چکیده:

سادات رضوی یکی از گروه های تأثیرگزار در تاریخ مشهد بوده اند. در این مقاله با تعریف چهار مؤلفه هویتی مذهب، سیاست، وقف و مؤلفه فرهنگی اجتماعی، سعی خواهد شد تا ابعاد مختلف این اثرگزاری بررسی گردد. اهمیت موضوع به خاطر مستند بودن تاریخچه سادات رضوی، امکان سنجش اهمیت بازماندگان یکی از امامزدگان معتبر در ایران و امکان ارائه الگویی برای مطالعات مربوط به آن ها است. روش پژوهش کتابخانه ای است و با استفاده از اسناد و مدارک تاریخی معتبر به تبیین موضوع پرداخته می شود.یافته های پژوهش نشان می دهد که سادات رضوی مشهد به علت انتساب به امام رضا و برخورداری از قدرت سیاسی، اقتصادی و مذهبی توانسته اند طی 5 قرن نقش مهمی در تاریخ محلی مشهد داشته باشند. خویشاوندی با دربار پادشاهان، دراختیار داشتن مناصب سیاسی در دوره های مختلف تاریخی، دراختیار داشتن پست های موروثی در آستان قدس و وجود موقوفات خاندانی، زمینه های نفوذ آن ها را فراهم نموده بود.
کلیدواژه ها: سادات رضوی- مشهد-تاریخ محلی- مؤلفه های هویتی

مقدمه:

کلمه سادات جمع کلمه سید به معنای آقا، سرور، خداوند، پیشوا، سردار، فاضل و حکیم است که در ایران بر اولاد نبی، حضرت علی (ع) و فاطمه زهرا(س) اطلاق می گردد و به شاخه های متعددی مانند سادات حسنی(امام حسن)، سادات حسینی (فرزندان امام حسین)، سادات موسوی (فرزندان امام موسی الکاظم)، سادات رضوی ( فرزندان امام رضا) تقسیم می گردند. بررسی موقعیت بازماندگان امامان شیعه در ایران نشان می دهد که به علت پراکندگی در سطح ایران و انتساب تعداد زیادی از مردم به آن ها، زمینه شکل گیری مؤلفه های هویتی مانند مؤلفه های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، خاندانی و مذهبی را ایجاد کرده اند. در این مقاله برای مشخص کردن اثرات هویتی امامزادگان در ایران، به بررسی موردی سادات رضوی در مشهد خواهیم پرداخت. این مقاله ضمن پرداختن به جایگاه سادات رضوی در مشهد، نگاه جدیدی درباره تأثیرگزاری محلی و منطقه ای امامزادگان مطرح نموده است و با روش علمی و چند سویه به موضوعات این چنینی پرداخته است. علت انتخاب این موضوع برخی ویژگی ها درباره موسی مبرقع و جانشینان او در ایران است وی از جمله در زمره معدود امامزاده هایی است که هم بارگاه او در ایران است و هم منتسبینش از موقعیت تأثیرگذار چند بعدی در تاریخ یک شهر، در یک گستره زمانی طولانی برخوردار بوده اند. در زمینه سادات رضوی تاکنون پژوهشهایی در قالب کتاب و مقاله انجام شده است. کتاب شجره طیبه اثر محد باقر رضوی که در اواخر دوره قاجاریه نوشته شده و دوباره در سالهای 1352 به اهتمام پسرش مدرس رضوی و درسال 1384 با تحشیه سیدی تجدید چاپ شده است، از این جمله است. این کتاب با توجه به مستندسازی تاریخ خاندان های رضوی و استفاده از اسناد و مدارک تاریخی موجود در زمان حیات نویسنده، یکی از بهترین کتاب های نوشته شده در مورد سادات در ایران است. کتاب دیگر «سادات رضوی در مشهد» نوشته نگارنده مقاله است که سعی نموده با روشی علمی و افزودن اسناد و مدارک تاریخی موجود در مرکز اسناد آستان قدس، تاریخچه سادات رضوی را تا دوره معاصر مستند نماید. چند مقاله با ماهیت معرفی نیز در باره سادات به نگارش درآمده است از جمله سادات رضوی نوشته سیدی، معرفی طوماری از علامه مجلسی درباره سادات رضوی، اسنادی از جایگاه خاندان های مذهبی در اداره امور اصناف و نقش خاندان های مذهبی در اداره امور اماکن متبرکه آستان قدس رضوی که توسط حسن آبادی نوشته شده اند. روش تحقیق این مقاله کتابخانه ای بوده و با استفاده از منابع و اسناد سعی خواهد کرد تا جوانب مختلف موضوع بر اساس سوالات مطرح شده، بررسی گردد. در این مقاله ابتدا به طور مختصر به سابقه ورود سادات رضوی به مشهد پرداخته شده، سپس مؤلفه های هویتی بر اساس کارکردهای سادات رضوی در مشهد بررسی می گردد.

