چکیده:

این نوشتار به معرفی و بررسی ویژگی های مفهومی موتیف های موجود روی صندوق بارگاه های بزرگان دین و امامزادگان در شهرستان ساری می پردازد. روش گردآوری اطلاعات، تلفیقی از شیوه کتابخانه ای و میدانی است و از عکاسی و فیش برداری برای این کار استفاده شده است.از 292 مورد تعداد نمونه هایی که به صورت میدانی مورد بررسی قرار گرفته اند، به 8 مورد به عنوان نمونه های دارای ارزش های فرهنگی و زیبایی شناسانه پرداخته شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد اندیشه های مذهبی تشیع، در جای جای نقوش موجود روی صندوق ها به ویژه در مورد نقوش هندسی، غالب است. هدف این پژوهش، معرفی و شناساندن نقوش صندوق ها و بررسی تاثیر عقاید شیعی در شکل گیری، صورت و محتوای این نقوش است. (3)
کلید واژه ها: نقوش تزئینی، هنر اسلامی، صندوق، شیعه، موتیف، ساری

مقدمه

هنر اسلامی در بخش معماری در بر گیرنده تزئینات تجریدی و انتزاعی است که در پرتو ایدئولوژی کلی این دین شکل گرفته اند. نقوش هندسی غیر واقع گرا در دو حوزه نقاشی و احجام سه بعدی، چه در تزئینات مستقیم وابسته به بنا چون آجرکاری، کاشی کاری، مقرنس، گچبری و… و چه در تزئینات الحاقی همچون ضریح و صندوق و منبر، به وفور به چشم می خورد. این مطلب در مورد نقوش غیر هندسی انتزاعی نیز صادق است. مضامین دینی به صورت سببی، بر شکل گیری نوع تزئینات موثر بوده اند و به صورت های متنوع بصری نیز در شکل نقوش قابل شناسایی است. آنچه موضوع این نوشتار قرار گرفته است، بررسی موتیف های صندوق بارگاه امامزادگان ساری با توجه به عقاید شیعی است. ساری به عنوان یکی از مراکز اولیه شکل گیری حکومت های شیعه مذهب در ایران، پذیرای مهاجران ساداتی بوده است که به سبب عهدشکنی مامون با امام رضا (ع) به این منطقه کوچ کرده اند. مقبره های متعددی از این بزرگواران در شهر ساری و مناطق اطراف، تحت عنوان امامزاده مورد زیارت مشتاقان قرار می گیرد. تعدادی از صندوق های این بزرگواران، نقوش تزئیناتی ارزشمند و زیبایی دارد که به سبب ویژگی های ساخت و نوع تزئینات، نمونه هایی شاخصند. بررسی های اولیه میدانی و مطالعه اسناد موجود نشان می دهد که نقش مایه های مورد استفاده در تزئینات صندوق، نوعی هویت فرهنگی ـ مذهبی خاص که دربردارنده ارزش های زیبایی شناسانه بصری هستند. هدف این پژوهش، شناسایی و معرفی نقوش روی صندوق ها، و نیز بررسی تأثیر عقاید شیعی روی نقوش است. یکی از دلایل اصلی مهجور ماندن ارزش این آثار، پنهان بودن این تزئینات در پس ضریح های فلزی و قرار گرفتن آنها در زیر پارچه های سبز رنگ مذهبی است که سبب شده از دید زائران، گردشگران، پژوهشگران و هنرمندان به دور بمانند. این پژوهش می تواند نگاهی ناب و بکر بر چهره نهان این یادگار های تاریخی و فرهنگی باشد و آن ها را از گوشه انزوا خارج کند.
در این پژوهش، به صورت موردی به بررسی نقوش و تزئینات 8 صندوق بارگاه به شرح زیر پرداخته خواهد شد:
امام زاده یحیی ساری، امام زاده زین العابدین ساری، امام زاده عباس ساری، امام زاده (شاهزاده) حسین ساری، درویش محمد خوش نشان، امام زاده صالح مرزرود و امام زاده میر سید علی لنگر.

