چکیده

در این مقاله به تبیین تأثیر وقف و امور خیریه در فراهم نمودن زمینه های نیل به اتحاد ملی و انسجام اسلامی می پردازیم. منافع حاصل از وقف و امور خیریه در دو بعد مادی و معنوی، می تواند در کاستن مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردم و پیشرفت مادی و معنوی جوامع مؤثر باشد.
الف. وقف، در بعد مادی، قادر است با ارائه و توسعه ی الگوهای اقتصادی، باعث فقرزدایی و بهبود وضع معیشتی مردم شود. از نتایج شکوفایی اقتصادی، کاهش بزهکاری و افزایش امنیت اقتصادی خواهد بود که می تواند منجر به آسودگی خاطر جامعه، تفرقه زدایی نسبی و رشد همدلی گردد.
ب. وقف و امور خیریه در بعد معنوی نیز با ایجاد الگوهای فرهنگی و توسعه ی فضای روحانی، با استفاده از تعالیم انسان ساز قرآن و عترت، می تواند به ارتقای فرهنگ جامعه و فقرزدایی فرهنگی کمک نماید. درک صحیح واقعیت ها و موقعیت ها سبب افزایش روابط عاطفی میان مردم می شود و همدلی معنوی را در پی خواهد داشت.
تلاقی این دو محور یعنی«شکوفایی اقتصادی» و«تعالی فرهنگی و معنوی» در یک جامعه، می تواند زمینه های زدودن اختلاف و تفرقه را فراهم کند و امت را به سوی یکپارچگی رهنمون سازد. بنابراین می توان پذیرفت که سنت وقف و امور خیریه در نهایت می تواند تأثیری مهم را در دست یافتن به اتحاد ملی و انسجام اسلامی داشته باشد. در پایان نیز به تأثیر اوقاف و امور خیریه در عرصه های جهانی، از جمله همیاری و اتحاد کشورهای اسلامی در تأسیس بنیاد جهانی وقف و سازمان رابطه العالم الاسلامی در دهه ی اخیر اشاره خواهد شد.

کلید واژه ها

اتحاد ملی، انسجام اسلامی، اقتصاد، فرهنگ، فقر، وقف.
یکی از آرزوهای پیامبران و مصلحان اجتماعی، در طی تاریخ، رسیدن به یکپارچگی، انسجام و اتحاد جوامع بشری بوده است. تعالیم رسولان اولوالعزم و پیامبران و اوصیای الهی بر حول اتحاد میان انسان ها با رویکرد خدامحوری و پرهیز از تفرقه دور می زند. «وَاعتَصِمُوا بِحَبلِ اللهِ جَمِیعاً وَلَا تَفَرَّقُوا» (آل عمران: 103) و«وَلَا تَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَاختَلَفُوا مِن بَعدِ مَا جاءهُمُ البَیِّنَاتُ» (آل عمران: 105) و«اَن اَقِیمُوا الَّذینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ» (شوری: 13). به رغم سعی بلیغ سفیران الهی، مصلحان و خیراندیشان، مسأله ی اتحاد ملی، جز در مواردی اندک و زمان هایی کوتاه، به طور کامل تحقق نیافت. بسیاری از ادیان تحقق این آرزو را در پایان دنیا پیش بینی کرده اند. آمدن مصلح جهانی و سر و سامان دادن به امور مردم و ایجاد اتحاد واقعی میان امت ها از رؤیاهای بشریت بوده است. مبانی اعتقادی اسلام نیز ظهور حضرت حجت(عج) در آخرالزمان را به عنوان یک امر تخلف ناپذیر مطرح کرده است که نتیجه ی آن یکپارچگی و اتحاد و انسجام حقیقی میان مردم دنیا است«وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُم وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَستَخلِفَنَّهُم فِی الاَرضِ…» (نور: 55) یعنی: خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده داده است که آنان را در زمین، به یقین جانشین گرداند…
هر یک از ادیان الهی برای رسانیدن کشنی بشریت به ساحل اتحاد و انسجام، قوانین و مقرراتی را برای پیروان خویش ارائه نمود. این قوانین به دست پیامبران و اوصیای ایشان به مردم ابلاغ می شد. احکام انسان ساز و جامعه پرداز در ادیان الهی برای اصلاح شؤون دنیوی و امور معنوی انسان ها و بر طرف نمودن تفرقه و اختلاف، تشریع شده است. «… فَبَعَثَ اللهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ وَأنزَلَ مَعَهُمُ الکِتَابَ بِالحَقِّ لِیَحکُمَ بَینَ النَّاسِ فِیمَا اختَلَفُوا فِیهِ…» (بقره: 213) یعنی: …پس خداوند پیامبران را مژده آور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان کتاب آسمانی را به راستی فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه اختلاف داشتند، داوری نمایند… .
دین اسلام نیز به عنوان آخرین دین الهی و نسخه ی نهایی هدایت بشر، دستورها و قوانینی را تشریع نمود که در صورت عمل به آن می توان به وحدت و همدلی و یکپارچگی دست یافت(طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج 6، ص 229). به اعتقاد علامه طباطبایی عاقبت این قوانین، جهان اسلام را به سوی وحدت خواهد برد. (همان، ج 2، ص 168)
از نیازهای انسان، ایجاد ارتباط با همنوعان و احساس یکی بودن و انس با دیگران است که در قالب وحدت اجتماعی جلوه می نماید. انسانی که بر اساس فطرت پاک الهی، رشد یابد هرگز نمی تواند نسبت به زندگی و سرنوشت همنوعان و کسانی که با او ارتباط دارند، بی توجه باشد.
چوعضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
در سطح بالاتر، معمولاً مردم یک جامعه نمی توانند در برابر سایر جوامع بی اعتنا باشند. در یک نگاه مثبت، می توان به کمک های مردمی یک کشور به کشور دیگری که دچار حوادث طبیعی یا جنگ شده اند اشاره کرد. وجود فراخوان های عمومی، جمع آوری کمک های بین المللی و مشارکت مؤسسات خیریه جهانی در مواقع اضطراری از نمونه های همیاری و همدلی و تعاون بین المللی است.
یکی از تمهیداتی را که در اسلام جهت برطرف نمودن مشکلات مادی و حتی معنوی مردم و زدودن دغدغه های مالی و جلوگیری از تفرقه و انحراف، اندیشیده است، سنت وقف می باشد.