ورود سادات رضوی به ایران و مشهد

سادات رضوی تباریافتگان موسی مبرقع (215ـ 296 ه .ق) فرزندان امام جواد(ع) هستند. وی در مدینه به دنیا آمد و تا سی سالگی و به قولی تا سی و سه سالگی در مدینه باقی ماند(صلواتی، 1364: 485) و موافقان همگی به نقل از تاریخ قم آورده اند که: ” اول کسی از سادات رضوی به قم آمد، ابوجعفر موسی بن محمد بن علی است که به سال 259 ه .ق به قم آمد و به قم مقام کرد و پیوسته برقع به روی گذاشتی” (قمی: 1361: 215) موسی مبرقع هنگام ورود به قم با استقبال عموم روبرو نشد و حتی مجبور به خروج از شهر گردید. وی و جانشینانش با زهد و پرهیزگاری توانستند ضمن نفوذ در میان مردم، از حمایت مالی و سیاسی حکام مستقل مانند احمد بن عبدالعزیز بن دلف العجلی و سلاطین مقتدری مانند عضدالدوله دیلمی (372- 366 ه. ق) برخوردار گردند. با بوجود آمدن منصب نقابت توسط خلیقه مستعین (252-248 ه. ق) برای سادات (فقیهی، 1350: 6)، سادات رضوی توانستند نقابت سادات را در قم، کاشان، بدست گیرند و محمد بن موسی ( 372 ه. ق) اولین کسی بود که نقابت سادات علویه، حسنیه، حسینیه و رضویه را به عهده داشت. (قمی، 1361: 218) اولین کسانی که برآمدن آنها به مشهدتصریح شده است، فرزندان ابو عبدالله احمد هستند که ذکری از علت آمدن و سرانجام آنها در دست نیست اما سابقه ورود سادات به مشهد که ثبت شده و در اختیار می باشد، به قرن نهم برمی گردد. قدرت گیری تیموریان در منطقه و تسامح مذهبی آنان احتمالاً موجب جذب سادات رضوی شده است. اولین فرد شمس الدین محمد رضوی است که نسب وی بعد از 16 نسل به امام رضا (ع)می رسد و در زمان شاهرخ (857-850 ه. ق) به مشهد آمده، به شغل تدریس در شهر مشغول شد. پسر وی غیاث الدین در زمره نقبا سادات به شمار می آمد(خواندمیر:1353: 4 ̷ 223) خانواده دیگر سادات رضوی که در قرن نهم به مشهد آمدند رضی الدین محمد بن علی است که در زمان سلطان محمد بایقراء (911-873 ه ق) به مشهد آمد و به شغل تدریس پرداخت. پسرش میرزا محسن رضوی (931 ه. ق) در زمره بزرگان و علمای شهر محسوب می شد و به همراه پسرش میرزا مهدی رضوی به قم برگشت و فقط برادر میرزا محسن در مشهد باقی ماند و نسل وی تاکنون در مشهد هستند(خلخالی: 85).بررسی پیشینه تاریخی سادات رضوی نشان می دهد که آنان نسبت به سادات حسینی و سادات موسوی دیرتر وارد مشهد شده اند اما توانستند منصب نقابت را برعهده گیرند. از دوره صفویه به بعد با رسمیت یافتن تشیع، سادات رضوی از اهمیت زیادی برخوردار شدندکه تادوره معاصر ادامه یافت.
مهمترین مؤلفه های هویتی سادات رضوی در مشهد
هویت مذهبی: بررسی جایگاه سادات رضوی در مشهد نشان می دهد که جایگاه مذهبی آن ها از دو بعد مورد توجه بوده است.
1- توجه مردم به آن ها به عنوان یکی از منتسبین به ائمه: در باب اهمیت سادات و دوستی و احترام نسبت به آنان به عنوان ذریه پیامبر، آیات و احادیث فراوانی نقل شده است. آیه ” قل لا اسئلکم علیه اجراً الا الموده فی القربی”، در مورد واجب بودن محبت رسول خدا و آل او (2)، منوط کردن دوستی سادات به اساس اصول دین و فروع آن، سهم سادات در احکام زکات، خمس و صدقه (موحد، 1379: 24) شفاعت برای دوستداران اهل بیت (عطاردی، بی تا:331)، وجوب مهر حضرت زهرا و ذریه او، لزوم تکریم سادات برعلماء و مسلمانان(امامی کاشانی، 1343: 39) و عقوبت برای دشمنان سادات و کیفر روی گردانی از آنان، از این موارد است. این امر سبب شده بود تا توجه عمومی نسبت به سادات در جامعه وجود داشته باشد.