شیعه در ایران

مهاجرت سادات حسنی و حسینی به نقاط امن سرزمین های شرقی اسلامی، از صدر اسلام که امویان به فرزندان علی(ع) ظلم و ستم می کردند،آغاز شده بود. این مهاجرین بزرگوار به چهار گروه کلی تقسیم می شوند: گروه اول آن دسته هستند که برای فرار از ستم امویان راه مشرق را پیش گرفتند. گروه دوم هنگام ولایت عهدی امام رضا (ع) به این سرزمین رسیدند. گروه سوم در خروج برخی از فرزندان حضرت علی(ع) علیه خلفای عباسی و اموی شرکت داشتند و پس از شکست آنان به آنجا گریختند و گروه چهارم که نسبت به سه گروه دیگر بیشتر بودند، در زمان حکومت علویان در مازندران سکنی گزیدند(صدر حاج سیدجوادی و دیگران، 1383: 392). در آغاز دوره خلفای اسلامی، طبرستان (مازندران) از لحاظ سیاسی اهمیت چندانی نداشت زیرا آخرین منطقه ایران بود که به دست اعراب فتح شده بود. فرمانروایان محلی در ازای فرمانروایی آن مناطق، سالیانه به خلفا خراج پرداخت می کردند و بنابراین، فرمانروایان مناطق شمالی کشور تا حدودی مستقل حکومت می کردند. در نتیجه همکاری خاندان های محلی با علویان و دعوت از حسن بن زید ملقب به داعی کبیر (250 هق/864م)، حکومت علویان در این مناطق شکل گرفت (بحرالعلوم، 1385: 41-40).
تشیع در طول تاریخ در شکل گیری بسیاری از نهضت ها و حکومت ها برای ایرانیان که از حکومت و خاندان اموی خسته بودند، تاثیرگذار بوده است. احتمالا یکی از اولین گرایش های شیعی مربوط به قیام مختار ثقفی ( 67-64 ه.ق) است که موالی (ایرانیان تازه مسلمان) در آن نقش اساسی داشتند. دوری از حکام عرب، ستاندن حق مظلوم و اندیشه ظهور مهدی(عج) از انگیزه های مهم ایرانیان برای گرایش به شیعه بود به همین سبب، حکومت شیعی در طبرستان، به رهبری حسن بن زید (داعی کبیر) پا گرفت (بجنوردی، 1385: 236-233).
شیعه فرقه های مختلفی دارد که معروف ترین آن، شیعیان زیدی (چهار امامی)، اسماعیلی(شش امامی) و اثنی عشری(دوازده امامی) می باشند (صدر حاج سیدجوادی و دیگران،1381: 271). شیعیان اسماعیلی در شمال کشور ساکن بودند. اسماعیلیه یا شیعیان شش امامی شاخه ای از مذهب تشیع است که در سده دوم هجری شکل گرفت. به اعتقاد آنها بعد از امام جعفر صادق(ع)، پسر بزرگترشان اسماعیل که قبل از شهادت پدر درگذشت (143 ه.ق)، وارث مقام امامت است نه امام موسی الکاظم (صدر حاج سیدجوادی و دیگران، 1383: 173).

حکومت های شیعی در مازندران

حکومت های شاخص در مازندران عبارتند از علویان، آل زیار، آل بویه. همان طور که ذکر شد، حکومت علویان در طبرستان توسط حسن بن زید (داعی کبیر) پا گرفت و حدود بیست سال ادامه یافت. بعد از وی، برادرش محمد بن زید (287-270ه.ق) ملقب به داعی صغیر 17 سال حکومت کرد. (بحرالعلوم، 1385: 65 و54-51) پس از یک دوره فترت مردم علوی دیگری به نام حسن بن علی ملقب به ناصر کبیر را برای حکومت علویان برگزیدند. از آنجا که یک گوش حسن بن علی کر بود وی را «اطرش» به معنای کر می خواندند. پس از 14 سال حکومتِ وی، سرانجام سامانیان آخرین مقاومت های علویان را از بین بردند و فرماندهان سپاه علوی دو سلسله آل زیار و آل بویه را تاسیس کردند(بحرالعلوم،1385: 73-66).
آل زیار نام خاندانی از خطه شمال کشور است که از سال 315 هجری تا اواخر قرن پنجم بر قسمتی از ایران حکومت کردند. موسس این سلسله مرداویج بن زیار (315-323ه.ق) بود. اعتقاد به تشیع این خاندان شاید بیشتر از آنجا بود که در قرن های سوم و چهارم به علت دعوت سادات حسنی و حسینی، ولایات مازندران و گیلان به دین اسلام و مذهب شیعه (زیدیه) گرویدند (صدر حاج سیدجوادی و دیگران، 1383: 175)
آل بویه از مشهورترین خاندان های شیعه ایرانی است که به دیلمیان معروفند و حکومت آنان از سال 321 تا 448 ه.ق ادامه یافت. بنیانگذاران این دولت سه برادر به نام های علی( عمادالدوله) و حسن(رکن الدوله) و احمد(معزالدوله) بودند که دولتشان را به نام پدرشان، بویه (ماهیگیری در سرزمین دیلم)، آل بویه نامیدند (صدر حاج سیدجوادی و دیگران، 1383: 153)