سنت وقف و خیرات و مبرات عاملی مؤثر در اتحاد ملی و انسجام اسلامی

با توجه به احکام اسلامی مانند زکات، انفاق، خمس و وقف می توان استنباط نمود که جهت گیری کلی دین اسلام، دستگیری از قشر ضعیف جامعه و کمک به تعالی و ارتقای آنان می باشد. اهدای قسمتی از اموال توانمندان و توزیع آن میان مستمندان و نیازمندان تأثیر بسزایی در حل معضلات اجتماعی و اقتصادی دارد. نتیجه آنکه عطوفت و رأفت اسلامی باعث همدلی و ایجاد ارتباط معنوی میان مردم می شود و به نوعی به پدید آمدن اتحاد و انسجام در جامعه کمک می کند. وقف یکی از سنت هایی است که با همین هدف تشریع شده است.
شخص واقف که قسمتی از ثروت خویش را برای استفاده ی دیگران و حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی آنان از اموال خود خارج می کند، در حقیقت، حکمی از احکام خداوند را گردن می نهد و به رغم حب انسان به مال و ثروت، بخشی از آن را در راه خدا وقف می کند. (سازمان اوقاف، وقف میراث جاویدان، ش 2، 1372، ص 5)
گروهی از صحابه ی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از خود موقوفاتی را به یادگار گذاشتند، تا آنجا که جابربن عبدالله انصاری می گوید: از یاران پامبر کسی نبود که توانایی مالی داشته و چیزی را وقف نکرده باشد(موسوی خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ج 2، ص 62). ائمه ی اطهار(علیهم السلام) خود در اجرای سنت وقف پیشقدم بودند؛ امام علی(علیه السلام) چاه ها و باغ های بسیاری را که به دست خود احداث فرموده بود، در راه خدا و مسلمانان وقف کرد. برخی از این چاه ها هنوز در کشور عربستان با عنوان«آبار علی» (چاه های علی) شناخته می شود و مورد استفاده است(شهابی، علی اکبر، تاریخچه ی وقف در اسلام، ص 21). فهرست موقوفات و وقف نامه های امام علی(علیه السلام) در گزارش های تاریخی آمده است، این وقف نامه ها خود همواره یک منبع الهام بخش، برای مسلمانان در طول تاریخ بوده است (http://daneshnameh.roshd.ir). رفع بسیاری از نیازمندی های مستمندان و گشوده شدن بسیاری از گره های اقتصادی با سنت وقف، عملی است. (سلمان؛ ابوسعید احمد، مقدمه ای بر فرهنگ وقف، ص 11)
قرآن کریم، فداکاری، ایثار و انفاق در راه خدا را دارای اثری ماندگار دانسته و آن را ستوده است: «الَمالُ وَالبَنُونَ زِینَةُ الحَیاةِ الدُنیَا وَالباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوَاباً وَخَیرً اَمَلا» (کهف: 46). «مال، فرزندان، زیور زندگی این جهان است و ماندنی های نیک در نزد پروردگارت از نظر پاداش و امید نیکوتر است». «الّذیِنَ یُنفِقُونَ اَموالَهُم بِالَّیلِ وَالنَّهارِ سِرًّا وَعَلاَنِیَةً فَلَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَلاَ خَوفٌ عَلَیهِم وَلَا هُم یَحزَنُونَ». (بقره: 274)

وقف

وقف در لغت به معنای نگاه داشتن، ایستادن، پایندگی، تأمل و حبس آمده است. (دهخدا، علی اکبر، لغت نامه: ابن منظور، لسان العرب و معلوف، لویس، المنجد: ذیل واژه وقف).
وقف در اصطلاح فقهی عبارت است از: «تحبیس الاصل و تسبیل المنفعة» یعنی «نگاه داشتن اصل ملک یا مال و آزاد گذاردن منافع آن» (طوسی، محمد، المبسوط، ج 3، ص 286). در سایر کتب فقهی نیز تعاریفی نزدیک به تعریف شیخ طوسی آمده است. (شهید اول، محمدبن مکی عاملی، الدروس، ص 228؛ محقق حلی، جعفربن حسن، شرایع الاسلام، ج 2، ص 211)
«تحبیس» از واژه «حبس» به معنای زندانی کردن، در قید در آوردن و جلوی آزادی چیزی را گرفتن است. زیرا با وقف کردن ملک، آزادی نقل و انتقال از آن سلب می شود. تسبیل، در راه خدا آزاد گذاردن است، زیرا منافع وقف برای موقوف علیه، مباح و آزاد است تا از آن، انتفاع ببرد. (معرفت، محمد هادی، «حقیقت وقف»، وقف میراث جاویدان، ش 18، 1376،ص 32).
وقف در حقیقت از صدقات محسوب می شود. قید«تسبیل» در تعریف شیخ طوسی از وقف، ناظر به این است که وقف از صدقات جاریه است؛ زیرا از منافع آن به طور مستمر استفاده می شود. شیخ مفید نیز وقف را از صدقات می داند و می گوید«الوقوف فی الاصل صدقات» (شیخ مفید، المقنعة، چاپ سنگی، ص 99). منشأ این نگرش را در روایاتی که از اهل بیت(علیهم السلام) به ما رسیده است، می توان مشاهده نمود. اینک به نمونه ای از این روایات بنگرید: «عن الصادق(علیه السلام):
لیس یتبع الرجل بعد موته من الاجر الّا ثلاث خصال: صدقة اجراها فی حیاته فهی تجری بعد موته، و سنّة هدی سنتها فهی یعمل بها بعد موته، او ولد صالح یدعو له» (حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعة، ج 19،ص 171)؛ یعنی: در پی انسان اجر و ثوابی نخواهد آمد مگر در سه حال، صدقه ای که در حال حیات به جریان انداخته و پس از مرگ او در جریان باشد(مانند وقف) یا شیوه ای را به کار برده که هدایت گر است و دیگران آن را به کار می گیرند یا فرزند نیکوکاری که برای او دعا و طلب مغفرت نماید. با توجه به این روایت و اخبار شبیه به آن، بحث وقف، در آثار فقهی در باب صدقات و با عنوان کتاب الوقوف و الصدقات آمده است. در ساختار اقتصادی اسلام، ملکی را که وقف شده است و به آن«موقوفه» می گویند، نمی توان خرید یا فروخت. دلیل عدم جواز بیع وقف، آن است که صاحب اولیه ی مال یا«واقف» در فرایند وقف، مال یا ملک را از مالکیت خود خارج می نماید و در حقیقت، واقف، دیگر مالک نیست.
جمعی از فقها چون صاحب جواهر و صاحب شرایع و شهید ثانی وقف را ملک موقوف علیه دانسته اند(نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، ج 28، ص 90 و محقق حلی، جعفربن حسن، شرایع الاسلام، ج 2، ص 218، و شهدی ثانی، مسالک الافهام، ج 1، کتاب الوقوف و الصدقات). در عین حال به رغم اینکه مال وقف متعلق به موقوف علیه است، نمی توان آن مال را به تملیک دیگری درآورد. زیرا هدف از وقف آن است که مال وقف صرفاً در جهت وقف واقف و به نفع موقوف علیه هزینه شود و به همین سبب مال، حبس می شود و وقف می گردد. خرید و فروش وقف(جز در موارد خاص، از جمله بطلان وقف یا اتمام مدت آن) ممکن است موجب نقض غرض واقف و توقف جریان آن گردد. (نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج 22، ص 358)
وقف یکی از عرصه های ارزنده ای است که می توان با بهره گیری صحیح از آن، مقدمات رسیدن به آرمان اتحاد ملی و انسجام اسلامی را فراهم نمود. نیکوکاری به شکل خیرات، مبرات و وقف تأثیری مهم را در کاستن بحران های اقتصادی و اجتماعی و حتی روانی جامعه دارد. از سوی دیگر وقف با ایجاد رابطه ی عاطفی میان قشر توانمند به عنوان«واقف» و طبقه ی نیازمند، می تواند باعث همدلی و یکپارچگی اجتماعی شود. سنت وقف در دو بعد اقتصادی و فرهنگی می تواند به این هدف دست یابد.

تأثیر وقف در شؤون اقتصادی و فرهنگی جامعه

در اینجا ضمن ارائه ی مدل ذیل به بررسی تأثیر وقف در الگوهای اقتصادی و فرهنگی جامعه می پردازیم.
گفته اند که«الناس عبید الاحسان»: مردم بنده ی نیکی و احسان هستند. نیکوکاری در قالب کمک های مادی و معنوی به نیازمندان، به عنوان بهترین ابزار جلب توجه و تألیف قلوب است. به عنوان مثال یکی از مصارف زکات، پرداخت مبلغی از مال به کسانی است که نیاز به دلجویی دارند تا به اسلام بگروند یا ایمانشان مستحکم تر شود. این کار به دست رسول خدا(صلی الله علیه وآله) انجام می شد. آیه ی 60 سوره ی توبه ناظر به این مسأله است.
«اِنَّما الصَّدَقاتُ لِلفُقَراء وَالمَساکِینِ وَالعَامِلِینَ عَلَیهَا وَالمَؤَلِّفَةِ قُلُوبُهُم وَفِی الرِّقَابِ وَالغَارِمِینَ وَفِی سَبیلِ اللهِ وابنَ السَّبیلِ…» (توبه: 60): زکات تنها از آن تهدستان و بیچارگان و مأموران دریافت آنها و دلجویی شدگان و در راه(آزادی) بردگان و از آن وامداران و(هزینه کردن) در راه خدا و از آن در راه ماندگان است… .
بنابراین برآوردن نیازهای مادی محرومان و رفع مشکلات اقتصادی از امور، مطلوب و اساسی است که موجب همدلی و ایجاد رابطه حسنه میان مردم می شود. ساختار اقتصادی اسلام علاوه بر واجب نمودن احکامی از قبیل زکات و خمس که می تواند مشکلات اقتصادی جامعه را تعدیل کند، توانگران را به انفاق استحبابی همچون صدقه، نذر و وقف تشویق نموده است.

