چکیده:

آرامگاه ها و بقاع متبرکه از مهم ترین داشته های فرهنگی ایران زمین است که در نوع شناسایی و بررسی علمی همواره کمتر مورد توجه قرار می گیرند؛ از جمله این آثار ارزشمند ، بنای امام زاده احمد بن محمد باقر شهرستان سنقر کلیایی است که دارای موقوفه های ارزشمندی در جهت شناسایی و بررسی است که به آن کمتر پرداخته شده است. لذا در این جستار با تکیه بر اسناد شواهد منقول و غیر منقول وقفی متعلق به امام زاده احمد، قصد داریم با استفاده از دو روش تحقیق کتابخانه ای و میدانی به تحلیل واقعی و علمی موقوفه های این میراث ماندگار بپردازیم و در جهت تعریف وجودی این موقوفه ها به دنبال این فرضیه باشیم که امام زاده احمد شهرستان سنقر کلیایی با دارا بودن چنین موقوفه های ارزشمندی یکی از زیارتگاه های مقدسی است که از دوران سلجوقی تا دوران صفوی همواره مورد توجه بوده است.

کلید واژه ها

شهرستان سنقر کلیایی، امام زاده احمد، سنگ نوشته ها، موقوفه ها

مقدمه

اهمیت موقعیت جغرافیایی شهرستان سنقرکلیایی همواره موردتوجه زائران مسلمان بوده است و همین موضوع با حضور و فلسفه وجودی موقوفه هایی چون موقوفه آرامگاهی امام زاده احمد، بی ارتباط نیست ولادیمیر مینورسکی، شرق شناس نامی، دراین خصوص این چین یادکرده است:«هنگامی که زوارمسلمان از تبریز به کرمانشاه می روند، ازسنقر می گذرند.زائران ازسرزمین کردنشین سنه پرهیزمی کنند ، و امروزه از راه انحرافی بیجار و سنقر عبور می کنندویک روزه ازسنقربه کرمانشاه می رسند»( Minorski1913-1936:a555).
موقوفه های آرامگاه ها چون آرامگاه امام زاده احمد سنقر به نقل از پرفسور هیلن براند:« دارای جایگاه والایی بودند و هدف اصلی این آرامگاه ها، جمع کردن عده ای از عبادت کنندگان نبود بلکه گرامی داشتن یاد و خاطره شخص یا رویدادی بود که انتظار می رفت فقط در سالگرد آن واقعه ، مردم درآنجا جمع شوند. در غیر این صورت تنها رفت وآمد زائرین پاسخگوی نیازی بود که این موضوع ازویژگی های تقریباً پیش بینی نا شدنی آرامگاهها به شمار می رفت »( هیلن براند، 1377: 316و 317).
بعدها روند آرامگاه ها سازی به حدی می رسد که« آرامگاه بخشی از یک بنا عمومی می گردد وبا این کار، آرامگاه به شکلی موثر، رنگ تقدس می گرفت و این پاکی دقیقاً متعلق به مسجد، مدرسه، رباط یا دیگر بنا های مذهبی بود که درمجاورت آرامگاه قرارداشت چنین بناهای عمومی نخستین بار به تعدادبی شماری دردوران سلجوقی به ثبت رسیدند.»(هیلن براند، 1377: 319)
امام زاده احمد که از جمله همین بنا های آرامگاهی است نه تنها در ایام خاص مورد توجه زائران دور و نزدیک است بلکه زیارتگاهی است که در کالبد شهری شهرستان سنقر کلیایی، هم پای آن قدمتی کهن دارد و توجه و دقت در باب آن نمی تواند تنها موید حضور شواهد آشکاری باشد که در این بارگاه به چشم می خورد.
نیاز به بازبینی و دقت در لایه های فرهنگی اطراف این بنای مقدس می تواند حتی بسیاری از ناگفته های شهر نشینی شهرستان سنقر کلیایی را بیان سازد و این گفته از آن جهت مصداق عینی خواهد یافت که با نظری واقع بینانه امام زاده احمد را بخشی از کالبد کهن شهری بدانیم که امروزه از آن خبری نیست واستنادما تنها وابسته به اسنادی است که بازگوکننده واقعیت این بنای آرامگاهی است.
بنابر این، این پژوهش در حقیقت پیرو خط سیری از ماهیت ها و واقعیت هایی است که نه تنها در کالبد این بنای آرامگاهی شاهد آن هستیم بلکه در نگاه جامع آن به اسنادی دست یافتیم که حقیقت صورت زمانی این بنای ارزشمند را به نسبت آنچه بیان شده است . به عقب تر و به دوران اواخر سلجوقی و ایلخانی رهنمون می سازد.،لذا جستار پیش روبا دید جامع و تکمیلی به عنوان یک رویکرد نوین سعی در بیان واقعیت زمانی امام زاده احمد سنقر دارد که استناد آن شواهدی است که از آن سخن گفته خواهد شد.