برج های آرامگاهی تیموری در مازندران

دوران تیموری (قرن نهم هجری) را در مازندران، می توان دوران حکومت شیعی دانست که در آن، ترویج اندیشه های شیعی به راحتی انجام می شد و مقبره سازی برای بزرگان دینی در آن دوره رشد فراوان کرد و بیشترین بناهای یاد بود در مدت یک قرن در مازندران و ساری ساخته شد. ‏
برج های آرامگاهی در مازندران، علاوه بر نگهداری از مدفن امامزادگان، به لحاظ ماهیت، گونه ای معبد نیز به شمار می روند. اجزای هر معبد و تزئینات آن اجزا، دارای معنایی هستند و گویی همگی انسان را به تعالی سوق می دهند و به ایجاد آن فضا و مکان روحانی کمک می کنند. در مساجد، درها و پنجره ها و محراب ها از جمله اجزائی هستند که تزئیناتشان جزء لاینفک آنهاست و ارزشی کمتر از معماری بنا ندارند. در مورد آرامگاه ها نیز اجزای بنا همان گونه عمل می کنند و علاوه بر در و پنجره ها، صندوق و تزئینات روی آن نیز از دیگر اجزایی است که زمینه ساز تجلی هنر دینی به شمار می رود.

تزئین در هنر اسلامی

تزئین در هنر و معماری اسلامی به ایجاد فضایی روحانی و مقدس کمک می کند و در شاخه های مختلف هنر اسلامی نمود می یابد. هنرمند مسلمان هیچ قسمت از هنر خویش را بدون تزئین رها نمی کند یا به ‏عبارتی، فضای خالی در هنر اسلامی معنا ندارد.‏ در هنر اسلامی از نمادگرایی و رازپردازی استفاده منحصر به فردی می شود. نمونه ای از این نمادگرایی را می توان در مورد نسبت های اعداد در نقوش یافت. برای مثال، نسبتی که در هنر شیعی ممکن است حضور یابد، نسبتی است که از پنج ضلعی پدید می آید. البته نسبت های دیگر از جمله نسبت های پدید آمده از اعداد صحیح و اعدادی چون 6، 8، 12، 14 و… هم به کار می رود که بدان پرداخته خواهد شد(تصویر-1).

نقش های مورد استفاده در آثار هنری اسلامی، بر اساس مفاهیمی ویژه شکل گرفته اند و تنها به منظور آراستن اشیا و ابنیه به کار نرفته اند. چنانکه به گفته آقای پوپ «تزئین که منبع اصلی و هدف هنر ایران (و اسلامی) است. تنها مایه لذت چشم یا تفریح ذهن نیست بلکه مفهومی عمیق تر دارد» ( پوپ،1380: 2).