وقف، زمینه ساز فقرزدایی اقتصادی

توسعه وقف باعث تقویت بنیان اقتصادی کشور می شود و با فقرزدایی می توان بر بسیاری از معضلات اجتماعی چیره شد و از میزان بزهکاری ها کاست.
با کاهش بزهکاری و افزایش سلامت اقتصادی، بر میزان همدلی و یکپارچگی مردم افزوده خواهد شد. فقر مادی از عواملی است که باعث تفرقه و جدایی مردم از یکدیگر می شود و اتحاد آنان را بر هم می زند. فقر مادی باعث می شود تا انسان دائماً به دنبال لقمه نانی باشد تا شکمش را سیر کند. چه بسا برای به دست آوردن آن، دست به هر کاری بزند. «کاد الفقر ان یکون کفراً»؛ «فقر نزدیک است که باعث کفر گردد.» شداید و سختی های زندگی می تواند انسان را محدود سازد و به دلیل ضعف موقعیت اجتماعی از بودن و همراهی با مردم باز دارد.
اینجاست که در جوامع مادی گرا، انسان فقیر، از جایگاهی مورد توجه، برخوردار نیست و از قافله عقب می ماند. این مسأله منجر به تفرقه میان مردم و ایجاد فاصله میان طبقات اجتماعی می شود. البته در جوامعی که بر اساس تعالیم الهی تربیت یافته اند، تمهیداتی به کار گرفته است تا مسأله ی فقر بر فقیر سنگینی نکند و به بهانه های گوناگون مردم تشویق می گردند تا از طریق کارهای خیر و بشر دوستانه به نیازمندان کمک نمایند. بنابراین فقر مادی در صورتی که مهار نشود می تواند منجر به ایجاد تفرقه در امت شود.

وقف، زمینه ساز فقرزدایی فرهنگی و فکری

فقر فکری و فرهنگی نیز می تواند به یکی از عوامل تفرقه و جدایی میان مردم تبدیل شود. عدم الگوهای صحیح تفکر و خودرأیی در سطح جامعه، ممکن است باعث پیدایش تفکرات افراطی، محافظه کارانه، اباحی گری و مانند آن شود. ایجاد چنین الگوهای فکری ناسالم، کم کم منجر به پدید آمدن مکاتب فکری پرخطر می شود و همین مسأله، امت را به فرقه گرایی سوق می دهد. فضای فاقد امنیت فکری، در سطح جامعه، می تواند باعث پدید آمدن تنش و درگیری شود و اتحاد میان مردم را خدشه دار نماید.
ارتباط وقف با مسائل فرهنگی به ویژه تعالیم قرآن کریم و اهل بیت(علیهم السلام) و وجود موقوفات فراوان در سراسر کشور که وِیژه ی ترویج فرهنگ سوگواری سالار شهیدان و اهل بیت(علیهم السلام) و همچنین تلاوت قرآن کریم و گسترش فرهنگ دینی است، می تواند عاملی مؤثر در رشد عواطف مذهبی و ایجاد همدلی و وحدت در میان مردم باشد.
پیوند اصلاحات اقتصادی و مادی از یک سو و رشد فرهنگی و معنوی جامعه از سوی دیگر، می تواند منجر به کاهش تنگناها و تنش های اجتماعی شود. همچنین ایجاد فضای سالم و اقتصادی و امنیت فکری و فرهنگی نیز می تواند عاملی برای تفرقه زدایی و در پایان سبب فراهم شدن بستری برای اتحاد ملی و انسجام اسلامی گردد.

حوزه های تحت پوشش اوقاف و امور خیریه

اکنون با عنایت رعایت اختصار به ترسیم حوزه هایی که با استفاده از وقف می توان آن را پوشش داد و برخی از مشکلات اقتصادی و اجتماعی را حل نمود اشاره می کنیم:
الف: تأثیر وقف و امور خیریه در بهبود و ارتقای زندگی نیازمندان و مستمندان
1. رسیدگی به وضع یتیمان و سرپرستی آنان؛
2. رسیدگی به وضع بیماران تنگدست، تأمین هزینه های درمانی و دارو؛
3. توزیع منافع موقوفات میان مستمندان و نیازمندان و خسارت دیدگان؛
4. تأمین هزینه ی تحصیل دانش آموزان و دانشجویان و طلاب نیازمند؛
5. تأمین مسکن برای افراد بی بضاعت؛
6. سرپرستی افراد از کار افتاده، زنان بی سرپرست و افراد بی کار.
ب. تأثیر وقف و امور خیریه در سطح عموم
1. ایجاد مراکز آموزشی و پژوهشی، مدارس، دانشگاه ها، حوزه های علمیه، کتابخانه ها؛
2. ایجاد مراکز بهداشتی و درمانی در روستاها و شهرها؛
3. ایجاد مراکزی برای گذراندن اوقات فراغت جوانان؛
4. ایجاد فرصت های شغلی مناسب با استفاده از تأسیس مراکز و موقوفه های اقتصادی، کارخانه ها و کارگاه ها؛
5. مشارکت در بخش های کشاورزی، صنعت و تجارت؛
6. اطعام عمومی در مناسبت های گوناگون.
ج. تأثیر وقف در ایجاد فضای معنوی و ارتقای فرهنگی جامعه
1. اعزام روحانیون و مبلغان کار آزموده به سراسر کشور به خصوص مناطق دور افتاده و محروم در ایام سال و مناسبت هایی مانند ماه مبارک رمضان و ماه محرم و صفر؛
2. تحت پوشش قرار دادن مداحان اهل بیت به منظور برگزار نمودن مراسم سوگواری همچنین اعیاد مذهبی با تکیه بر ارائه ی مطالب صحیح و فرهنگ غنی اسلامی؛
3. پشتیبانی و حمایت از جامعه ی قرآنی کشور، استادان، قاریان، حافظان و مفسران و مترجمان قرآن کریم و برگزاری مسابقات قرآنی در سطح شهرستان، استان، منطقه، کشور و در سطح جهانی؛
4. حمایت فرهنگی از مساجد، حسینیه ها به منظور ایجاد فضاهای معنوی، روی آوردن مردم به این مراکز و انس با آن، که موجب کاسته شدن فشارهای روحی و ایجاد آرامش روانی در جامعه خواهد شد.
5. توسعه و ترویج مطالعات دینی در قلب برگزاری همایش ها و مسابقات فرهنگی ملی و بین المللی؛
6. تشویق هنرمندان در خلق آثار هنری مرتبط با بنیان های مذهبی و فناوری درباره ی مرمت آثار کهن و ساخت نمادهای مذهبی جدید.
گفتنی است انچه بیان شد حوزه هایی است که با استفاده از موقوفات و اموال وقف می توان در ایجاد، ارتقا و بهبود آن گام های اساسی برداشت. البته این به آن معنا نیست که همه این امور را سازمان اوقاف و امور خیریه انجام دهد؛ بلکه مقصد آن است که با توسعه ی فرهنگ وقف و ایجاد موقوفات ارزشمند، بنیه ی مالی و اقتصادی خوبی ایجاد نمود تا منافع آن در اخیتار سایر سازمان ها و متولیان قرار گیرد و هر یک در حوزه ی وظایف خویش، آن را هزینه کنند.
با عنایت به حوزه ی گسترده ی وقف، می توان گفت که چنانچه سنت وقف به درستی اجرا و درآمد موقوفات بر حسب نظر واقفان و با دقت هزینه گردد، وقف می تواند جمعیت مورد توجهی از مردم یک جامعه را تحت پوشش مادی یا فرهنگی قرار دهد و با هر یک از گروه های مردم به نحوی تعامل داشته باشد.
شکوفایی اقتصادی و فرهنگی و معنوی در یک امت، در صورت فقدان سایر موانع سبب رشد و یکپارچگی و اتحاد ملی و انسجام اسلامی خواهد شد. بنابراین اگر به مسأله ی وقف با دیدی جامع نگریسته و سیاسیت گذاری شود، می تواند به عاملی قدرتمند برای ایجاد اتحاد ملی و انسجام اسلامی تبدیل شود.