موقعیت مکانی

آرامگاه امام زاده احمد بن محمد در باقرشهرستان سنقر کلیایی در ضلع شمالی خیابان فرمانداری ( سلمان فارسی) و در موقعیت عرض جغرافیایی 13 َ 47 ‏ْ 34 N و طول جغرافیایی 58 َ 35 ْ 47 E و ارتفاع 1705 متری از سطح دریا واقع شده است و از سه طرف به وسیلة خانه های اطراف محصور شده است. این بنا دارای دو ورودی است که یکی در سمت شرقی قرار دارد و به کوچه ای که به خیابان آیت ا… خامنه ای وارد می شود، منتهی می گردد و ورودی دوم در سمت جنوب به خیابان فرمانداری باز می شود. پلان اصلی بنا صورت مستطیلی و با جهت شمالی – جنوبی است و از دو بخش اصلی به نام صحن حرم و صحن جنوبی یا حیاط جنوبی تشکیل شده است صحن حرم که اصلی ترین قسمت بنا را تشکیل می دهد، در شمال بنا قرار گرفته و پوشش آن را گنبدی آجری تشکیل می دهد. صحن حرم را رواقهایی به ابعاد 4× 18 متر فرا گرفته است و در مرکز رواق ضلع جنوبی ایوانی قرار دارد که در ورودی به حرم را در خود جای داده است. بعد از این صحن به صحن جنوبی یا حیاط وارد می شویم که دارای 50/22 سانتی مترطول و 5/17 سانتی متر عرض است. در ضلع جنوبی این حیاط بنای تازه ای در دو طبقه در حال ساخت است. بنای اصلی این آرامگاه را به دورة صفوی نسبت می دهند اما اخیراً توسط میراث فرهنگی و گردشگری استان و اداره اوقاف شهرستان سنقر تغییرات مرمتی زیادی در فرم بنا انجام گرفته است و آن را از نقشه اولیه دور کرده است»(حیدریان ،1383: 119).