تزئینات داخلی بارگاه امامزادگان ساری

در آرامگاه های مورد بحث در این نوشتار تزئینات چشمگیری وجود دارد که در اجزا و عناصر داخلی آرامگاه خودنمایی می کنند. از جمله آنها، تزئینات روی صندوق هاست. نقوشی که در صندوق ها به کار رفته اند، اغلب نقوشی هستند که در دیگر هنرها و یا منبت کاری های دوران تیموری و گاهی پیش از آن نیز به کار رفته اند. از جمله انواع شمسه های به کار رفته، ترنج ها، اسلیمی ها و….
اما مطلب قابل توجه آن است که «اثر هنری، تجسم صورت قدسی در عالم محسوس است و ماده بیان این صورت تنها وسیله ای برای تحقق صورت، است و به برکت صور قدسی است که اشیا، شرافت و ارزش های متعالی و مقدس و زیباشناسانه می یابند»(نوروزی طلب، 1388 :10). می توان صندوق را نیز یکی از همین اشیا دانست که به واسطه نقوش و تزئیناتش شرافت یافته و موجب قدسی واقع گشتن آن ماده (صندوق چوبین) شده است. در این رابطه، به سه عاملی که موجب امر قدسی شدن صندوق ها می شوند اشاره می شود:
عامل اول اینکه چون مکان، مکانی مقدس است، بنابراین تمام عوامل به کار رفته و ملحق شده به آرامگاه، به خودی خود، از نوعی قداست برخوردار می گردند، از جمله همین صندوق های چوبی. عامل دوم، کتیبه های موجود روی صندوق هاست که آیات قرآنی آن را متبرک کرده است و عامل سوم، مربوط به نوع تزئینات به کار رفته روی صندوق است. این نقوش ذاتاً ماهیتی الهی و نمادین دارند که در نهان خود، ایدئولوژی و جهان بینی خاص خود را می پرورانند.
در مورد نقوش تزئینی در هنر اسلامی باید گفت «این پدیده هنری جالب یک نقش ساده… نیست بلکه نمایانگر ملکوت و جبروت خداوند است و در آن واحد، یک آیه دینی و یک آیه هنری است. آنچه که ما در این نقش ها می بینیم، در واقع تفسیری است از نوعی عبادت اما به صورت ابداعی و ابتکاری» (البهسنی، 1385 :121).
آنچه که یک اثر هنری را به شاهکار هنری تبدیل می کند، فقط تکنیک و نحوه اجرای آن نیست بلکه شاید بتوان گفت نحوه و شیوه بیان آن است. از آنجا که دین اسلام هنرمند مسلمان را در نحوه بیان اثرش محدود کرده است، بنابراین وی همواره با استفاده از نیروی الهام و اکتشافات خلاقانه خود، توانسته است با اشکالی انتزاعی اثرش را در قالب شاهکاری هنری بیافریند. این محدودیت در شیوه بیان نه تنها از ارزش و اعتبار آن اثر نکاهیده بلکه آنرا به اثری ناب و بی بدیل تبدیل کرده است که در پس ظاهر زیبا و دلنشینش، اندیشه ها و اعتقاداتی نهفته دارد و از همین جاست که سمبل و نماد در این اشکال معنا می شود.
گاهی اشکال به طور مستقیم تبدیل به یک نماد شده اند یعنی خودِ تصویر به صورت قراردادی و از پیش تعیین شده، مبین و یادآور موضوعی است. مثلا شمسه، یادآور حضرت محمد (ص) است. گاهی شکل را به کسی یا چیزی نسبت می دهند و به مرور زمان با مشاهده شکل و تصویر مورد نظر، شخص یا شیء منسوب شده در ذهن تداعی می شود. مثل شمشیر دو سر که به حضرت علی(ع) منسوب است. گاهی اشکال به واسطه عناصر سازنده شان حالتی نمادین پیدا می کنند. برای مثال، ستاره هشت پر که از 8 عنصر یکسان یا 8 پر ساخته شده است که بر اساس آیه 17 سوره حاقه می تواند نمادی از 8 پایه ی بهشت باشد که 8 فرشته آنرا به دوش می کشند.(4) در هنر شیعی، تجسم این اعتقادات و اندیشه ها نقش پر رنگ تری به خود می گیرد و از اعداد که یکی از اصلی ترین شاخصه های نماد است، به نحو احسن استفاده می شود. در نقوش صندوق های مورد نظر در این نوشتار، به کارگیری موتیف هایی که با اعداد ارتباط تنگاتنگی دارند بسیار به چشم می خورد؛ از جمله نقوشی که با عدد 6 در ارتباطند مانند ستاره شش پر، گل شش پر، شش چشم گاوی، شش شل و…. این تقسیمات شش تایی در نقوش و تکرارهای دائمی آنها در صندوق های مختلف و نیز در نقوش روی در و پنجره بارگاه ها نقش عدد 6 را در ذهن پر رنگ تر می کند که مسلماَََ گویای پیامی است. دور از ذهن نمی نماید که این پیام، گویای بیان اعتقادات شیعیان شش امامی باشد. علاوه بر این نقش ها که حاویِ پیامی در درون خود هستند، نقش های دیگری هم در صندوق ها به چشم می خورند که احتمالا ریشه بومی دارند؛ مانند بافت های فلسی شکلی که در اغلب صندوق ها و حتی درهای بارگاه به وفور دیده شده است. شاید بتوان این بافت را به پولک ماهی و نیز به سقف های سفالی موجود در شمال کشور تشبیه کرد (تصویر2)

نقوش متأثر از اندیشه های شیعی

نقوش متأثر از اندیشه های مذهبی، عموماً پایه هندسی و تجریدی دارند و به صورت رمزی، آن گونه که می توان از آنها برداشت کرد، به مضامین مذهبی اشاره می کنند. عددی همانند 6 در اشکال هندسی 6 ضلعی و گل های 6 پر، در برج ها و آرامگاه ها منطقه مازندران و به خصوص در ساری و نیز در تزئینات وابسته به بنا همچون درها و صندوق های چوبی بارگاه، بسیار استفاده شده است (تصویر3تا5)

پس از اینجاست که هنرمند منبت کار سعی بر این دارد تا از همین نقوش هندسی، به واسطه بار مفهومی اش برای تزئینات وابسته به بنا همچون صندوق بارگاه استفاده کند. هیچ نقش و فضایی در هنر اسلامی بر فضای دیگر برتری ندارد و این نقوش زنجیروار به هم وابسته اند و مؤمن می تواند حضور خداوند و الطاف او را در همه جا بنگرد. توجه و به کارگیری اشکال کامل و گزینش هندسه ای متعالی، صندوق چوبین را به مرتبه ای شفاف و بلورین ارتقا می دهد؛ به طوری که به نظر می رسد همه چیز همچون جواهری در اوج استادی تراشیده و صیقل داده شده و اضافات و زواید از پیکره اش دور گشته و تناسبات در اجزا، جلوه ای خاص یافته است.