اوقاف و امور خیریه در عرصه های جهانی

تعاون و همیاری از طریق وقف و امور خیریه اختصاص به کشورهای اسلامی ندارد. در حال حاضر بنیادهای خیریه در جهان، سهمی بزرگ در امور اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به عهده دارند. بنیاد نوبل در سوئد، و صدها مؤسسه ی خیریه ی بزرگ در آمریکا، اروپا، آسیا، آفریقا و خاورمیانه مشغول انجام امور خیریه می باشند. گفتنی است اصول و قوانین جاری در بنیادهای خیریه و وقف در کشورهای غیر اسلامی با ساختار حقوقی اوقاف در کشورهای اسلامی متفاوت است. در عین حال آثار و برکات مادی و معنوی آن در حل مشکلات مردم و رشد جوامع تا حدودی به یکدیگر شباهت دارد. امروزه بزرگ ترین دانشگاه های علمی دنیا نظیر دانشگاه هاروارد آمریکا و آکسفورد لندن از طریق درآمد موقوفات و امور خیریه اداره می شود. به عنوان نمونه در دانشگاه سورین فرانسه هنوز درسی با عنوان هیئت بطلمیوس تدریس می گردد. بنا به اظهار مسئولان آن دانشگاه دلیل تدریس چنین واحد درسی به رغم بطلان مبانی هیئت بطلمیوسی، آن است که واقفی وقف نموده است تا هزینه تدریس این درس از محل موقوفات وی پرداخت شود. التزام دانشگاه نسبت به این امر آن است که خیران و واقفان دیگر ضمن اطمینان به دانشگاه، برای کارهای خیر تشویق شوند.

همیاری و اتحاد کشورهای اسلامی در تأسیس بنیاد جهانی وقف

در پاسخ به درخواست جمعی از کارشناسان مبنی بر ضرورت تأسیس یک نهاد جهانی برای اوقاف اسلامی، بانک توسعه ی اسلامی با تأسیس بنیاد جهانی وقف در نوامبر سال 2000 میلادی موافقت نمود. اهداف این بنیاد جهانی بر اساس مفاد ماده ی 3 آیین نامه ی بنیاد عبارت است از:
1. حمایت و پشتیبانی از شبکه ای از مؤسسات وقفی برای پیگیری و انجام اهداف خیریه شرعی؛
2. مراقبت و نظارت بر مؤسسه های وقفی و حمایت از آن ها و ایجاد هماهنگی میان آن ها؛
3. کمک به دانشجویان و ارائه ی بورس تحصیلی در رشته هایی که امت به آن ها نیازمندند.
4. تأسیس و پشتیبانی از مؤسسات و برنامه های آموزشی، بهداشتی و اجتماعی؛
5. مبارزه با فقر و ریشه کن کردن رنج مردم جهان از طریق توسعه ی گسترش و توانایی ها؛
6. تهیه ی ابزارها و وسایل امداد رسانی و ارائه ی آن ها به صورت کالا و خدمات؛
7. همکاری با دولت های عضو بانک به منظور وضع قوانین یکسان برای وقف.
در هر صورت، وقف به عنوان یکی از پدیده های مهم اجتماعی و فرهنگی جهان اسلامی و یکی از ابزارهای رسیدن به توسعه در جوامع اسلامی می تواند در گسترش علم، دانش و فناوری در سطح جامعه تأثیری سازنده داشته باشد. اجرای علمی و شفاف نیات واقفان از سوی متولیان موقوفات و ادارات اوقاف و تجلیل مستمر از نیکوکاران و تشویق آن ها به منظور انفاق مال و تبیین برکات وقف برای عامه ی مردم، از جمله راه هایی است که زمینه ی رشد و توسعه ی این نهاد اجتماعی را فراهم می کند.
(http://www.irib.ir/occasions/Oghaf.HTM)

سازمان رابطه العالم الاسلامی و احیای سنت وقف

در سال 1419 قمری نیز«رابطه العالم الاسلامی» در مکه ی مکرمه، به عنوان یک سازمان جهانی مردمی، برای احیای سنت وقف و برای نیل به اهداف تبلیغی خود، پتج صندوق با عناوین و اهداف خاصی تأسیس نمود. دکتر عبدالله صالح العبید دبیر کل رابطه العالم اسلامی، عناوین صندوق ها و اهداف آنها را این گونه بیان می کند:
الف. صندوف تبلیغات، با اهداف:
1. تربیت و آماده سازی مبلّغان با برنامه های آموزشی مناسب؛
2. کفالت مبلّغان و تأمین احتیاجات آنان؛
3. تأسیس یا کمک به مراکز تربیت مبلغ؛
4. اعزام ائمه ی جماعات و مبلغان به مناطق مختلف جهان، به ویژه در ماه مبارک رمضان؛
5. تأمین وسایل تبلیغی روز(کتاب، نوار و فیلم) به زبان های مختلف.
ب. صندوق قرآن کریم و علوم آن، با اهداف:
1. ایجاد، نگهداری، و کمک به مراکز و جمعیت های قرآن کریم؛
2. سهیم شدن در تهیه ی ترجمه های مختلف قرآن کریم به زبان های گوناگون؛
3. برپایی، تشویق و کمک به مسابقات قرآن کریم در سراسر جهان؛
4. تشویق و کمک به تحقیقات علمی در زمینه های قرآن کریم و علوم آن؛
5. ایجاد کرسی های علمی در دانشگاه های جهانی برای ارائه ی بحث های
علمی در زمینه قرآن کریم.
ج. صندوق ایتام و محرومان، با اهداف:
1. کفالت ایتام از جهات مادی، اجتماعی و آموزشی؛
2. راه اندازی قافله های کمک رسانی به محرومان و حادثه دیدگان در سراسر جهان؛
3. برپایی مراکزی برای یتیمان و محرومان؛
4. ایجاد مراکز آموزش حرفه و فن در کشورهای فقیر؛
5. کمک به خانواده های یتیمان و محرومان.
د. صندوق تعلیم و آموزش، با اهداف:
1. تأمین بورسیه های درسی گوناگون در تخصّص های مهم؛
2. کمک و تحت پوشش گرفتن دانشجویان نابغه ی مسلمان؛
3. تهیه ی برنامه های درسی و اسلامی مناسب؛
4. ایجاد مدارس و مراکز اسلامی با تخصّص های گوناگون؛
5. تشویق و کمک به تحقیقات علمی و اختصاص دادن جوایزی برای مسابقات علمی.
هـ. صندوق اقلیت های اسلامی، با اهداف:
1. معرفی اقلیت ها و مهاجران مسلمان و بیان گرفتاری های آنان برای مسلمانان سراسر عالم؛
2. کمک و برپایی مراکز اسلامی در هر جا که اقلیت های مسلمان حضور دارند.
3. برپایی دوره ها و برنامه های تربیتی برای آشنایی اقلیت های مسلمان با اسلام و احکام آن؛
4. برنامه ریزی برای زندگی آبرومندانه ی اقلیت های مسلمان در کشورهای مختلف جهان؛
5. آشنا ساختن اقلیت ها و مهاجران مسلمان به حقوق اجتماعی شان و دفاع و حمایت از آنان برای کسب حقوقشان. (هفته نامه ی العالم الاسلامی، 1 محرم 1419) و
(http:// library.tebyan. net/books1/6402.htm?numPage=8)
وجود چنین برنامه ریزی جامع و کارآمد در عرصه های جهانی، در صورت اجرای صحیح و علمی، در دو محور مادی و معنوی، می تواند در کاستن مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردم و پیشرفت مادی و معنوی جوامع مؤثر باشد.
محور اول: ترویج وقف، خیرات و مبرات، سبب توسعه ی امور اقتصادی، فقرزدایی و بهبود وضع معیشتی مردم می شود. از نتایج شکوفایی اقتصادی، کاهش بزهکاری ها و افزایش امنیت اقتصادی خواهد بود که می تواند منجر به آسودگی خاطر جامعه، تفرقه زدایی نسبی و رشد همدلی گردد.
محور دوم: ترویج وقف، خیرات و تبرعات، با ایجاد الگوهای فرهنگی و توسعه ی فضای روحانی، با استفاده از تعالیم انسان ساز قرآن کریم و عترت، می تواند به ارتقای فرهنگ جامعه و فقرزدایی فرهنگی کمک نماید. درک صحیح واقعیت ها و موقعیت ها سبب افزایش روابط عاطفی میان مردم می شودو همدلی معنوی را در پی خواهد داشت.
تلاقی این دو محور یعنی«شکوفایی اقتصادی» و«تعالی فرهنگی و معنوی» در یک جامعه، می تواند زمینه های زدودن اختلاف و تفرقه را فراهم کند و امت را به سوی یکپارچگی رهنمون سازد. بنابراین می توان پذیرفت که سنت وقف و امور خیریه در نهایت می تواند تأثیری مهم را در دست یافتن به اتحاد ملی و انسجام اسلامی داشته باشد.