2- وجود علمای برجسته: بررسی تاریخچه سادات رضوی در دوره های مختلف تاریخی تا اواخر قاجاریه نشان می دهد که همیشه شماری از سادات رضوی در زمره علمای مهم به شمار می آمده اند که در امر تدریس و هدایت امور اجتماعی مردم نقش مهمی داشته اند. از علمای مطرح سادات رضوی می توان به محمدجعفر رضوی اشاره نمود که به لحاظ پرهیزگاری مورد توجه همگان بود و منصب مدرسی آستان قدس را از شاه عباس دریافت نمود. (حسینی، 1383: 87 )، پسرش محمد زمان ( 1043 ه. ق)در شمار علمای بزرگ و در صحنه به شمار می آمد. از علمای دیگر تقی الدین محمد رضوی متولی آستان قدس بود، هر چند وضعیت مذهبی او تحت تأثیر جایگاه سیاسی اش قرار گرفت اما از نظر عقاید مذهبی مانند میرمحمد زمان قایل به وجوب نماز جمعه بوده است. مقبره وی در گذشته، در محله نوغان مشهد مورد زیارت مردم بوده است. علاوه بر اینها از دو نفر به نام های محمد تقی رضوی در اواخر این دوره یاد می شود که محل رجوع مردم و توجه پادشاهان بوده اند. یکی از آنها میر محمد تقی رضوی مشهور به میرخدایی است که علت نامیده شدن وی به میرخدایی به خاطرپرهیزگاری و دوری از خلق بوده است و خصوصاً در سفر شاه سلطان حسین به سال 1118 ه. ق از رفتن به نزد شاه استنکاف کرده است. دیگری محمد تقی رضوی معروف به میر شاهی است که مشهور است وی دعوت شاه سلیمان را پذیرفته و به این نام معروف شده است و مشرب وی متمایل به تصوف بوده است، قبر وی تا اواخر قاجاریه در قبرستان قتلگاه مشهد بوده است (خراسانی،1354: 699 )غیاث الدین محمد رضوی پیشنماز و داماد محمد زمان رضوی به گفته مؤلف قصص خاقانی شصت جلد کتاب از جمله نوراللهویه در فقه به عربی و شرح صحیفه سجادیه به فارسی داشته است و فرزندش میرزا مهدی نیز تألیفاتی از جمله رساله اعتقاد در معرفه الله، حاشیه بر معالم اصول نگاشته است (شاملو، 1374: 2 ̷ 56).
دوره افشاریه نیز سادات رضوی، علمای معروفی عرضه کردند مانند میرمحمدتقی رضوی که در اواخر دوره صفویه تا اوایل افشاریه در قید حیات بود. و میرزا عبدالله رضوی که امامت جماعت مسجد گوهرشاد را برعهده داشت. فرزند وی میرزا حبیب الله رضوی نیز علاوه بر مدرس مسجد گوهرشاد، در مسائل فقهی و شرعی محل رجوع مردم بود. میرزا حسین رضوی به سال 1258 ه. ق در مشهد به دنیا آمده و بعد از کسب علوم عقلی و فقهی مبادرت به تحصیل علوم غریبه نمود وی در سال 1322 ه. ق فوت کرد و در دارالسعاده دفن شد. از کتب وی می توان به حواشی بر قوانین و فصول و خلاصه الحساب شیخ بهائی اشاره کرد(رازی، 1354: 163) میرزا حسین مدرس بن میرزا احمد رضوی در هفتم محرم 1258 ه. ق در مشهد متولد شد به سال 1323 ه. ق فوت نمود و در دارالسعاده دفن شد. از کتب او می توان به حاشیه المسبوطه علی القوانین، حاشیه علی الفصول، حاشیه علی خلاصه الحساب اشاره کرد. محمدعلی رضوی از دیگر علمای بزرگ سادات رضوی و مجتهدی توانا بود که مقدمات را در مشهد فرا گرفت و درعتبات نزد شیخ مرتضی انصاری تلمذ کرد. وی مدت بیست سال در نجف به تلمذ و تدریس پرداخت و بعد از آن به مشهد بازگشت و مرجعیت تامه بدست آورد به سال1893 م̷ 1311 ه. ق فوت نمود. از کتب او می توان تقریرات فی الاصول حاشیه القوانین، حاشیه شرح الشرایع، رساله الفقه، شرح الشرایع رساله فی اقسام الولایات را نام برد(الامینی، 1413: 2 ̷ 603).