تقسیم بندی نقوش روی صندوق بارگاه ها

موتیف های به کار رفته روی صندوق های بارگاه امامزادگان ساری را می توان به طور کلی به 5 دسته تقسیم کرد: قاب ها، تزئینات روی قاب ها، نقوش گیاهی، نقوش هندسی و کتیبه ها. اما آنچه در این نوشتار مد نظر است، بیشتر مربوط به نقوشی است که ارتباطی با اندیشه های شیعی در دوران تیموری دارد. در هر صورت، برای وارد شدن به این مقوله لازم است نگاهی هر چند گذرا به موتیف روی صندوق ها شود.
قاب ها: در مجموع دو نوع قاب اصلی وجود دارد: قاب های مستطیلی و محرابی (تصویر6 و15) اما در کنار این قاب ها، قاب هایی هم وجود دارند که تابع نقوش هندسی درون خود هستند یعنی وظیفه محصور کردن نقش را دارند. بنابراین، خود نیز تبدیل به یک نقش هندسی می شوند و به همین سبب، شایسته است در بخش نقش های هندسی بررسی شوند.

تزئینات روی قاب ها: این تزئینات به دو شیوه اجرا شده اند: نقاشی و کنده کاری (منبت کاری). نقش هایی که به صورت نقاشی روی نوارهای باریک قاب ها کار شده اند، شامل دایره های(5) مرواریدی شکل سفید رنگی هستند که تقریباً در تمام صندوق ها به کار رفته است. گاهی همین دایره های مرواریدی سفید رنگ، تبدیل به خط های کوچک عمودی و افقی (یکی در میان) شده است (تصویر7 نقش های پیچ و تاب دار اسلیمی نیز با رنگ کرم نقاشی شده اند (تصویر8).
نقش هایی که با تکنیک کنده کاری اجرا شده اند تنوع بیشتری دارند. این نقوش معمولاً از طرح های گیاهی هستند که به صورت ساقه های گیاهی زنجیره ای و یا تک گل های سه پر یا چهار پر، مسیری مستقیم را روی قاب ها فرا گرفته اند (تصویر9)

نقوش گیاهی: نقوش گیاهی موجود روی صندوق ها شامل اسلیمی ها ـ که گاهی نوک تیز و گاهی نوک گردند ـ و نیز گل های سه پر و چهار پر، شش پر و دوازده پر می شوند.
نقوش هندسی: نقش های هندسی روی صندوق ها شامل انواع ستاره های پنج پر، شش پر، هشت و ده پر و همچنین نقش هایی چون پنج کند، ششِ چشم گاوی، شش کشیده، شش شل، هشت ضلعی و نیز نقوشی چون سکرون، گیوه، طبل و سرمه دان هستند گاهی چیدمان و ترتیب قرارگیری یک نقش هندسی به گونه ای است که با تکرار آن، نقش دیگری ساخته می شود و این حالت، در مورد نقش شش چشم گاوی اتفاق افتاده است یعنی با تکرار و قرارگیری 6 ترنج متحدالمرکز، نقش شش چشم گاوی ایجاد می شود (تصویر10).

کتیبه ها: به طور کلی، یکی از راه هایی که برای تزئین آثار هنری و یا توضیحاتی برای کامل کردن معنای آن به کار می روند، کتیبه نگاری است. در طول تاریخ، کتیبه ها به سه شکل به کار رفته اند: گاهی برای انتقال پیام و یا ثبت و روایت وقایعی خاص و نیز نوعی اعلان همگانی به کار می رفته اند. گاهی نیز برای نشان دادن مشخصات و نام و نشان شخص سازنده بنا یا اثر هنری و یا سفارش دهنده آن به کار می رفته اند و حکم نوعی امضا را دارند. در مواقعی نیز برای مزین کردن بنا یا اثر هنری، از جملات آموزنده و آیات قرآنی با هدف تکریم و قداست بیشتر بنا استفاده می شود که کاربرد این مورد در هنرهای اسلامی بسیاربه چشم می خورد.
کتیبه های متاثر از عقاید شیعی
کتیبه ها در صندوق بارگاه ها نقش پر رنگی ایفا می کنند. تا جایی که بخش چشم گیری از تزئینات صندوق ها را کتیبه ها و متون قرآنی تشکیل داده اند. گاهی این متون طوری گزینش شده و به کار رفته اند که وجود شیعیان در آن منطقه را عیان می سازد. کتیبه ها همواره درون قاب ها احاطه شده اند. متون به کار رفته در این بارگاه ها معمولا ًبه خط ثلث و نسخ و گاهی به صورت کوفی تزئینی است. در کتیبه های صندوق های مورد بررسی، می توان ردپای شعائر شیعه را به وضوح تشخیص داد. از جمله استفاده بی شمار از آیت الکرسی است. در این باره ابوالفتح رازی می نویسد: «امام علی (ع) از رسول اکرم (ص) نقل کرده که قرآن، سید کلام ها و سوره بقره، سید قرآن و آیه الکرسی، سید سوره بقره است (صدر حاج سیدجوادی و دیگران، 1383: 250). در جاهای دیگر صندوق، نام پنج تن آل عبا و ائمه معصومین آمده و نیز از صلوات کبیره که یکی از ادعیه های مورد توجه شیعیان است و همچنین بخش هایی از سوره های« یس» و«فتح»و« نور» در نوارهای حاشیه صندوق ها استفاده شده است. (تصویر11 و12)

