دیوارنگاره ها بیانگر دید مذهبی صفویان است و نه تنها بر روی دیوار کاخ ها، خانه های بزرگان بلکه بر مکانی عامه که هر رهگذری مجال رفتن به آن را دارد نقش بسته است. «فرسکو های (قدسی) امام زاده زید در اصفهان که صحنه هایی از تعزیه امان حسین(ع) را بارنمایی می-کرد و در سال 1096ه.ق به وسیله شاه سلیمان سفارش داده شد ازآثار باقیمانده ای است که نشانگر این تحول در هنر تجسمی است. این نقاشی ها بسیار دور از جو وفضای ذائقه هنری درباری است و در بعضی موارد به حس پذیری اروپا نزدیک است (البته نه از نظر اهداف وسیع و آگاهانه هنری بلکه دست کم از حیث الهام مردمی وعمومی آنها) فقط در سبک ترسیم و تصویر جامه های این آثار است که انعکاس کم رنگی از فضاهای درباری صفوی حس می شود.» (اسکارچیا، 28:1376) بنابراین این آثارنشان می دهد هنر از حالت حکومتی بیرون آمده و در حال نزدیک شدن به مردم کوچه بازاراست و موضوع آن متناسب با مکان آن طراحی و کشیده شده است.
در زمان قاجار از حالت سور وگداز نقاشی ها کاسته می شود.زمان قاجار اوج هنر دیوارنگاری است.نقاشی های قهوه خانه ای در قهوه خانه ها، زورخانه ها و…به وفور یافت می شود و هنر قاجار باهنر فرنگی ترکیب شده و از آن موارد بسیاری به عاریه گرفته بود. دیوارنگاره های این دوره فقط بیانگر پیروزی بودند شاید به این دلیل که در آن زمان ایران دیگر عظمت دوره صفوی را نداشت آرزوی قدرت خود را در قالب این نقاشی ها دیده و به تصویر می کشیدند و برخلاف شاه زید هیچ صحنه ای از شکست امام و یارانش نیست.
هنر دیوارنگاری امامزاده ها برخلاف هنر کاخ ها وخانه های اشراف، برآمده از دل مردم عامی بود و سوز و گداز نهان در دل آنها رانشان می دهد و کاملا بر خلاف هنر حکومتی است. رابطه ای که با مردم عامی برقرار می کند بی نظیر است و هنرمندانی از دل خود مردم آه ها رابه تصویر می کشند و نقاشی ها کاملا متناسب با کاربری بنا که مکانی برای دعا و تضرع و گرامیداشت یاد کسی است که در آنجا مدفون شده می باشد. این موضوعات برآمده از دل مردم کوچه بازار است.
در انتها با توجه به سبک به خصوص این نقش ها که تنها در مکان های مذهبی آنهم بیشتر در امامزاده ها و نیز در بقعه ها به چشم می خورد وچه از لحاظ موضوع آن چه مخاطبش در آن زمان می توان یک سبک جدید به نام سبک امامزاده ای در نقاشی به هنرهای این سرزمین افزود. که باعث توجه بیشتر به این سبک و مکان آن می شود.از این طریق می توان یک سبک بسیار بومی و تنها منحصر به ایران در بین کشورهای اسلامی به خود اختصاص دهیم، که خود باعث جلب توجه بیشتر و جذب گردشگر خارجی و داخلی می شود و نیز بیانگر بخشی از هویت رو به فراموش شده ما می شود.
اگر توجه به این مکان ها بیشتر شود و برای امامزاده های تاریخی کارشناس هنری در نظر گرفته شود دیگر شاهد تخریب این بناها نخواهیم بود، چنانکه آثار زیبای امامزاده میرحمزه را فقط دیگر باید در کتاب ها جستجو کرد. توجه به این بناها از تخریب و فراموشی آن ها جلوگیری می کند و برای امروزیان و آیندگان تداعی گر بخشی از هویت و تاریخ این سرزمین هنرپرور و هنر دوست خواهد بود.

پی‌نوشت‌ها:

1- استادیار باستان شناسی گروه تاریخ دانشگاه تهران
2- زینب نجفی. دانش آموخته رشته باستان شناسی. دانشگاه تهران
3- نقاشی روایی نوعی از نقاشی است که با تکیه بر شرح وقایع و داستان پردازی توجه نگرنده را جلب می کند و موضوع آن عنصر اساسی محتوایش باشد.

منابع و مآخذ
اسکارچیاجیان، روبرتو، (1376).هنرصفوی، زند، قاجار، مترجم:یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی.
پاکباز، رویین.(1379).دایره المعارف هنر، تهران: انتشارات، فرهنگ معاصر.
پاکباز، رویین.(1385).نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران:انتشارات زرین وسیمین.
پوپ، آرتور، (1387).شاهکارهای هنر ایران، مترجم:پرویز ناتل خانلری، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم.(1352).آثارملی اصفهان، تهران:انتشارات انجمن ملی.
سیدصدر، سیدابوالقاسم.(1388). دایره المعارف نقاشی، تهران: انتشارات سیمای دانش.
عقابی، محمدمهدی.(1387). بناهای آرامگاهی، تهران: انتشارات حوزه هنری.
کن بای، شیلا.(1387).نقاشی ایران، تهران:انتشارات دانشگاه هنر.
مکی نژاد، مهدی، (1387).هنر ایران در دوره اسلامی(تزئینات معماری).تهران:انتشارات سمت.
همایی، جلال الدین.(1381).تاریخ اصفهان، بی جا: نشر هما.
هنرفر، لطف الله، (1350).گنجینه آثار تاریخی اصفهان، تهران: انتشارات زیبا.
هیل، درک و والک گرابر.(1386).معماری و تزئینات اسلامی، مترجم: وحدتی، مهرداد، انتشارات علمی وفرهنگی،
تهران:
هیلن برند، روبرت.(1387). معماری اسلامی، مترجم: باقر آیت ا… زاده شیرازی، تهران: نشر روزنه.
تصاویر
آرشیو شخصی
سیف، هادی، (1379).نقاشی روی گچ، تهران: انتشارات سروش.