پیشینه تحقیق

یمن الدوله حاکم شهرستان سنقر کلیایی و نویسنده کتاب سنقر نامه از امام زاده احمد و موقوفه های آن، این چنین یاد می کند« درمتقابل عمارت حکومتی مزار امامزاده احمد ابن امام محمد باقرعلیهم السلام واقع گردیده است که بسیار طرف توجه عمومی است و قبرستان بزرگ این ولایت در اطراف آن افتاده. بنای آن قدیم است. مرحوم مرتضی قلی میرزا منصور السلطنه دولت شاهی، تقریبا در چهل و پنج سال قبل مختصر خدمتی در مرقد مبارک و صندوق او نموده و چهار قندیل نقره که هنوز باقی است برای زینت آنجا تقدیم داشته است. اخیراَ مرحمت پناه، حاجی غلامرضا تاجر امین الرعایاسنقری ومرحوم مشهدی اسدالله همدانی که متوطن سنقربوده به نوبه خود تعمیراتی لایقی از داخل و خارج آن گنبد مطهر نموده اندمتاسفانه برای کاشی کاری آن بقعه منوره هر دو دار فانی را وداع نموده، موفقیت برای آنها نیامد.عمده موقوفات این امام زاده شانزده رجل ملک از اراضی شاقلی ارخی که اطراف قصبه است می باشدو تولیت آن در زمان قدیم بر عهده مشایخ آن امام زاده بوده و کنون هم همان ملک در تصرف اولاد متولیان است و مشایخ قدیم به همان رویه و رفتار قدیم معمول میدارند»( یمن الدوله ،1307: 7).
این رویه تا دوره فرمانداری آقای مهرپویا به دست مشایخ باقی مانده بود که با همت آقا مهرپویا و توصیه اعضای انجمن شهر، هیأت امنایی تعیین می کنند و تصمیم بر این گرفته می شود که یکی از شیخ ها را برای تولیت امامزاده نگه داشته برای او ماهیانه معین می کنند و بقیه را از اشتغال در امام زاده منع می کنند و آن گاه با در آمد موقوفات اما زاده و کمک های مردمی، ساختمان آن را دوباره بازسازی می کنند. و ضریح فلزی از اصفهان خریده، بر سر قبر نصب می کنند که چند سال پیش ساختمان کنونی آن از نو با نقشه مهندسی احداث گردید.
بنای آرامگاهی امام زاده احمد به گفته یمین الدوله در دوران قاجاری بنای قدیمی بوده است و در همان زمان قاجار مرمت هایی در خصوص این بنا صورت گرفته بود. بنابراین تاریخ ساخت این بنا به زمانی دور تر از قاجار باز می گردد. دلیل این سخن جدای از گفته یمن الدوله، تاریخ ضریح چوبی است که به تاریخ 935 یا 937 ه.ق است که به اعتقاد برخی از پژوهشگران، این تاریخ می تواند بازگو کننده ساخت و سازهای دوره صفوی باشد(سنندجی،1375: 463).
این بنا نخستین بار از سوی باستان شناسان در خرداد 1375توسط آقای دکتر غلامرضا معصومی مورد شناسایی و بررسی قرار گرفت که به نقل از دکتر معصومی این بنا دارای نقوش بسیار زیبایی در طاق و زیر گنبد بود (معصومی ،1388: 191). که در مرمت های جدید و تغییر ساختاری در دهه های 90تا70 توسط سازمان های میراث فرهنگی و اوقاف و امور خیریه تغییرات شگرفی بر کالبد منظری و ابنیه آن اجرا شده است که می توان در مقایسه تصاویر سال 1375 دکتر معصومی و تصاویر امروزی شاهد آن باشیم.
بعد ازشناسایی ها و بررسی های دکتر معصومی هیئت بررسی و شناسایی فراگیر باستان شناسی که در سال 1383 به سرپرستی آقای دکتر محمود حیدریان شکل گرفت، امام زاده احمد در میان فهر ست آثار شناسایی شده و در میان آثار قرون 10 تا دوران معاصر شهرستان به ثبت سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری رسید (حیدریان ،1383: 537).