در صندوق بارگاه امامزاده زین العابدین بخش هایی از سوره «نور» و «یس» آمده است. بعد از آیه بسم الله الرحمن الرحیم، آیه 35 سوره نور یعنی «الله نور السموات…» شروع می شود و تا ابتدای آیه 37 «… رجال لا تلهیهم تجاره» ادامه می یابد. در ادامه، بخشی از آیه 11 سوره یس یعنی «و اجر کریم…» می آید و تا بخشی از آیه 30 یعنی « یا حسره علی العباد» ادامه می یابد. در صندوق امامزاده میرسیدعلی لنگر، آیت الکرسی آمده که از «الله لا اله الا هو الحی…» شروع می شود وبه «… و هو العلی العظیم» تمام می شود. در ضلع شرقی صندوق، کتیبه دیگری با این مضمون وجود دارد: «انتقل من دار الفنا الی دار البقا سلطان المحققین و وارث امیر المومنین امیر سید علی نور الله قبره فی تاریخ ماه مبارکه رمضان سنه تسع و عشرین و ثمانمائه». در صندوق امامزاده عبدالصالح بخش هایی از سوره «فتح» آمده است. ابتدا بسم الله الرحمن الرحیم و سپس ابتدای سوره فتح یعنی «انا فتحنا…» تا انتهای آیه 13 یعنی «… اعتدنا للکافرین سعیرا» آمده است. در مورد صندوق امامزاده یحیی نیز از سوره بقره و فتح و آل عمران و همچنین از صلوات کبیره و آیه الکرسی استفاده شده است. متن این کتیبه ها چنین است: صلوات کبیر: «اللهم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و الحسن الرضا و الحسین الشهید بکربلا و علی زین العابدین و محمد الباقر و جعفر الصادق و موسی الکاظم و علی الرضا و محمد التقی و علی النقی و الحسن العسکری و محمد المهدی صاحب الزمان صلوات الله علیه و علیهم اجمعین اللهم وال من والاهم و عاد من عاداهم و انصر من نصرهم و ارزقنا شفاعتهم برحمتک یا ارحم الراحمین»؛سوره بقره از آیه 155یعنی «و لنبلونکم…» تا انتهای آیه 157 یعنی «و اولئک هم المهتدون صدق الله العظیم و صدق رسوله الکریم» و بخشی از آیه الکرسی یعنی «الله لا اله الا…» تا «… هم فیها خالدون»؛سوره فتح از ابتدای سوره یعنی « انا فتحنا لک…» تا بخشی از آیه 12 یعنی «… ابدا و زین ذالک» و آیه 26 و 33 سوره آل عمران یعنی « قل الهم مالک…» تا «کل شیء قدیر» و « ان الله اصطفی…» تا «… علی العالمین» و همچنین آیه 180 سوره صافات یعنی «سبحان ربک رب العزه عما یصفون». در صندوق امامزاده حارث هم از سوره «یس» و آیه الکرسی استفاده شده است. سوره یس از ابتدا آغاز شده و به بخشی از آیه 14 یعنی «… فعززنا بثالث فقا» تمام می شود. آیه الکرسی نیز آن از « الله لا اله الا…» شروع شده و به «من النور الی الظلمات اولئک» ختم می شود. در صندوق بارگاه شاهزاده حسین نیز از سوره «یس» بهره گرفته شده است به طوری که از ابتدای آن سوره شروع شده و تا ابتدای آیه 34 یعنی «و جعلنا فیها جنات» ادامه می یابد. در صندوق امامزاده عباس، علاوه بر سوره «یس»، صلوات کبیره نیز به کار رفته است سوره یس در این صندوق از ابتدای سوره تا بخش ابتدایی آیه 48 یعنی «و یقولون متی هذا» آمده است. در صندوق درویش محمد خوش نشان نیز صلوات کبیره و اسماء الهی دیده می شود (کلانتر، 1388: 357-260) (تصاویر 13 تا 17). در جدول انتهای تصاویر، سوره های به کار رفته در کتیبه صندوق بارگاه ها به طور اجمالی آورده شده است.