نتایج

با مطالعه ی جایگاه وقف و امور خیریه و تأثیر آن در جامعه به نتایج ذیل می توان دست یافت:
1. سنت وقف، خیرات و مبرات از عرصه های ارزنده ای است که می توان با بهره گیری صحیح از آن، مقدمات رسیدن به آرمان اتحاد ملی و انسجام اسلامی را فراهم نمود.
2. به اعتقاد فقهایی مانند شیخ مفید و محقق حلی، وقف از صدقات جاریه است و آثاری مفید در ارتقای وضع معیشتی مردم خواهد داشت.
3. اوقاف و امور خیریه می تواند دست کم در دو حوزه یاقتصادی و فرهنگی جامعه را پوشش دهد.
4. با استفاده از پشتوانه ی وقف و خیرات می توان به مشکلات اقتصادی مردم رسیدگی نمود. این کار باعث فقرزدایی، رشد امنیت اقتصادی و اجتماعی، کاستن از بزهکاری، تقویت روحیه ی تعاون و همدلی و در نهایت ایجاد زمینه های وحدت ملی می شود.
5. با بهره جستن از سرمایه های حاصل از وقف و تبرعات، می توان در ایجاد فضای فرهنگی سالم و برگرفته از آموزه های انسان ساز قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) مشارکت نمود.
6. حمایت فرهنگی از مساجد، حسینیه ها و مراکز دانش به منظور ایجاد فضاهای معنوی، روی آوردن مردم به این مراکز انس با آن که موجب رشد علمی و معنوی و همچنین کاسته شدن فشارهای روحی و ایجاد آرامش روانی در جامعه خواهد شد.
کتابنامه:
1. قرآن کریم.
2. ابن منظور، محمد بن مکرم الانصاری، لسان العرب، الدار المصریة للتألیف و الترجمة. قاهره، بی تا.
3. حرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعة تحصیل مسائل الشریعة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1389 ق.
4. دانشنامه ی رشد، وزارت آموزش و پرورش، نسخه یالکترونیکی.
5. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، دانشگاه تهران، مؤسسه ی لغت نامه ی دهخدا، تهران، بی تا.
6. وقف میراث جاویدان، ش 2، 1372.
7. سلمان، ابوسعید احمد، مقدمه ای بر فرهنگ وقف، سازمان اوقاف، تهران، 1351.
8. شهابی، علی اکبر،«تاریخچه ی وقف در اسلام»، مندرج در کتاب ایرانشهر، اداره ی کل اوقاف، تهران، 1343.
9. شهید اول، محمدبن مکی عاملی، الدروس، چاپ سنگی، بی جا، بی تا.
10. شهید ثانی، زین العابدین علی العاملی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، چاپ سنگی، بی جا، بی تا.
11. شیخ مفید، محمدبن النعمان العکبری، المقنعة، چاپ سنگی، بی جا، بی تا.
12. طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسة الاعلمی، بیروت، 1972م.
13. طوسی، محمدبن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، المکتبة المرتضویة، طهران، 1363.
14. محقق حلی، جعفربن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی، کلیة الفقه، نجف، 1389ق.
15. معرفت، محمدهادی، «حقیقت وقف»، وقف میراث جاویدان، ش 18،تهران، 1376.
16. معلوف، لویس، المنجد فی اللغة، دارالمشرق، بیروت، 1969م.
17. موسوی خمینی، روح الله، تحریر الوسیلة، دارالکتب العلمیة، قم، 1390ق.
18. نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دار الکتب الاسلامیه، تهران، بی تا.
19. هفته نامه ی العالم الاسلامی، 1محرم 1419.
منابع اینترنتی :
http//daneshnameh. roshd. ir/mavara
http//www. irib. ir/ occasions/ Oghaf/Oghaf.HTM
http//library. tebyan.net/ books
منبع: گروهی از نویسنگان، مجموعه مقالات مسابقات بین المللی قرآن کریم- جلد اول، انتشارات اسوه، چاپ اول، (1387).

چکیده

در این مقاله به تبیین تأثیر وقف و امور خیریه در فراهم نمودن زمینه های نیل به اتحاد ملی و انسجام اسلامی می پردازیم. منافع حاصل از وقف و امور خیریه در دو بعد مادی و معنوی، می تواند در کاستن مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردم و پیشرفت مادی و معنوی جوامع مؤثر باشد.
الف. وقف، در بعد مادی، قادر است با ارائه و توسعه ی الگوهای اقتصادی، باعث فقرزدایی و بهبود وضع معیشتی مردم شود. از نتایج شکوفایی اقتصادی، کاهش بزهکاری و افزایش امنیت اقتصادی خواهد بود که می تواند منجر به آسودگی خاطر جامعه، تفرقه زدایی نسبی و رشد همدلی گردد.
ب. وقف و امور خیریه در بعد معنوی نیز با ایجاد الگوهای فرهنگی و توسعه ی فضای روحانی، با استفاده از تعالیم انسان ساز قرآن و عترت، می تواند به ارتقای فرهنگ جامعه و فقرزدایی فرهنگی کمک نماید. درک صحیح واقعیت ها و موقعیت ها سبب افزایش روابط عاطفی میان مردم می شود و همدلی معنوی را در پی خواهد داشت.
تلاقی این دو محور یعنی«شکوفایی اقتصادی» و«تعالی فرهنگی و معنوی» در یک جامعه، می تواند زمینه های زدودن اختلاف و تفرقه را فراهم کند و امت را به سوی یکپارچگی رهنمون سازد. بنابراین می توان پذیرفت که سنت وقف و امور خیریه در نهایت می تواند تأثیری مهم را در دست یافتن به اتحاد ملی و انسجام اسلامی داشته باشد. در پایان نیز به تأثیر اوقاف و امور خیریه در عرصه های جهانی، از جمله همیاری و اتحاد کشورهای اسلامی در تأسیس بنیاد جهانی وقف و سازمان رابطه العالم الاسلامی در دهه ی اخیر اشاره خواهد شد.

