اگر ما گناه کنيم، آيا ارزش اعمال نيکي که به نيت اموات انجام داده ايم پايين مي آيد؟ آيا ارتکاب گناه در اعمال خوب خود ما نيز تأثير دارد؟
با گناهي که بعدا انجام مي شود ثواب کارهاي خوبي که قبلا براي اموات انجام شده کم نمي شود و ثواب آن به اموات مي رسد، ولي اگر اعمال بدي انجام دهد از ثواب فرستنده کاسته مي شود.
درباره ي محو بدي ها به وسيله ي خوبي ها در قرآن مي خوانيم: «ان الحسنات يذهبن السيئات؛(1) خوبي ها، بدي ها را مي برد». اين مربوط به اعمال ذخيره شده در نامه ي اعمال خود انسان است، نه خوبي هايي که به مردگان اهدا گرديده است. و نيز پيامبر اکرم (ص) مي فرمايد: «اتق الله حيث کنت و خالق الناس بخلق حسن و اذا عملت سيئه فاعمل حسنه تمحوها؛(2) هر کجا و در هر حال هستي، از خدا بترس و با مردم با اخلاق نيک رفتار کن و هر گاه کار زشتي انجام دادي پس از آن کار نيکي انجام ده تا آن را محو کند.»
اصطلاحا به چنين تغيير و تحولي، تکفير مي گويند؛ يعني از بين رفتن کيفر گناهان پيشين بر اثر اعمال نيک بعد؛ به عبارت ديگر عوارض و بازتابي که گناه دارد در سايه ي عمل نيکو از ميان مي رود.
از طرفي، در زمينه ي نابود شدن اعمال نيک بر اثر گناهان که اصطلاحا به آن احباط مي گويند، هم در قرآن کريم و هم در روايات اشاراتي شده است که به چند مورد اشاره مي کنيم:

1- شرک به خداوند

در آموزه هاي ديني تقوا پيشگي، شرط پذيرش عمل و ايمان، و اعتقاد به توحيد، عامل اثر گذار بودن اعمال معرفي شده است. در قرآن مي خوانيم: «انما يتقبل الله من المتقين؛(3) همانا خدا تنها از پرهيزکاران مي پذيرد». و نيز مي خوانيم: «من عمل صالحا من ذکر او انثي و هو يؤمن فلنحيينه حياه طيبه؛(4) هر زن و مردي که کاري نيکو انجام دهد، اگر ايمان آورده باشد زندگي خوش و پاکيزه اي به او خواهيم داد». بر اين اساس، مشرک و کافر چون چنين شرطي را ندارند اعمال نيکشان پذيرفته نمي شود، چون بر اساس ايمان نيست. در قرآن آمده است: اعمال کساني که به پروردگار خود کافر شدند همانند خاکستري است در برابر تند باد، در يک روز طوفاني، آن ها نمي توانند کمترين نتيجه را از اعمالي به دست آورند که انجام داده اند.(5)
در حديثي پيامبر اکرم(ص) مي فرمايد: «ان الله تعالي يحاسب کل خلق الا من اشرک بالله؛(6) خداوند همه ي بندگان را حسابرسي مي کند، مگر کسي را که به خدا شرک ورزد؛ چنين شخصي بدون حساب به آتش فرستاده مي شود.»

2- ناخرسندي خداوند

در قرآن کريم رضايت خداوند شرط پذيرش عمل معرفي شده است. بنابراين، اعمال کساني که با کارهاي زشت خود خشم خداوند را برمي انگيزانند، نابود مي شود. در سوره ي محمد آيه ي 28 مي خوانيم: «ذلک بانهم اتبعوا ما اسخط الله و کرهوا رضوانه فاحبط اعمالهم؛ اين [عذاب و کيفر] به دليل آن است که آن ها از آن چه خداوند را به خشم مي آورد پيروي کردند و آن چه را موجب خشنودي اوست دوست نداشتند، لذا خداوند اعمال آنان را نابود کرد.»