بر طبق این جدول، سوره آل عمران، نور، بقره و صافات تنها یک بار در صندوق بارگاه ها به کار رفته و از سوره فتح در کتیبه دو صندوق استفاده شده است. از آیه الکرسی و صلوات کبیره در کتیبه صندوق سه بارگاه استفاده شده و سوره ی یس نیز در صندوق چهار بارگاه به کار رفته است.
آنچه در مورد سوره و آیات نوشته بر صندوق امامزاده ها مهم است، اهمیت و نقش معنایی و گاه نمادین کاربرد آیات است. به طور مثال آیه 35 سوره نور از آیاتی است که بنا به بسیاری احادیث و برخی تفاسیر مانند تفسیر نمونه و تفسیر البیان طبرسی، به ائمه (ع) اشاره دارد. امام باقر (ع) نیز می‌فرماید: «مشکاة‌« نور علم در سینه پیامبر اکرم ‌و«زجاجة‌«، سینه حضرت علی بن ابی طالب ‌و «نورعلی نور» امامانی از آل محمد هستند که یکی بعد از دیگری می‌آیند و با نور علم و حکمت مؤیدند… این‌ها همان اوصیایی هستند که هیچ عصر و زمانی، صفحه زمین از آن‌ها خالی نبوده است و نخواهد بود (مکارم شیرازی، 1362: 485). در مورد اهمیت سوره یس نیز همین بس که ابابصیر از قول امام جعفر صادق( ع) می گوید منظور از « الذکر در آیه ی 11 سوره ی یس ( انما تنذر من اتبع الذکر) حضرت علی (ع) است.. (کلینی، 1386: 357) درباره سوره فتح نیز روایات متعددی در منابع اسلامی دیده می شود؛ درحدیثی از انس آمده است که می گوید: هنگامی که ما از حدیبیه باز می گشتیم، به دلیل انکه درحالیکه مشرکان مانع ورود ما در مکه و انجام مراسم عمره شده بودند، سخت غرق اندوه و غم بودیم؛ ناگهان خداوند آیه «انا فتحنا لک فتحا مبینا» را نازل فرمود. پیامبر اکرم (ص) فرمود: آیه ای بر من نازل شد که از تمام دنیا نزد من محبوب تر است. همچنین فرموده اند: هر کس این سوره را تلاوت کند، مانند کسی است که به هنگام فتح مکه در خدمت پیامبر اکرم (ص) و در لشکر او بوده است. در روایت دیگری نیز آمده است تلاوت کننده ی این سوره مانندکسی است که با پیامبر اکرم (ص) در زیر درختی که در حدیبیه بود بیعت کرده است. (مکارم شیرازی،1363: 8-7)
گاهی ممکن است برای آنکه یک نقش جلب توجه کند و بیشتر از سایر نقوش بر آن تاکید شود، آن را در ابعاد بزرگتر و در مرکز کادر صندوق جای دهند و دیگر نقش ها از ادامه این نقش و حول آن به وجود آیند. گاهی هم ممکن است به جای آن که از آن نقش به تعداد محدود ـ شاید یکی ـ در مرکز استفاده شود، از آن در ابعاد ریزتر اما با تعداد بیشتری روی صندوق کار شود و به صورت پراکنده از آن در جای جای صندوق استفاده گردد. در هر دو صورت، سازنده صندوق یا طراح آن، قصد تاکید بر آن نقش ها را داشته است و این قضیه در مورد ستاره شش پر و دیگر نقوشی که با عدد شش سر و کار دارند، صدق می کند.

برای یافتن نقوش مشترک در صندوق بارگاه امامزادگان جدولی تنظیم شده که در آن، آنالیز نقوش به صورت مجزا در ستونی آورده شده و در سطر مقابلش، نام بارگاه امامزادگان به ترتیب تاریخ ساخت صندوق هایشان قرار داده شده است تا بدین ترتیب، علاوه بر معرفی نقوش مشترک در صندوق بارگاه ها، مشخص گردد در صندوق هر امامزاده چه نقش هایی به کار رفته است. با شمارش ستونی نقش های هر امامزاده، تنوع نقوش استفاده شده نیز در آخرین سطر جدول تعیین شده و در آخرین ستون جدول، میزان کاربرد هر نقش در مجموع صندوق بارگاه ها مشخص گردیده است.