کلید واژه ها

اتحاد ملی، انسجام اسلامی، اقتصاد، فرهنگ، فقر، وقف.
یکی از آرزوهای پیامبران و مصلحان اجتماعی، در طی تاریخ، رسیدن به یکپارچگی، انسجام و اتحاد جوامع بشری بوده است. تعالیم رسولان اولوالعزم و پیامبران و اوصیای الهی بر حول اتحاد میان انسان ها با رویکرد خدامحوری و پرهیز از تفرقه دور می زند. «وَاعتَصِمُوا بِحَبلِ اللهِ جَمِیعاً وَلَا تَفَرَّقُوا» (آل عمران: 103) و«وَلَا تَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَاختَلَفُوا مِن بَعدِ مَا جاءهُمُ البَیِّنَاتُ» (آل عمران: 105) و«اَن اَقِیمُوا الَّذینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ» (شوری: 13). به رغم سعی بلیغ سفیران الهی، مصلحان و خیراندیشان، مسأله ی اتحاد ملی، جز در مواردی اندک و زمان هایی کوتاه، به طور کامل تحقق نیافت. بسیاری از ادیان تحقق این آرزو را در پایان دنیا پیش بینی کرده اند. آمدن مصلح جهانی و سر و سامان دادن به امور مردم و ایجاد اتحاد واقعی میان امت ها از رؤیاهای بشریت بوده است. مبانی اعتقادی اسلام نیز ظهور حضرت حجت(عج) در آخرالزمان را به عنوان یک امر تخلف ناپذیر مطرح کرده است که نتیجه ی آن یکپارچگی و اتحاد و انسجام حقیقی میان مردم دنیا است«وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُم وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَستَخلِفَنَّهُم فِی الاَرضِ…» (نور: 55) یعنی: خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده داده است که آنان را در زمین، به یقین جانشین گرداند…
هر یک از ادیان الهی برای رسانیدن کشنی بشریت به ساحل اتحاد و انسجام، قوانین و مقرراتی را برای پیروان خویش ارائه نمود. این قوانین به دست پیامبران و اوصیای ایشان به مردم ابلاغ می شد. احکام انسان ساز و جامعه پرداز در ادیان الهی برای اصلاح شؤون دنیوی و امور معنوی انسان ها و بر طرف نمودن تفرقه و اختلاف، تشریع شده است. «… فَبَعَثَ اللهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ وَأنزَلَ مَعَهُمُ الکِتَابَ بِالحَقِّ لِیَحکُمَ بَینَ النَّاسِ فِیمَا اختَلَفُوا فِیهِ…» (بقره: 213) یعنی: …پس خداوند پیامبران را مژده آور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان کتاب آسمانی را به راستی فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه اختلاف داشتند، داوری نمایند… .
دین اسلام نیز به عنوان آخرین دین الهی و نسخه ی نهایی هدایت بشر، دستورها و قوانینی را تشریع نمود که در صورت عمل به آن می توان به وحدت و همدلی و یکپارچگی دست یافت(طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج 6، ص 229). به اعتقاد علامه طباطبایی عاقبت این قوانین، جهان اسلام را به سوی وحدت خواهد برد. (همان، ج 2، ص 168)
از نیازهای انسان، ایجاد ارتباط با همنوعان و احساس یکی بودن و انس با دیگران است که در قالب وحدت اجتماعی جلوه می نماید. انسانی که بر اساس فطرت پاک الهی، رشد یابد هرگز نمی تواند نسبت به زندگی و سرنوشت همنوعان و کسانی که با او ارتباط دارند، بی توجه باشد.
چوعضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
در سطح بالاتر، معمولاً مردم یک جامعه نمی توانند در برابر سایر جوامع بی اعتنا باشند. در یک نگاه مثبت، می توان به کمک های مردمی یک کشور به کشور دیگری که دچار حوادث طبیعی یا جنگ شده اند اشاره کرد. وجود فراخوان های عمومی، جمع آوری کمک های بین المللی و مشارکت مؤسسات خیریه جهانی در مواقع اضطراری از نمونه های همیاری و همدلی و تعاون بین المللی است.
یکی از تمهیداتی را که در اسلام جهت برطرف نمودن مشکلات مادی و حتی معنوی مردم و زدودن دغدغه های مالی و جلوگیری از تفرقه و انحراف، اندیشیده است، سنت وقف می باشد.

سنت وقف و خیرات و مبرات عاملی مؤثر در اتحاد ملی و انسجام اسلامی

با توجه به احکام اسلامی مانند زکات، انفاق، خمس و وقف می توان استنباط نمود که جهت گیری کلی دین اسلام، دستگیری از قشر ضعیف جامعه و کمک به تعالی و ارتقای آنان می باشد. اهدای قسمتی از اموال توانمندان و توزیع آن میان مستمندان و نیازمندان تأثیر بسزایی در حل معضلات اجتماعی و اقتصادی دارد. نتیجه آنکه عطوفت و رأفت اسلامی باعث همدلی و ایجاد ارتباط معنوی میان مردم می شود و به نوعی به پدید آمدن اتحاد و انسجام در جامعه کمک می کند. وقف یکی از سنت هایی است که با همین هدف تشریع شده است.
شخص واقف که قسمتی از ثروت خویش را برای استفاده ی دیگران و حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی آنان از اموال خود خارج می کند، در حقیقت، حکمی از احکام خداوند را گردن می نهد و به رغم حب انسان به مال و ثروت، بخشی از آن را در راه خدا وقف می کند. (سازمان اوقاف، وقف میراث جاویدان، ش 2، 1372، ص 5)
گروهی از صحابه ی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از خود موقوفاتی را به یادگار گذاشتند، تا آنجا که جابربن عبدالله انصاری می گوید: از یاران پامبر کسی نبود که توانایی مالی داشته و چیزی را وقف نکرده باشد(موسوی خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ج 2، ص 62). ائمه ی اطهار(علیهم السلام) خود در اجرای سنت وقف پیشقدم بودند؛ امام علی(علیه السلام) چاه ها و باغ های بسیاری را که به دست خود احداث فرموده بود، در راه خدا و مسلمانان وقف کرد. برخی از این چاه ها هنوز در کشور عربستان با عنوان«آبار علی» (چاه های علی) شناخته می شود و مورد استفاده است(شهابی، علی اکبر، تاریخچه ی وقف در اسلام، ص 21). فهرست موقوفات و وقف نامه های امام علی(علیه السلام) در گزارش های تاریخی آمده است، این وقف نامه ها خود همواره یک منبع الهام بخش، برای مسلمانان در طول تاریخ بوده است (http://daneshnameh.roshd.ir). رفع بسیاری از نیازمندی های مستمندان و گشوده شدن بسیاری از گره های اقتصادی با سنت وقف، عملی است. (سلمان؛ ابوسعید احمد، مقدمه ای بر فرهنگ وقف، ص 11)
قرآن کریم، فداکاری، ایثار و انفاق در راه خدا را دارای اثری ماندگار دانسته و آن را ستوده است: «الَمالُ وَالبَنُونَ زِینَةُ الحَیاةِ الدُنیَا وَالباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوَاباً وَخَیرً اَمَلا» (کهف: 46). «مال، فرزندان، زیور زندگی این جهان است و ماندنی های نیک در نزد پروردگارت از نظر پاداش و امید نیکوتر است». «الّذیِنَ یُنفِقُونَ اَموالَهُم بِالَّیلِ وَالنَّهارِ سِرًّا وَعَلاَنِیَةً فَلَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَلاَ خَوفٌ عَلَیهِم وَلَا هُم یَحزَنُونَ». (بقره: 274)