3- آزردن پيامبر(ص)

اذيت و آزار رساندن به پيامبر (ص) نيز باعث نابودي عمل است. در قرآن مي خوانيم: «ولا تجهروا له بالقول کجهر بعضکم لبعض ان تحبط اعمالکم؛(7) پيغمبر را آن طور که سر يک ديگر داد مي کشيد، صدا نکنيد که اگر چنين کنيد، اعمالتان نابود مي شود.»

4- منت نهادن

منت نهادن و کار خوب خود را به رخ ديگران کشيدن باعث نابودي عمل است. در قرآن مي خوانيم: «اي کساني که ايمان آورده ايد، بخشش هاي خود را با منت نهادن و اذيت و آزار رساندن، باطل نکنيد.»(8)

5- ريا وکفر

قرآن کريم پس از توصيه به باطل نکردن اتفاقات با منت نهادن، مي فرمايد: همانند کسي که مال خود را براي نشان دادن به مردم انفاق مي کند و ايمان به خدا و روز قيامت ندارد.(9) معلوم مي شود ريا و کفر نيز همانند منت نهادن، باعث نابودي عمل است.

6- عجب و خودبزرگ بيني

خودبزرگ بيني، يکي ديگر از عوامل حبط اعمال است. در حديث آمده است: «العجب يأکل الحسنات کما تأکل النار الحطب؛ (10) عجب، حسنات را مي خورد، همان طور که آتش هيزم را.»

7- حسد

حسادت به دارايي و مقام و منزلت ديگري نيز باعث نابودي عمل خوب انسان است. پيامبر اکرم (ص) مي فرمايد: مواظب باشيد حسادت نورزيد، زيرا حسد کارهاي خوب را مي خورد، همان طور که آتش هيزم را.
نکته ي قابل ذکر اين که حسادت و کبر و عجب، از عوامل اصلي رانده شده شيطان از درگاه خداوند بود. اميرمؤمنان (ع) در نهج البلاغه مي فرمايد: «اعتبروا بما کان من فعل الله بابليس اذ احبط عمله الطويل و جهده الجهيد و کان قد عبدالله سته آلاف سنه؛ (11) پس از آن چه خدا به شيطان کرد پند گيريد، که اعمال طولاني و کوشش هاي فراوان او را باطل گرداند، در حالي که شش هزار سال عبادت خدا کرده بود.»
بسيارند کساني که کارهاي بزرگي را انجام مي دهند اما هدفشان حفظ مقام و مال و ثروت و جلب توجه ديگران است و نيز بسيارند کساني که کار کوچکي انجام مي دهند اما مخلصند و انگيزه و هدفي جز رضاي پروردگار و خير رساندن به بندگان او ندارند. با توجه به آن چه گذشت، اعمال کوچک اين بندگان نزد خداوند، سنگين است و اعمال آن رياکاران، پشيزي ارزش ندارد.
بنابراين انسان بايد در حفظ و مراقبت از کار خوبي که انجام مي دهد بکوشد و مواظب باشد آن را تباه نسازد. امام باقر (ع) مي فرمايد: «الا بقاء علي العمل اشد من العمل؛(12) نگه داري عمل از خود عمل، سخت تر است.»

پي نوشتها:

1- هود(11)آيه ي 114.
2- بحارالانوار، ج 71، ص 242.
3- مائده (5) آيه ي 27.
4- نحل (16) آيه ي 97.
5- ابراهيم (14) آيه ي 18.
6- تفسير نور الثقلين، ج4، ص 497.
7- حجرات (49) آيه ي 2.
8- بقره (2) آيه ي 264.
9- همان.
10- روح البيان، ج8، ص 522؛ به نقل از: تفسير نمونه، ج21، ص 487.
11- نهج البلاغه، خطبه ي قاصعه (شماره ي 192).
12- اصول کافي، باب ريا، ح 16.

منبع: مجله ي معارف اسلامي شماره 71
/خ