نتیجه

هنر مذهبی به سبب داشتن ایدئولوژی غنی و پیشینه پر بار، توانایی فراوانی در خلق آثار هنری و ادبی دارد. مذهب تشیع به سبب شرایط خاص رشد و گسترش خود و داشتن مضامین و محتوای سرشار، یکی از مذاهب نیروبخش سرشار از خلاقیت در طول تاریخ بوده است. مهاجرت سادات به ایران و خیانت مامون به امام رضا (ع)، سبب رفتن نواحی مختلف شمال ایران شد. بدین ترتیب اولین مراکز حکومت شیعیان که بنا به خواست خود مردم شکل گرفت، در شهرهای کلیدی مازندران قدیم شامل آمل، بابل و ساری استقرار یافتند. یکی از آثار هنری شیعیان در بخش معماری، زیارتگاه هایی است که مشتاقان این مذهب و هنرمندان بومی برای بزرگداشت شخصیت های دینی روی مدفن ایشان بنا نموده اند. این آثار از گونه های متنوع آجرکاری، کاشی کاری و گچبری و… بهره مندند. علاوه بر این نقوش، در هنرهای جانبی وابسته به معماری شامل درها، ضریح ها، صندوق ها و… نیز شاهد آفرینش آثار شگفت انگیز و زیبای هنری هستیم که در تزئینات آنها نهایت خلاقیت و هنرمندی و عمق مضامین مذهبی را می توان دید. آنچه در این پژوهش بدان پرداخته شده است، تزئینات به کار رفته روی صندوق هاست. نگاه پژوهشگر به آثار مذکور، برای کشف بازتولید نقش مایه های پنهان این نقوش است که پشتوانه غنی فرهنگ بومی و مضامین مذهبی شیعی دارند.
مشاهدات این بخش نشانگر تنوع کیفی و کمی بالای نقوش اصلی و نیز نو بودن یکی از نقش مایه هاست که در گذشته نمونه های آن مشاهده نشده بود، یعنی بافت های فلسی شکل. البته اکثر نقش ها را در سایر تزئینات هنری دوره تیموری می توان مشاهده نمود. برای شناسایی نقوش مشترک مورد استفاده در 8 زیارتگاه مورد بررسی، جداول و نموداری تهیه شد. که نشان می دهد صندوق های امامزادگان عبد الصالح و عباس و زین العابدین بیشترین نقوش مشترک را دارند. انواع اسلیمی ها، بافت مرواریدی دور قاب ها و زنجیره گیاهی، ستاره شش پر و شش چشم گاوی و انواع گل چهارپر از پرکاربر-دترین نقوش بر روی این صندوق هاست. این سه صندوق به فاصله زمانی تقریباً 40 سال از یکدیگر ساخته شده اند. در مورد آیات نوشته شده روی کتیبه ها باید گفت به نظر می رسد آیاتی به کار رفته است که به دلیل اهمیت تلاوت آنها و برکات حاصل از آنها، نماد کل قرآن شده اند و یا چون حرز و تعویذ استفاده می شوند. آیاتی نیز که برای شیعیان معنای خاصی دارد، در کتیبه ها استفاده شده است. مانند سوره ی یس،آیت الکرسی و صلوات کبیره.
بارگاه امامزادگان، مرکزی برای کسب برکت و تجمع مردم برای یاد خدا و عبادت از مرکز مهم حفظ هنر اسلامی به خصوص شیعه است.

پی‌نوشت‌ها:

1- عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا
2- کارشناس ارشد ارتباط تصویری
3- برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد عظمت السادات گرامیان به راهنمایی خانم دکتر عفت السادات افضل طوسی، دانشکده هنر دانشگاه الزهرا، 1389.
4- و فرشتگان در اطراف آسمان قرار می گیرند (و برای انجام ماموریت ها آماده می شوند)؛ و آن روز عرش پروردگارت را 8 فرشته بر فراز همه آنها حمل می کنند (حاقه، 17)
5- ممکن است این دایره های مرواریدی شکل ریشه در طرح های ساسانی داشته باشد.

منابع
– قرآن کریم.
– بحرالعلوم، محمدمهدی.( 1385). تاریخ تشیع و مزارات شهرستان ساری، قم:وثوق.
– البهنسی، عفیف.( 1385).هنر اسلامی، ترجمه محمود پور قاسمی، تهران: سوره مهر.
– پوپ، آرتور آپهام.( 1380). شاهکارهای ایران، ترجمه پرویز ناتل خانلری، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
– صدر حاج سید جوادی، احمد و دیگران.(1381). دایره المعارف تشیع، مجلدات 4-1، تهران: نشر شهید سعید محبی، چاپ سوم و پنجم.
– کلانتر، علی اصغر.( 1388). بررسی مضامین شیعی در بناهای مذهبی مازندران تا انتهای قاجاریه، استاد راهنما: حبیب الله آیت اللهی، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشکده هنر دانشگاه شاهد، تهران.
– کلینی، محمد.( 1387). اصول کافی، ترجمه صادق حسن زاده، قم: قائم آل محمد (ص)، چاپ چهارم.
– مکارم شیرازی، ناصر.( 63-1362). تفسیر نمونه، مجلدات 22 و 14، قم: دارالکتب اسلامی.
– موسوی بجنوردی، کاظم.(1385). ایران، تاریخ، فرهنگ، هنر، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و هنر اسلامی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
– نوروزی طلب، علیرضا.( 1388). «زیبایی و ذات شناسی هنر اسلامی»، کتاب ماه هنر، خرداد،ش129:31-4.