وجود راه های تجاری که از شمال به جنوب و شرق به غرب شهرستان سنقر در گذشته کشیده شده بود، این شهرستان را به عنوان یک شهر میان راهی و مواصلاتی برجسته نموده بود وجود کاروانسرا های متعدد، مهانسرا های شهری و وجود12 دروازه یا (سیوه)؛ دال بر اهمیت راههای تجاری و زیارتی این شهرستان به شمار می آمد که متاسفانه در ساخت و سازها و توسعه شهری در سال های1333 -1320ه.ش تخریب شد و از بین رفت و این موضوع موجب کم رنگ شدن و از بین رفتن وجه عمومی و تاریخی این شهر ستان شد(طرح جامع شهر سنقر ،1377: 11).
در میان دوازده دروازه شهری که در گذشته وجود داشت، دروازه های کرمانشاهان، فعله کری، تبریز و کردستان دارای شهرت چشم گیری بودند و همان گونه که از نام های این دروازه ها به چشم می خورد، این شهرستان دارای وجاهت ارتباطی بود که نام راهها را بر دروازه تعیین نموده بودند(یمن الدوله،1307: 3).
امام زاده احمد به نقل از بزرگان این شهرستان در همین کالبد شهری شکل گرفته بود و شیعیانی که به قصد زیارت بقاع متبرکه از آذربایجان حرکت می کردند از سنقر رد می شدند. اینها که از تبریز یا اردبیل می آمدند، وقتی به سنقر می رسیدند ، شب در اینجا استراحت می نمودند، گویا سه نفر از آن آذربایجانی ها در سنقر بیتوته می کنند، در سه شب متوالی هر سه همزمان خواب می بینند که سید جوان نورانی به آنها می گوید:« در این مکان که شما اتراق کردید یکی از نواده های حضرت رسول (ص)شهید شدند. شما این هزینه ای را که می خواهید برای سفر به کربلا خرج کنید همین جا هزینه کنید و گنبدی بر سرمزار او بسازید» آنها از وی می پرسند:« این شهید نامش چیست؟»می فرمایند:«امامز اده احمد فرزند امام محمد باقر (ع) است.» آنها روز اول پس از بیداری و نقل خواب خود برای دیگران تمام نیستان را می گردند، اما چیزی نمی یابند. شب دوم دوباره همان خواب تکرار می شود. با جستجوی فراوان قبری پیدا نمی کنند تا اینکه در شب سوم، آن سید جوان نشانی دقیق را این گونه می دهد که فردا وقتی از خواب بیدار شدید، داخل این نی زار به باتلاق نگاه کنید .گاو زردی از گوشه ای از نی زار بیرون می آید و در گوشه ای دیگر نی زار ناپدید می شود. آن جا که ناپدید شد شما حفر کنید قبری را مشاهده خواهید کرد که مرقد امام زاده است»
این سه نفر صبح که از خواب بیدار می شوند، همان کار را انجام می دهند و قبر مذکور را می یابند سپس هزینه ای می کنند و برایش گنبدی می سازند.سپس به تبریز رفته اموال خود را می فروشند و به سنقر می آیند و آنگاه املاکی را تصرف یا خریده وقف امامزاده اش می کنند. یکی از آنها تولیّت آنها را به عهده می گیرد، دیگری زمین های اطراف امامزاده و چند نقطه دیگر را با همین عنوان کشت می کند(مویدی،1388: 390).
به نقل از آقای کیومرث مویدی در کتاب گندم زار کلیایی، یک نفر از این سه نفر« هم شروع به آهنگری در این منطقه می کند. یکی از بازماندگان شیخ ها که نوبتی (هفته ای )سرپرستی، نگهداری، مراقبت و نظافت بقعه را با درآمدش چند قرن به عهده داشتند آقای حسن علی تولی است. وی فرزند شیخ عباس تولی ابن شیخ فضل ا… ابن شیخ محمد حسن ابن شیخ میر محمد ابن شیخ اسمعیل ابن شیخ خداوردی ابن شیخ عباس است.(شیخ عباس یکی از سه برادران خواب دیده مذکور بوده است)اگر با توجه به ادعای نام برده حدوداً سال شماری بنای بقعه به همان تاریخ حک کتیبه امامزاده می رسد که تقریباً دوره صفوی است.»(مویدی،1388: 392).