هویت سیاسی:

سادات رضوی در سایه ارتباط با حکومت های سیاسی، از زمان ورود به مشهد به عنوان تأثیرگذارترین گروه سادات مطرح بوده اند.این قدرت از سه عامل ناشی می شده است:

سادات رضوی وآستان قدس

اگرمجموعه آستان قدس را به عنوان یکی از قدیمی ترین و بزرگترین نهادهای موقوفاتی مذهبی در دنیا بپذیریم، نقش سادات رضوی در شکل دهی، گسترش آن انکار ناپذیر است. سادات رضوی در دوره های مختلف تاریخی توانستند با به دست گرفتن مشاغل مهم آستان قدس نقش مهمی در تاریخ آن بازی کنند.هر چه قدر جایگاه آستان قدس در تاریخ سیاسی مشهد پررنگ تر بوده، به همان نسبت نقش سادات رضوی برجسته تر است. از مهمترین مشاغل سادات رضوی درآستان قدس می توان به موارد زیر اشاره کرد.
تولیت: متولی آستان قدس به عنوان جانشین شاه در اداره اماکن متبرکه و امور اداری آستانه نقش مهمی در شهر مشهد داشته است به نحوی که گاهی قدرت وی از استاندار خراسان نیز بیشتر بوده است و در مواردی که سمت تولیت و استانداری را در اختیار داشته، این قدرت بیشتر می شده است.سادات رضوی از دوره صفویه و افشاریه تا انتهای قاجاریه گاهی این سمت را در اختیار داشته اند.این افراد عبارتند از:
1 ـ میرزا محسن رضوی : فرزند میرزا الغ رضوی از جمله علما و رجال بزرگ سادات رضوی که دامادشاه عباس نیز بود.
2ـ میرزا ابوطالب رضوی : فرزند ابوالقاسم رضوی است که با زوجه القاص میرزا ازدواج کرد. به نظر می رسد این ازدواج در قدرت گیری و نفوذ وی بی تأثیر نبوده است. بین سالهای 1035 ـ 1031 ه. ق متولی آستان قدس بوده است.
3ـ میرزا محمد باقر رضوی 1074 ـ 1055 ه. ق فرزند تقی الدین محمد رضوی مدتی شیخ الاسلامی قزوین را بر عهده داشت و حدود 19 سال تولیت آستانه را تا هنگام مرگ در اختیارداشت(حسن آبادی؛ 67:1385 ).
4ـ میرزا بدیع رضوی: فرزند میرزا ابوطالب رضوی در شمار بزرگان عصر خود بود و در ضمن تولیت منصب کلانتر را نیز بر عهده داشت.
5ـ تقی الدین محمد رضوی: فرزند محمد باقر رضوی از رجال بزرگ سادات در دیانت و سیاست بود. او از نظر عقاید مذهبی مانند میرمحمدزمان قائل به وجود نماز جمعه وبین سالهای (1093ـ1078 ه. ق) متولی آستان قدس رضوی بود.
6ـ میرزا ابراهیم رضوی: نوه میرزا بدیع رضوی بین سالهای (1100-1094 ه. ق) متولی آستان قدس بود و در سال 1100 ه. ق در حرم مطهر به ضرب چاقو کشته شد.
7- شمس الدین محمد رضوی(1135 ه. ق)
8- محمد تقی رضوی فرزند شمس الدین محمد رضوی(1146-1143 ه. ق)
9- محمدتقی رضوی (1730ـ1728/1143ـ1141 ه. ق)
10ـ محمد ابراهیم رضوی (1734ـ1730/1147ـ1143)
11ـ محمدرضا رضوی (1740ـ1734/1152ـ11147 ه. ق)
12ـ عبدالحی رضوی (1743ـ1740/1156ـ 1153 ه. ق)
13-محمدابراهیم رضوی (1162ـ1160/1748ـ 1747 ه. ق)
14- محمدعلی رضوی (1302ه. ش) (حسن آبادی، 1390: 71-49)
نظارت: نظارت به معنی حراست و نگهبانی و مواظبت بر انجام کارها در کلیه امورآستان قدس است که متناسب با گسترده شدن تشکیلات اداری به وجود آمده است. در تشکیلات اداری یک ناظر کل وجود داشته که بعد از متولی دومین مقام معتبر در آستان قدس محسوب می شده است و تعدادی ناظر جزء در قسمتهای مختلف زیر نظر او مشغول به خدمت بوده اند. سادات رضوی به طور موروثی در آستان قدس منصب نظارت را از دوره صفویه تا انتهای دوره قاجاریه نسل اندر نسل به عهده داشته اند. ناظران سادات رضوی در آستان قدس عبارتند از:
1- محمد سلیمان بن محمدباقر رضوی در سال 1084 ه. ق؛
2- محمد صالح رضوی از سال 1103 تا حدود سالهای 1120 ه. ق؛
3- محمد رضی رضوی 1173-1160 ه. ق؛
4- محمد ابراهیم رضوی1230-1173 ه. ق؛
5- محمدکاظم رضوی 130-1300 ه. ق؛
6- محمد صادق رضوی 1300 ه. ق؛
7- محمد کاظم رضوی 1320-1300 ه. ق؛
8- محمد مهدی رضوی 1325-1320 ه. ق؛
9- عبداللله رضوی 1325 ه. ق(حسن آبادی، 1387: 135 )(چارت شماره 1).