وقف

وقف در لغت به معنای نگاه داشتن، ایستادن، پایندگی، تأمل و حبس آمده است. (دهخدا، علی اکبر، لغت نامه: ابن منظور، لسان العرب و معلوف، لویس، المنجد: ذیل واژه وقف).
وقف در اصطلاح فقهی عبارت است از: «تحبیس الاصل و تسبیل المنفعة» یعنی «نگاه داشتن اصل ملک یا مال و آزاد گذاردن منافع آن» (طوسی، محمد، المبسوط، ج 3، ص 286). در سایر کتب فقهی نیز تعاریفی نزدیک به تعریف شیخ طوسی آمده است. (شهید اول، محمدبن مکی عاملی، الدروس، ص 228؛ محقق حلی، جعفربن حسن، شرایع الاسلام، ج 2، ص 211)
«تحبیس» از واژه «حبس» به معنای زندانی کردن، در قید در آوردن و جلوی آزادی چیزی را گرفتن است. زیرا با وقف کردن ملک، آزادی نقل و انتقال از آن سلب می شود. تسبیل، در راه خدا آزاد گذاردن است، زیرا منافع وقف برای موقوف علیه، مباح و آزاد است تا از آن، انتفاع ببرد. (معرفت، محمد هادی، «حقیقت وقف»، وقف میراث جاویدان، ش 18، 1376،ص 32).
وقف در حقیقت از صدقات محسوب می شود. قید«تسبیل» در تعریف شیخ طوسی از وقف، ناظر به این است که وقف از صدقات جاریه است؛ زیرا از منافع آن به طور مستمر استفاده می شود. شیخ مفید نیز وقف را از صدقات می داند و می گوید«الوقوف فی الاصل صدقات» (شیخ مفید، المقنعة، چاپ سنگی، ص 99). منشأ این نگرش را در روایاتی که از اهل بیت(علیهم السلام) به ما رسیده است، می توان مشاهده نمود. اینک به نمونه ای از این روایات بنگرید: «عن الصادق(علیه السلام):
لیس یتبع الرجل بعد موته من الاجر الّا ثلاث خصال: صدقة اجراها فی حیاته فهی تجری بعد موته، و سنّة هدی سنتها فهی یعمل بها بعد موته، او ولد صالح یدعو له» (حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعة، ج 19،ص 171)؛ یعنی: در پی انسان اجر و ثوابی نخواهد آمد مگر در سه حال، صدقه ای که در حال حیات به جریان انداخته و پس از مرگ او در جریان باشد(مانند وقف) یا شیوه ای را به کار برده که هدایت گر است و دیگران آن را به کار می گیرند یا فرزند نیکوکاری که برای او دعا و طلب مغفرت نماید. با توجه به این روایت و اخبار شبیه به آن، بحث وقف، در آثار فقهی در باب صدقات و با عنوان کتاب الوقوف و الصدقات آمده است. در ساختار اقتصادی اسلام، ملکی را که وقف شده است و به آن«موقوفه» می گویند، نمی توان خرید یا فروخت. دلیل عدم جواز بیع وقف، آن است که صاحب اولیه ی مال یا«واقف» در فرایند وقف، مال یا ملک را از مالکیت خود خارج می نماید و در حقیقت، واقف، دیگر مالک نیست.
جمعی از فقها چون صاحب جواهر و صاحب شرایع و شهید ثانی وقف را ملک موقوف علیه دانسته اند(نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، ج 28، ص 90 و محقق حلی، جعفربن حسن، شرایع الاسلام، ج 2، ص 218، و شهدی ثانی، مسالک الافهام، ج 1، کتاب الوقوف و الصدقات). در عین حال به رغم اینکه مال وقف متعلق به موقوف علیه است، نمی توان آن مال را به تملیک دیگری درآورد. زیرا هدف از وقف آن است که مال وقف صرفاً در جهت وقف واقف و به نفع موقوف علیه هزینه شود و به همین سبب مال، حبس می شود و وقف می گردد. خرید و فروش وقف(جز در موارد خاص، از جمله بطلان وقف یا اتمام مدت آن) ممکن است موجب نقض غرض واقف و توقف جریان آن گردد. (نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج 22، ص 358)
وقف یکی از عرصه های ارزنده ای است که می توان با بهره گیری صحیح از آن، مقدمات رسیدن به آرمان اتحاد ملی و انسجام اسلامی را فراهم نمود. نیکوکاری به شکل خیرات، مبرات و وقف تأثیری مهم را در کاستن بحران های اقتصادی و اجتماعی و حتی روانی جامعه دارد. از سوی دیگر وقف با ایجاد رابطه ی عاطفی میان قشر توانمند به عنوان«واقف» و طبقه ی نیازمند، می تواند باعث همدلی و یکپارچگی اجتماعی شود. سنت وقف در دو بعد اقتصادی و فرهنگی می تواند به این هدف دست یابد.

تأثیر وقف در شؤون اقتصادی و فرهنگی جامعه

در اینجا ضمن ارائه ی مدل ذیل به بررسی تأثیر وقف در الگوهای اقتصادی و فرهنگی جامعه می پردازیم.
گفته اند که«الناس عبید الاحسان»: مردم بنده ی نیکی و احسان هستند. نیکوکاری در قالب کمک های مادی و معنوی به نیازمندان، به عنوان بهترین ابزار جلب توجه و تألیف قلوب است. به عنوان مثال یکی از مصارف زکات، پرداخت مبلغی از مال به کسانی است که نیاز به دلجویی دارند تا به اسلام بگروند یا ایمانشان مستحکم تر شود. این کار به دست رسول خدا(صلی الله علیه وآله) انجام می شد. آیه ی 60 سوره ی توبه ناظر به این مسأله است.
«اِنَّما الصَّدَقاتُ لِلفُقَراء وَالمَساکِینِ وَالعَامِلِینَ عَلَیهَا وَالمَؤَلِّفَةِ قُلُوبُهُم وَفِی الرِّقَابِ وَالغَارِمِینَ وَفِی سَبیلِ اللهِ وابنَ السَّبیلِ…» (توبه: 60): زکات تنها از آن تهدستان و بیچارگان و مأموران دریافت آنها و دلجویی شدگان و در راه(آزادی) بردگان و از آن وامداران و(هزینه کردن) در راه خدا و از آن در راه ماندگان است… .
بنابراین برآوردن نیازهای مادی محرومان و رفع مشکلات اقتصادی از امور، مطلوب و اساسی است که موجب همدلی و ایجاد رابطه حسنه میان مردم می شود. ساختار اقتصادی اسلام علاوه بر واجب نمودن احکامی از قبیل زکات و خمس که می تواند مشکلات اقتصادی جامعه را تعدیل کند، توانگران را به انفاق استحبابی همچون صدقه، نذر و وقف تشویق نموده است.

وقف، زمینه ساز فقرزدایی اقتصادی

توسعه وقف باعث تقویت بنیان اقتصادی کشور می شود و با فقرزدایی می توان بر بسیاری از معضلات اجتماعی چیره شد و از میزان بزهکاری ها کاست.
با کاهش بزهکاری و افزایش سلامت اقتصادی، بر میزان همدلی و یکپارچگی مردم افزوده خواهد شد. فقر مادی از عواملی است که باعث تفرقه و جدایی مردم از یکدیگر می شود و اتحاد آنان را بر هم می زند. فقر مادی باعث می شود تا انسان دائماً به دنبال لقمه نانی باشد تا شکمش را سیر کند. چه بسا برای به دست آوردن آن، دست به هر کاری بزند. «کاد الفقر ان یکون کفراً»؛ «فقر نزدیک است که باعث کفر گردد.» شداید و سختی های زندگی می تواند انسان را محدود سازد و به دلیل ضعف موقعیت اجتماعی از بودن و همراهی با مردم باز دارد.
اینجاست که در جوامع مادی گرا، انسان فقیر، از جایگاهی مورد توجه، برخوردار نیست و از قافله عقب می ماند. این مسأله منجر به تفرقه میان مردم و ایجاد فاصله میان طبقات اجتماعی می شود. البته در جوامعی که بر اساس تعالیم الهی تربیت یافته اند، تمهیداتی به کار گرفته است تا مسأله ی فقر بر فقیر سنگینی نکند و به بهانه های گوناگون مردم تشویق می گردند تا از طریق کارهای خیر و بشر دوستانه به نیازمندان کمک نمایند. بنابراین فقر مادی در صورتی که مهار نشود می تواند منجر به ایجاد تفرقه در امت شود.