سنگ نوشته های امام زاده احمد

با توجه به آنچه بیان شد تمام روایت ها و اسناد تکیه بر این موضوع دارد که این بنای ارزشمند متعلق به دوره صفوی است. با این وصف در میان آثار یاد شده و موقوفه های اشاره شده، چند سنگ نوشته موجود است ، این سنگ نوشته و آثار موجود در امام زاده احمد شهرستان سنقر کلیایی به لحاظ قدمت دارای اهمیت بسزایی نسبت به باقی اسناد یادشده است که در صحن مبارک این امام زاده حفظ و نگهداری می شود. این سنگ نوشته ها شامل دو زیارت نامه درورودی امام زاده ویک سنگ نوشته مرقوم به خط کوفی،یک سنگ نوشته که در ذکر امام زاده شعر بسیار زیبایی بر آن حک شده است یک سنگ نوشته که در بردارنده احکام حکومتی و دولتی دوران قاجاریه است، یک آجر نوشته که به نام عمل استاد محمود ترکمن مزین شده است.

سنگ نوشته کوفی

این سنگ نوشته که مرقوم به خط کوفی بر روی سنگی سترگ مرمری است. احتمالاً از مجموعه سنگ قبرهای متعلق به قبرستان دوره سلجوقی محوطه امام زاده احمد سنقر بوده، دارای کلمات کوفی ساده اسلیمی است که درنوع خود بی بدیل است و نیازمند باز خوانی دقیق و موشکافانه است. خط به کار رفته در این سنگ نوشته از خطوط کوفی تزئینی است خطی که برای کتابت کلام الله مجید مورد استفاده قرار گرفته است. «و حتی زمانی که خط کوفی به عوض کتابت قرآن مجید در کتیبه ها و یا خطوط تزئینی به کار می رفت، قالب آن عموماً افقی و یا دارای چهار چوب و قالب کشیده بود»(گرومن ، 1383 :7) خط کوفی تزئینی به کار رفته در این سنگ نوشته را می توان به دوره سلجوقی استناد کرد تجدد و تطوری است که در کتابت پدید آمده است در این دوره خط کوفی با گل و بوته زینت می یافت و به این وسیله حروف آن به یکدیگر متصل می شد »(محمد حسن ، 1366: 14).
اهمیت این سنگ نوشته در بیان ریشه های ساختاری و بنیانی امام زاده احمد سنقر، نقش به سزایی ایفا می نماید و می توان با توجه به این سند باستان شناختی قدمت امام زاده احمد سنقر را از دوره سلجوقیان دانست زیرا در این دوره و در زمان سلطان مسعودبن محمد به نقل از محمد شبانکاره ای در نزدیکی شهر سنقر در محلی به نام پنج انگشت(کوه پنج علی کنونی شهر سنقر) مصافی بین سلطان مسعود و خلیفه وقت رخ می دهد و سلطان مسعود لشگر خلیفه وقت را شکست می دهد. شکست خلیفه به این دلیل بود که با اتابک سنقر اتفاقی کرده بود که سلطنت سلاجقه را به داود برادر سلطان مسعود دهند که سلطان مسعود خود بر تخت می نشیند و داود را ولیعهد می کند و سپس به جنگ خلیفه می پردازد که در این جنگ خلیفه شکست می خورد (شبانکاره ای،1363: 114).
وجود قبرستان دوره سلجوقی امام زاده احمد و وجود سنگ نوشته ها با خطوط کوفی نمی تواند بی ارتباط با این واقعه باشد حضور خلیفه وقت در دوره سلطان مسعود امکان حضور بزرگان اهل بیت را در کاروان خود امکان پذیر می سازد حال با خلیفه و یا بر خلاف خلیفه ، این امکان را مسجل می سازد که بعد از جنگ و رخدادی این چنین، فردی در قبرستان امام زاده کنونی آرمیده باشد که از نظر مقام و منزلت در ردیف خاصان اهل بیت قرار داشته باشد که نیازمند تحقیق جامع تری است.