سرکشیکان

همزمان با شکل گیری تشکیلات آستان قدس، برای اداره امور روزمره اماکن متبرکه، نیاز به افراد مختلف بود که طبق مقررات خاص در ساعات خاصی از شبانه روز در یک شیفت کاری که اصطلاحاً کشیک نامیده می شد، مشغول به کار بودند. هر کشیک متشکل از یک سرکشیک، خادم باشی، فراش باشی، کفشبان باشی و تعدادی خادم، فراش، کفشبان، موذن و دربان بود و مسئولیت اداره هرکشیک در اختیار سرکشیک قرار داشت. تعداد کشیک های آستان قدس در ابتدا سه کشیک بود که بعد به پنج کشیک افزایش یافت. در دوره پهلوی اول این کشیک ها به شش کشیک و در دوره انقلاب اسلامی به هشت کشیک افزایش یافت. مهمترین فرد در هرکشیک سرکشیک بود که مسئولیت اداره اماکن متبرکه در هر کشیک با وی بوده است(حسن آبادی: 1385: 101). سرکشیکی از دوره صفویه در اختیار سادات رضوی بوده است اما از دوره افشاریه به بعد بود که به طور موروثی توانستند مسئولیت کشیک های حرم را در اختیار گیرند و آن را تا آخر قاجاریه حفظ کنند. امروزه در میان خانواده سادات رضوی گروهی باقیمانده سرکشیکان آستان قدس هستند و فامیل سرکشیکی دارند. نسل کلیه سرکشیکان به میرزا محسن رضوی (1055 ه. ق) می رسد. اولین فرد از سادات رضوی که منصب سرکشیکی را به دست آورد. میرزا ابوصالح رضوی ( 1098 ه. ق) فرزند میرزا محسن است.سادات رضوی در کشیک های اول، دوم و چهارم تا آخر قاجاریه منصب سرکشیکی داشته و در برهه ای کشیک سوم نیز در اختیار آن ها بوده است. از مهمترین سرکشیکان آستان قدس می توان به میرزا عبدالحسین سرکشیک اول، محمد علی رضوی سرکشیک چهارم اشاره نمود(چارت شماره 2).
خادم باشی: دومین مقام در اماکن متبرکه بعد از سرکشیک و جانشین او بوده است. دقیقا مشخص نیست سادات رضوی از چه موقع توانسته اند این شغل را در اختیار بگیرند. در حکم علیشاه (1160 ه. ق) به میرزا محمد معصوم رضوی سرکشیک اول آستان قدس، وی را به عنوان خادم باشی کل خدام آستان قدس منصوب کرد که مقام مهمی بوده است. اولین فردی از سادات که این شغل را به صورت موروثی در اختیار گرفت، محمدرضوی فرزند میرزا مهدی نائب الزیاره در پنج کشیک بود که در سال 1197 ه. ق آن را به دست آورد. محمدحسن رضوی(برادرزاده وی )، محمدحسین رضوی(فرزندمحمدرضوی)، محمد کاظم رضوی تا انتهای دوره قاجاریه خادم باشی بوده اند.
قائم مقام التولیه: منصبی به نام قائم مقام التولیه از دوره قاجاریه ایجاد شد. این منصب طی حکمی از ناصرالدین شاه (1313ـ1264 ه. ق) به سید محمد رضوی در سال 1311 ه. ق اعطا شد. پس از فوت سید محمد صدر در سال 1315 ه. ق، فرزندش محمد علی طی حکمی از سوی ناصرالدین شاه به این مقام انتخاب شد. این شغل در زمانی که به هر دلیل متولی آستان قدس حضور نداشت به عنوان جانشین وی در آستان قدس محسوب می شد(حسن آبادی، 1387: 103)(سند شماره 3).
از دیگر پستهای سادات رضوی در آستان قدس می توان به تحویلداری، وکالت مدرسی، کلیدداری،کارخانه زواری، وزارت آستانه و رئیس دفتری اشاره نمود. در مجموع سادات رضوی حداقل نیمی از مناصب مهم آستان قدس رضوی را به صورت موروثی و غیر موروثی در اختیار داشتند. در دوره معاصر با توجه به تغییرات اداری آستان قدس و بر هم خوردن کشیک-های سنتی، این نقش کمرنگ تر گردید.
مناصب حکومتی: علاوه بر آستان قدس سادات رضوی گاهی برخی مناصب حکومتی را نیز در اختیار داشته اند. در دوره صفویه، دو منصب مهم صدر عامه و صدر خاصه در اختیار آن ها بود .میرزا ابوصالح رضوی صدر عامه و میرزا ابوطالب رضوی صدر خاصه بودند(خاتون آبادی، 1353: 529)(چارت شماره 4). در دوره افشاریه میرزا معصوم رضوی نماینده مستقیم شاه در آستانه بود. در دوره معاصر، عیسی قایم مقام رضوی نماینده سنا و مدتی نیز شهردار مشهد بود و موسی قایم مقام رضوی مدتی رئیس انجمن شهر مشهد بوده است.(حسن آبادی، 1379: 98).
فعالیت های سیاسی: علاوه بر مناصب سیاسی، این گروه در حوادث رخ داده در مشهد همواره مطرح بوده اند. در جریان شورش سالار به عنوان حامی دولت، علیه وی عمل کردند. میرزا احمد رضوی از بزرگان سادات رضوی و علمای شهر بود که در شورش شجاع الدوله حاکم قوچان نقش میانجی را ایفا می کرد. بیشترین فعالیت سادات رضوی در زمان مشروطه بود که در کسوت موافقان و مخالفان مشروطه ظاهر شدند. محمدباقر رضوی از علمای بزرگ مشهد، مولف کتاب شجره طیبه است. وی در کارهای سیاسی مشارکت فعال داشت و به نمایندگی انجمن ایالتی برگزیده شد همچنین منصب نقیب الاشراف را که شامل ریاست صنوفی با اختیار تامه بود، به عهده داشته که شامل هفده سلسله و 18 رده بوده است(ادیب رضوی، 1365: 78)(سند شماره 5). میرزا ابراهیم رضوی و محمد علی رضوی در شمار مخالفان مشروطه به شمار می آمدند. در دوره معاصر فعالیت عمده سادات رضوی در واقعه گوهرشاد و ملی شدن صنعت نفت بود. نواب احتشام رضوی از رؤسای تجمع کنندگان در مسجد گوهرشاد بود و عیسی قائم مقامی در مجلس هفدهم به نمایندگی شر کت کرده بود و موقوفه سادات رضوی در شمار حامیان ملی شدن به شمار می آمد.