سنگ نوشته منظوم وقفی:

این سنگ نوشته یکی از سنگ نوشته های ارزشمندی است که به لحاظ معرفی سنت وقف درشهرستان سنقرکلیایی دارای ارزش بی

مانندی است این سنگ نوشته که برروی سنگ مرمری دربین سطور قالب بندی شده ارائه شده است. شامل این متن منظوم است که :
از بهر امام زاده احمد
پادشاهی که بود بی شک
هر معصیتی که بود مرقوم
کردند ز روی نامه اش حک
افراخت امارتی که شد مزین
این گنبد هفت خانه کوچک
با این صومعی خوف دارد
ازدوری و راه و زاد اندک
گفتم که بگو ز روی تاریخ تصویرسنگ نوشته منظوم وقفی
هل انت بنا شفیع و ابّک
قال الله الیاس بغدادی سنه1265
در متن این سنگ نوشته دو نام نمایان است. نخست فردی به نام صومعی و فردی دیگر به نام الیاس بغدادی،که نام الیاس بغدادی باتاریخ سنه 1265 همراه است.

موقوفه حکومتی

این سنگ نوشته که به تاریخ 1218ه.ق است که از فردی به نام حاجی شیخ جلیل یاد می کند که به خواهش او اعلی حضرت همایونی ، متروک – موقوف علیها به او واگذار شده است. اصطلاح متروک- موقوف علیه یا علیهم: فردی که از طرف وقف کننده. حق بهره بردن از منافع مال موقوفه به او داده شده باشد. این اصطلاح یکی از اصطلاحات حقوقی است که امروزه کمتر مورد استفاده قرار می گیرد .
متن این موقوفه دولتی که به دشواری قابل خواندن است بدین قرار است: «بسم تعالی شانه العزیز عموم اهالی قصبه سنقر اظهار احکامات و نظام نمودند چون معمولی سنوات سابقه بوده که فرش ولحاف و ظروف از رعایای سنقر تحته اجزای حکومت و مامورین که از دارالدوله بقصبه می آمد، می گرفتند و روزی دوبار کشیک خبر وباج گندم می گرفتند …….. اهالی قصبه بود رخصت فرمایش وخواهش جناب شریعتمدارحاجی شیخ جلیل و محقق دعاگوئی اعلیحضرت همایونی روحنا فداه این نذز علیها را متروک موقوف داشته هرکس نخواهد این اعتبار را اعاده بدهد چه از حکومت ……. لعنت خدا و نفرین رسول صل اله علیه وآله ……………………………………… سنه 1218»

آجر نوشته امام زاده احمد:

این آجر نوشته در بر دارنده نام معماری است . که در سال1328 هجری شمسی در نوع ساخت و ساز و یا مرمت این بنا همت گمارده است. نام این معمار به استناد نوشته روی این آجر به این صورت ارائه شده است.«عمل استاد محمود ترکن 1328»
با توجه به این موضوع، واقفان به وقف تنها سرمایه گذاران نیستند. بلکه آن استاد کاری که در نوع ساخت و ساز همت می گمارد نیز واقفی است که انفاق را در این عمل به نهایت سودمند می داند.

کتیبه امام زاده

در کتاب سنقر در گندم زار کلیایی آقای کیومرث مویدی از کتیبه ای سخن گفته شده است که متعلق به امام زاده احمد است. متن این کتیبه به نقل از آقای مویدی بدین قرار است:« هذا قبر قطب الدین الاولیاء و زبده الاصفیاء السلطان میر احمد قدس سره العزیز ابن الائمه الهدی امام محمد باقر کتیبه شکرا… بن ابراهیم سنقری فی سنه 937هـ.ق امر بأشار هذه جمال الدین بن شیخ یار احمد و شیخ نظر بن شیخ علی قلی »(مویدی ،1388: 393).
تاریخ این کتیبه با تاریخ کتیبه ضریح چوبی امام زاده احمد هم خوانی دارد هر دو تاریخ 937هـ .ق هستند و مربوط به دوره صفوی با این وصف می توان در این خصوص به این نتیجه رسید که در دوره صفوی این بارگاه دارای ارزشی دوچندان می گردد.