هویت وقفی

وقف یکی از مهمترین و عالی ترین مظاهر تمدن سازی و مشارکت انسان در ساختن جامعه اطراف خود است که اثرات مختلف اقتصادی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به همراه دارد. سادات رضوی به عنوان یک گروه مذهبی موقوفات مهمی داشته اند که از جهاتی در تاریخ مشهد قابل اعتنا است.بررسی تاریخی این موقوفات نشان می دهد که بیشترین موقوفه اولادی در ایران در میان این گروه قرار دارد.موقوفات سادات رضوی به دو گروه قابل تقسیم است: موقوقات اولادی موقوفات عامه.
موقوفات اولادی: بزرگترین موقوفه اولادی در ایران موقوفه میرزا ابراهیم ناظر رضوی است. بر اساس این وقفنامه بر سادات ذکور و اناث سهم تعلق می گرفته و بر اساس اسناد موجود در دوره های گذشته، این سهام به آن ها پرداخت می شده است که هم اکنون چند هزار نفر را تحت پوشش داشته و درآمد زیادی هم دارد(حسن آبادی، 1385: 86). از متولیان موقوفه سادات رضوی می توان به میرزا بدیع رضوی، میرزا ابراهیم رضوی، میرزا محمد ناظر، محمد کاظم رضوی، محمد صادق رضوی، محمد رضوی، محمد علی رضوی، ابوطالب رضوی، عیسی قائم مقام رضوی و میرزا بدیع رضوی اشاره نمود(سیدی، 1380: 87).
موقوفه میرزا محسن رضوی: میرزا محسن رضوی جد اعلای سرکشیکان آستان قدس، از بزرگان رضوی درزمان شاه عباس و داماد او بود. موقوفه وی در زمره بزگترین موقوفات در زمان خود بود. به علت تشریکی بودن تولیت موقوفه، اختلاف زیادی بین خاندان میرزا محسن بوجود آمد که تا زمان حال نیز ادامه یافته است.(سیدی، 1380: 92).
موقوفه میرزا محمد جعفر رضوی: وی از بزرگان رضوی در سال 1108 ه. ق املاکی را برای فرزندان خود وقف نمود.
وقفنامه میرزا حبیب الله رضوی:میرزا حبیب الله رضوی مدرس کشیک چهارم و از علمای اواخر دوره افشاریه بوده است.
موقوفات عامه: در دوره قاجاریه سمت و سوی موقوفات از مصارف اولادی به سمت مصارف عمومی مانند عزاداری، آموزش و پرورش و کمک به ایتام عوض شد. مهمترین این موقوفات عبارتند از:
موقوفه محمدصادق رضوی: محمدصادق رضوی از بزرگان و رجال عصر محمدشاه و ناصرالدین شاه بود و منصب نظارت کل آستان قدس رضوی را در زمان خویش به عهده داشت. وی مزرعه ای را به منظور تعزیه داری و تعیین یک حافظ بر مزار والد خویش وقف کرد.
موقوفه میرزا اسماعیل رضوی: میرزا اسماعیل رضوی از سادات رضوی اواخر عهد قاجار بود که به خاطر مصارف خیریه و بزرگداشت شعائر دینی و مذهبی، قطعه زمینی را به این امر اختصاص داده است.
موقوفه میرزا داوود خادم باشی: میرزا داود خادم باشی فرزند حسین خادم باشی از سادات رضوی اواخر عهد قاجار و خادم باشی کشیک پنجم بود که املاکی را صرف مصار خیریه خصوصاً برای سادات کرد.
موقوفه حاج میرزا محمدتقی رضوی: محمدتقی رضوی، مشرف کتابخانه آستانه فرزند میرزا رضا رضوی از خدام آستانه و رجال اواخر قاجار بود که املاکی را برای برپایی مراسم مذهبی و خصوصاً عزاداری امام حسین(ع) وقف نمود.
موقوفه محمد علی قائم مقام: وی از بزرگان آستان قدس و مشهد به شمار می آمد و مزرعه خواجه جراح را برای آستان قدس وقف نمود.
موقوفه عبدالله رضوی : عبدالله رضوی ناظر آستان قدس، فرزند محمد مهدی آخرین فرد از نسل ناظری بود که سمت نظارت آستانه را به عهده داشت. وی مزرعه و یک باب منزل را در مشهد و حومه(سوران)، وقف مصارف خیریه نمود.(حسن آبادی، 1387: 285-240).
از بررسی موقوفات سادات رضوی در دوره های مختلف تاریخی می توان موارد زیر را برجسته نمود.
1ـ واقفان اولادی سادات رضوی در دوره صفویه همگی جز اعیان و بزرگان این دوره بوده اند میرزا محمدجفری جزء مدرسین بزرگ آستان قدس(1012ه. ق)، میرزا ابراهیم رضوی (1037 ه .ق) پسر میرزا ابوطالب رضوی که میرزا ابوطالب و پدرش میرزا ابوالقاسم جز اعیان و متمکنین شهر بودند، میرزا محسن رضوی (1055ه. ق) متولی آستان قدس و جزء ملازمین رکاب شاه عباس بود تقی الدین محمدرضوی متولی آستان قدس و در زمره علمای معروف زمان خود بود و سید محمد جعفر رضوی که صدرالممالک و از بزرگان زمان خود بود. میزان املاک و دارایی هایی که این افراد در این دوره وقف نموده اند از حیث ارزش وتعداد این دوره و دروه های بعدی بی نظیر بوده است خصوصا اینکه چه در این دوره چه در دوره های بعدی موقوفات اولادی با این وسعت و ارزش در خراسان دیده نمی شود. تنها موقوفاتی که وقف حرم مطهر امام رضا شده در این زمان از این موقوفات با ارزشتر است.
2ـ جهت گیری مصرف موقوفات بیشتر خاص بوده و بیشتر به نظر می رسد به خاطر حفظ انسجام و یکپارچگی اولاد و فرزندان بوده تا مصارف عامه که شاید به خاطر شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی زمان صفویه باشد.
3ـ بیشتر موقوفات این دوره کشاورزی بوده است، چنانچه 90 درصد مزارع وقفی، تمام خانه ها، طاحونه ها، 60 درصد باغات، 100درصد قنات ها مربوط به موقوفات این دوره است.
4- در مجموع موقوفات سادات رضوی موجب حفظ انسجام قومی و گروهی در میان سادات گردید خصوصا در موقوفه میرزا ابراهیم که حتی سادات رضوی ارض اقدس ( ساکن مشهد) که شجره نامه اولادی ندارند نیز می توانند از آن سهام دریافت کنند، و امروزه شجره های سادات رضوی در زمره صحیح ترین مشجرات در میان سادات است در حالی که در میات سادات دیگر، معدود خانواده های مهم و مذهبی موفق به حفظ شجره های خانواده های خود شده اند. در میان سادات رضوی بسیاری از مردم عادی نیز از شجره برخوردارند .هم چنین این موقوفات سهمی هرچند اندک در برپایی شعائر مذهبی و امور فرهنگی در شهر مشهد دارد. وجود پنج موقوفه اولادی در شهر مشهد سبب شده تا سادات رضوی به خاطر درآمدهای مالی و سهام با یکدیگر بیشتر در ارتباط باشند و گروه منسجمی را تشکیل دهند.
5- سمت و سوی موقوفات در دوره قاجاریه تفاوت اساسی با دوره های قبل نمود. وقفنامه های اولادی دوره های قبل تبدیل به موقوفات عام گردید و مصارف موقوفات از جنبه های خصوصی و اولادی تبدیل به منافع عام شد. چهارموقوفه قاجاریه محمد صادق رضوی (1283ه. ق) عزاداری و تعزیه خوانی، میرزا اسماعیل رضوی (1296ه.ق) صرف تعزیه خوانی و قرائت آن، میرزا داود خادم باشی، عزاداری، قرائت قرآن و عید غدیر. محمدتقی رضوی (1331ه.ق) عزاداری و روضه خوانی، بوده است که اکنون در اختیار اداره اوقاف می باشد. دو وقفنامه تقی الدین محمد رضوی و محمد علی رضوی برای مصارف آستان قدس است و بزرگترین موقوفه عمومی سادات رضوی در دوره معاصر، وقفنامه عبدالله رضوی است که از قسمتهای مختلفی مانند درمانگاه، یتیم خانه، مدرسه و موسسه کشاورزی تشکیل شده است.

هویت فرهنگی و اجتماعی:

سادات رضوی به سهم خود در حوزه های مختلفی در تاریخ مشهد اثرگذاری فرهنگی داشته اندکه در شهر مشهد خصوصا در دوره معاصر قابل مشاهده است.
-سهم سادات رضوی در پرورش علما و رجال با توجه به تعداد آن ها قابل توجه است چنانکه در بالا ذکر شد، برخی از این علما در در دوره هایی موجب خدمات بزرگی به شهر مشهد شده اند. برخی از این خدمات عبارتند از: جلوگیری از کشتار مردم مشهد در زمان حمله ازبک ها در سال 932ه.ق، کوشش سید محمد قصیر در مبارزه با خان خیوق و صدور حکم جهاد، تلاش در جهت جلوگیری از غارت حرم توسط سالار، تلاش در جهت جلوگیری از توپ بندی حرم و تعمیرخرابی حرم توسط قایم مقام در سال 1342ه.ق، و… . این سادات با توجه به مناصبی که در دوره ای مختلف تاریخی داشته اند در بسیاری از شئون فرهنگی تأثیر مستقیم گذاشته اند.
– نگارش کتاب به عنوان یکی از محصولات مهم فرهنگی تمدن اسلامی در دوره های مختلف تاریخی توسط علمای بزرگ؛
– وقف کتاب چنانچه محمد علی رضوی کتابخانه خود را بر حرم وقف نمود؛
-تاسیس اولین مدرسه سادات در تاریخ معاصر در شهر مشهد؛
– تاسیس اولین و بزرگترین روزنامه خصوصی در قبل از انقلاب به نام آفتاب شرق در مشهد، در سال 1303 که بیش از پنجاه و چهار سال دوام آورد؛
محل دفن موسی مبرقع در قم که محل زیارت عموم است(سند شماره 5)؛
– مقبره میرزا ابراهیم رضوی در شهر مشهد که مربوط به دوره صفوی است در زمره اماکن قدیمی به شمار می رود(سند شماره 6)؛
– شرکت در فعالیت های اجتماعی مانند ایجاد خیریه؛
– وقف موقوفات با ارزش برای مصارف عمومی، چنانچه موقوفه سوران در زمره یکی از بزرگترین و جامع ترین موقوفات عامه در خراسان به شمار می رود.

نتیجه:

امروزه در سراسر ایران به امامزاده های زیادی بر می خوریم که بعد از هجرت امام رضا و یا بعد از شهادت او به ایران مسافرت نموده اند و آرامگاه آن ها مورد توجه دوستداران اهل بیت است. از دشتهای کویری گرفته تا جنگل های شمال مدفن این بزرگان است. بسیاری از آن ها از آرامگاه ساده ای برخوردار و نهایت تأثیر آن ها بر یک منطقه خاص می باشد. در این میان کم هستند امامزادگانی مانند حضرت معصومه یا شاهچراغ که اثر گزاری عمیقی داشته اند. از بسیاری از این امامزادگان نشان مستندی باقی نمانده است و از اعقاب آن ها خبری نیست. در این میان سادات رضوی تنها ساداتی به شمار می روند که قبر جد آن ها در قم است و خود نیز از تاریخ مستندی برخوردارند. سادات رضوی مشهد را به جرأت می توان سازماندهی شده ترین و تأثیرگزارترین سادات در ایران از لحاظ تأثیرگزاری بر تاریخ، تمدن، فرهنگ و اقتصاد یک شهر دانست که به طور منظم و گروهی به فعالیت خود ادامه داده اند. زمینه تأثیرگزاری سادات رضوی در حوزه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قابل توجه بوده است و حوزه های مختلف تمدنی با ارزش است. با توجه به بررسی سایر گروه های سادات کمتر گروهی پیدا می شود که به لحاظ قدمت، اثرگزاری فرهنگی تمدنی، پیوستگی تاریخی و صحیح النسب بودن مانند سادات رضوی باشد. هویت مذهبی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و وقفی این گروه بر تاریخ محلی شهر مشهد، در شکل گیری حوادث سیاسی، ایجاد موسسات تمدنی جدید و وجود رجال برجسته و موقوفات با ارزش، اثر مستقیم داشته است. به نظر می رسد می توان با بررسی موردی جایگاه سادات رضوی در مشهد، نسبت به بررسی نقش سایر سادات در شهرهای دیگر مانند قم یا اصفهان نیز اقدام نمود و فارغ از نگاه های کلیشه ای به پژوهش های این چنینی، جوانب مختلف را مورد بررسی قرار داد.

پی‌نوشت‌ها:

1- دانشجوی دکترای تاریخ محلی دانشگاه اصفهان و رئیس مرکز اسناد آستان قدس رضوی
ایمیل:ahassanabady1@yahoo.com
تلفاکس:05112221149- 09153215331
2- سوره شوری، آیه22 و همچنین در مورد دوستی سادات در سوره فاطر آیه29، سوره احزاب آیه23، نیز مطالبی ذکر شده است.