نتیجه گیری

هدف از این پژوهش نه تنها معرفی موقوفه های امام زاده احمد بلکه شناسایی و بررسی این موقوفه ها از منظر تاریخی بود که در حال حاضر به عنوان شناسنامه آرامگاهی امام زاده احمد می توان از آن ها نام برد، که ازدوران سلجوقی تا به دوره قاجاری دارای اهمیت تاریخی هستند وجود سنگ نوشته ای با خط کوفی ساده اسلیمی که شرح آن به تفصیل بیان شد، یکی از مدارک ارزشمندی بود که تاریخ تقدس محوطه امام زاده احمد را به دوران سلجوقی بازمی گرداند حتی اگر ما این سنگ نوشته را یک سنگ قبر بدانیم و محوطه امام زاده احمد را در دوره سلجوقی یک قبرستان به شمار بیاوریم، همچنان تقدس گورستانی که بعدها در دوره صفوی مورد توجه قرار می گیرد، این موضوع را به اثبات می رساند که محوطه امام زاده احمد یکی محوطه های مقدسی است که همواره مورد توجه زائران بوده است.
امام زاده احمد شهرستان سنقر کلیایی که امروزه مورد توجه خاصان و مشتاقان اهل بیت (ع) است نه تنها یک آرامگاه و یک بنای یادبود بلکه یک موقوفه مردمی است که جز از منظر اهل دل نمی توان قیاس معقولی را بر آن منظور داشت حقیقت حضور ائمه اطهار و پاکان و خالصان طریقت نه شاید در بارگاه و آرامگاه که در میان قلوب کسانی است که حقیقت وحی به حقانیت الهی را با جان و دل می شنوند و می بینند .

پی نوشت ها :

کارشناس ارشد باستان شناسی
motamedi.mehran63@yahoo.com

منابع تحقیق :
ـ یمن الدوله ، سلطان احمد میرزا. ( 1307شمسی). سنقر نامه ، نسخه دست نوشته خطی
ـ گرومن ، آدلف.(1383). منشأ و توسعه ابتدایی کوفی گلدار ، ترجمه مهناز شایسته فر، تهران: انتشارات مهاس.
ـ محمد حسن ، زکی.( 1366).تاریخ صنایع ایران (بعد از اسلام )، ترجمه محمد خلیلی ، تهران:انتشارات اقبال.
– مویدی ،کیومرث.(1383). سنقر در گندم زار کلیایی، تهران: انتشارات پرتو واقعه.
-شبانکاره ای ، محمد بن علی بن محمد شبانکاره ای.(1363).مجمع الانساب،تصحیح میرهاشم محدث ،تهران: انتشارات امیر کبیر.
-سنندجی ، میرزا شکرالله.(1375).تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، تصحیح حشمت الله طبیبی، تهران: انتشارات امیر کبیر.
-معصومی ، غلامرضا.(1388).تاریخچه علم باستان شناسی، تهران: انتشارات سمت.
-هیلن براند ، رابرت.(1377). معماری اسلامی فرم عملکرد ومعنی ، ترجمه ایرج اعتصام ، تهران :ناشر شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری (وابسته به شهرداری تهران ).
– حیدریان ، محمود.(1383). مجموعه بررسی و شناسایی فراگیر باستان شناسی شهر ستان سنقر کلیایی،کرمانشاه:آرشیو میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان کرمانشاه.
– طرح جامع شهر سنقر. (1377). گزارش مرحله اول آبانماه 1377جلد اول شرکت مشاوره تدبیر شهر ، آرشیو سازمان مسکن و شهر سازی استان کرمانشاه.
ـ Minorski,v,1913-1936″Sunkur”,Encyclopaedia of Islam . 2nded . Liden. Brill