منابع:
امامی کاشانی ،فخرالدین(1343) وسیله النجاه در فضائل آل محمد، چاپ سنگی.
ادیب رضوی(1365) خاطرات یک وکیل، تهران.ادیب رضوی.
باقریان موحد، علی(1379) کرامات سادات، قم، فکرآوران.
الامینی هادی (1413) معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، عراق دارالهادی ، ج2.
حسن آبادی ابوالفضل (1385) “نگاهی به تشکیلات اداری اماکن متبرکه آستان قدس”مشکوه،شماره 90.
حسن آبادی ابوالفضل(1387)”منصب قایم مقام التولیه در دوره قاجاریه” دفتراسناد،به کوشش زهرا طلایی، ج4.
حسن آبادی ابوالفضل(1379)سادات ضوی در مشهد از آغاز تا سال 1332،پایان نامه فوق لیسانس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد.
حسن آبادی،ابوالفضل(1385) “متولیان آستان قدس در دوره صفویه و افشاریه “دفتر اسناد ،ج2
حسن آبادی، ابوالفضل(1385) “معرفی طوماری از علامه مجلسی درباره موقوفات سادات رضوی در مشهد” وقف میراث جاویدان،شماره 53
– حسن آبادی ابوالفضل(1390)”جایگاه متولیان در اداره موقوفات آستان قدس”ویژه نامه وقف،مشهد،شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی.
حسن آبادی ابوالفضل(1387)سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه،مشهد،بنیاد پژوهشهای اسلامی.
حسینی عاملی، محمد شفیع (۱۳۸۳)محافل المومنین فی ذیل مجالس المومنین، تصحیح و تحقیق ابراهیم عرب‌پور، منصور جغتایی.- مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.‎
حسینی ،غیاث الدین بن همام الدین معروف به خواندمیر(1353) حبیب السیر فی حقائق الاخبار البشر، تهران، کتابفروشی خیام، ، 1353 ج4.
خاتون آبادی، عبدالحسین(1353) وقایع السنین و الاعوام، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
– خراسانی ،میرزا هاشم (1354) منتخب التواریخ، تهران کتابفروشی محمدحسن علمی.
خلخالی، محمد باقر، جناب الثمانیه، نسخه خطی شماره 4100، کتابخانه مرکزی آستانقدس رضوی.
سیدی، مهدی (1380) وقف های اولادی سادات رضوی- وقف های اولادی سادات رضوی،وقف میراث جاویدان،35
شاملو، ولی قلی بن داوودقلی(1387) قصص خاقانی، تصحیح سید حسن سادات ناصری،تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شریف رازی،عمر(1354)گنجینه دانشمندان، قم، چاپ پیروز .
صلواتی، فضل الله(1364) تحلیلی از زندگانی دوران امام محمدتقی، اصفهان، خرد.
عطاردی، عزیزالله (بی تا)آثار و اخبار حضرت امام رضا(ع)،تهران، کتابخانه صدر.
فقیهی، علی اصغر(1350) تاریخ مذهبی قم، قم، اسماعیلیان
قمی،حسن بن محمد(1361)تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی،تصحیح و تحشیه جلال‌الدین طهرانی،تهران، توس

 (چارت شماره1 ) نمونه شجره سادات رضوی:سادات ناظری درمشهد
امام رضا(ع)

امام جواد

ابوجعفر موسی المبرقع احمد بن موسی ابوعلی محمد الاعرج ابوعبدالله احمد نقیب ابوالحسن موسی نقیب ابوعبدالله احمد سیدمحمد سیدعلی سیدجعفر سیدابومحمد میرعیسی میرابوالفتح میرعلی میرحسن میریار سیدمحمد سیدمحمد سیدشمس الدین محمد میرغیاث الدین عزیز میرمحمد میزرا ابوطالب   میرزا ابوالقاسم  میرزا ابوطالب میرزا محمد بدیع میرزا غیاث الدین میرزا محمد ابراهیم
محمد

محمدرضی رضوی (ناظر) 1174ق

محمدابراهیم رضوی (1174ـ1233)

محمدکاظم رضوی

محمدصادق رضوی (1300ق)

محمدکاظم رضوی (1320ق)

محمدمهدی رضوی (1325ق)

عبدالله رضوی (شهدوست)(1305ش)

چارت شماره 2:شجره سادات سرکشیکی در دوره صفویه
حضرت رضا(ع)

امام جواد(ع)

ابوجعفر موسی المبرقع احمد بن موسی    ابوعلی محمد الاعرج     ابوعبدالله احمد نقیب    ابوالحسن موسی نقیب    ابوعبدالله احمد   سیدمحمد    آقاسیدعلی   سیدجعفر   سیدابوحمد     میرعیسی    میرابوالفتح    میرعلی    میرحسن    میریار   میرمحمد  میرمحمود   میرشمس الدین محمد
غیاث الدین محمدعزیز

شمس الدین

میرزا ابوصالح

میرزا الغ

میرزامحسن متولی

سند شماره3:حکم قایم مقامی سید محمد رضوی

چارت شماره 4:جدولی از جایگاه سیاسی اجتماعی سادات رضوی در دوره صفویه

مشاغل دولتی

مشاغل غیردولتی

سند شماره5: انتخاب میرزا محسن رضوی به سمت نقابت در دوره افشاریه

محل دفن موسی مبرقع در قم(چها اختران)

مقبره میرزا ابراهیم رضوی در کوهسنگی مشهد