وقف، زمینه ساز فقرزدایی فرهنگی و فکری

فقر فکری و فرهنگی نیز می تواند به یکی از عوامل تفرقه و جدایی میان مردم تبدیل شود. عدم الگوهای صحیح تفکر و خودرأیی در سطح جامعه، ممکن است باعث پیدایش تفکرات افراطی، محافظه کارانه، اباحی گری و مانند آن شود. ایجاد چنین الگوهای فکری ناسالم، کم کم منجر به پدید آمدن مکاتب فکری پرخطر می شود و همین مسأله، امت را به فرقه گرایی سوق می دهد. فضای فاقد امنیت فکری، در سطح جامعه، می تواند باعث پدید آمدن تنش و درگیری شود و اتحاد میان مردم را خدشه دار نماید.
ارتباط وقف با مسائل فرهنگی به ویژه تعالیم قرآن کریم و اهل بیت(علیهم السلام) و وجود موقوفات فراوان در سراسر کشور که وِیژه ی ترویج فرهنگ سوگواری سالار شهیدان و اهل بیت(علیهم السلام) و همچنین تلاوت قرآن کریم و گسترش فرهنگ دینی است، می تواند عاملی مؤثر در رشد عواطف مذهبی و ایجاد همدلی و وحدت در میان مردم باشد.
پیوند اصلاحات اقتصادی و مادی از یک سو و رشد فرهنگی و معنوی جامعه از سوی دیگر، می تواند منجر به کاهش تنگناها و تنش های اجتماعی شود. همچنین ایجاد فضای سالم و اقتصادی و امنیت فکری و فرهنگی نیز می تواند عاملی برای تفرقه زدایی و در پایان سبب فراهم شدن بستری برای اتحاد ملی و انسجام اسلامی گردد.

حوزه های تحت پوشش اوقاف و امور خیریه

اکنون با عنایت رعایت اختصار به ترسیم حوزه هایی که با استفاده از وقف می توان آن را پوشش داد و برخی از مشکلات اقتصادی و اجتماعی را حل نمود اشاره می کنیم:
الف: تأثیر وقف و امور خیریه در بهبود و ارتقای زندگی نیازمندان و مستمندان
1. رسیدگی به وضع یتیمان و سرپرستی آنان؛
2. رسیدگی به وضع بیماران تنگدست، تأمین هزینه های درمانی و دارو؛
3. توزیع منافع موقوفات میان مستمندان و نیازمندان و خسارت دیدگان؛
4. تأمین هزینه ی تحصیل دانش آموزان و دانشجویان و طلاب نیازمند؛
5. تأمین مسکن برای افراد بی بضاعت؛
6. سرپرستی افراد از کار افتاده، زنان بی سرپرست و افراد بی کار.
ب. تأثیر وقف و امور خیریه در سطح عموم
1. ایجاد مراکز آموزشی و پژوهشی، مدارس، دانشگاه ها، حوزه های علمیه، کتابخانه ها؛
2. ایجاد مراکز بهداشتی و درمانی در روستاها و شهرها؛
3. ایجاد مراکزی برای گذراندن اوقات فراغت جوانان؛
4. ایجاد فرصت های شغلی مناسب با استفاده از تأسیس مراکز و موقوفه های اقتصادی، کارخانه ها و کارگاه ها؛
5. مشارکت در بخش های کشاورزی، صنعت و تجارت؛
6. اطعام عمومی در مناسبت های گوناگون.
ج. تأثیر وقف در ایجاد فضای معنوی و ارتقای فرهنگی جامعه
1. اعزام روحانیون و مبلغان کار آزموده به سراسر کشور به خصوص مناطق دور افتاده و محروم در ایام سال و مناسبت هایی مانند ماه مبارک رمضان و ماه محرم و صفر؛
2. تحت پوشش قرار دادن مداحان اهل بیت به منظور برگزار نمودن مراسم سوگواری همچنین اعیاد مذهبی با تکیه بر ارائه ی مطالب صحیح و فرهنگ غنی اسلامی؛
3. پشتیبانی و حمایت از جامعه ی قرآنی کشور، استادان، قاریان، حافظان و مفسران و مترجمان قرآن کریم و برگزاری مسابقات قرآنی در سطح شهرستان، استان، منطقه، کشور و در سطح جهانی؛
4. حمایت فرهنگی از مساجد، حسینیه ها به منظور ایجاد فضاهای معنوی، روی آوردن مردم به این مراکز و انس با آن، که موجب کاسته شدن فشارهای روحی و ایجاد آرامش روانی در جامعه خواهد شد.
5. توسعه و ترویج مطالعات دینی در قلب برگزاری همایش ها و مسابقات فرهنگی ملی و بین المللی؛
6. تشویق هنرمندان در خلق آثار هنری مرتبط با بنیان های مذهبی و فناوری درباره ی مرمت آثار کهن و ساخت نمادهای مذهبی جدید.
گفتنی است انچه بیان شد حوزه هایی است که با استفاده از موقوفات و اموال وقف می توان در ایجاد، ارتقا و بهبود آن گام های اساسی برداشت. البته این به آن معنا نیست که همه این امور را سازمان اوقاف و امور خیریه انجام دهد؛ بلکه مقصد آن است که با توسعه ی فرهنگ وقف و ایجاد موقوفات ارزشمند، بنیه ی مالی و اقتصادی خوبی ایجاد نمود تا منافع آن در اخیتار سایر سازمان ها و متولیان قرار گیرد و هر یک در حوزه ی وظایف خویش، آن را هزینه کنند.
با عنایت به حوزه ی گسترده ی وقف، می توان گفت که چنانچه سنت وقف به درستی اجرا و درآمد موقوفات بر حسب نظر واقفان و با دقت هزینه گردد، وقف می تواند جمعیت مورد توجهی از مردم یک جامعه را تحت پوشش مادی یا فرهنگی قرار دهد و با هر یک از گروه های مردم به نحوی تعامل داشته باشد.
شکوفایی اقتصادی و فرهنگی و معنوی در یک امت، در صورت فقدان سایر موانع سبب رشد و یکپارچگی و اتحاد ملی و انسجام اسلامی خواهد شد. بنابراین اگر به مسأله ی وقف با دیدی جامع نگریسته و سیاسیت گذاری شود، می تواند به عاملی قدرتمند برای ایجاد اتحاد ملی و انسجام اسلامی تبدیل شود.

اوقاف و امور خیریه در عرصه های جهانی

تعاون و همیاری از طریق وقف و امور خیریه اختصاص به کشورهای اسلامی ندارد. در حال حاضر بنیادهای خیریه در جهان، سهمی بزرگ در امور اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به عهده دارند. بنیاد نوبل در سوئد، و صدها مؤسسه ی خیریه ی بزرگ در آمریکا، اروپا، آسیا، آفریقا و خاورمیانه مشغول انجام امور خیریه می باشند. گفتنی است اصول و قوانین جاری در بنیادهای خیریه و وقف در کشورهای غیر اسلامی با ساختار حقوقی اوقاف در کشورهای اسلامی متفاوت است. در عین حال آثار و برکات مادی و معنوی آن در حل مشکلات مردم و رشد جوامع تا حدودی به یکدیگر شباهت دارد. امروزه بزرگ ترین دانشگاه های علمی دنیا نظیر دانشگاه هاروارد آمریکا و آکسفورد لندن از طریق درآمد موقوفات و امور خیریه اداره می شود. به عنوان نمونه در دانشگاه سورین فرانسه هنوز درسی با عنوان هیئت بطلمیوس تدریس می گردد. بنا به اظهار مسئولان آن دانشگاه دلیل تدریس چنین واحد درسی به رغم بطلان مبانی هیئت بطلمیوسی، آن است که واقفی وقف نموده است تا هزینه تدریس این درس از محل موقوفات وی پرداخت شود. التزام دانشگاه نسبت به این امر آن است که خیران و واقفان دیگر ضمن اطمینان به دانشگاه، برای کارهای خیر تشویق شوند.

همیاری و اتحاد کشورهای اسلامی در تأسیس بنیاد جهانی وقف

در پاسخ به درخواست جمعی از کارشناسان مبنی بر ضرورت تأسیس یک نهاد جهانی برای اوقاف اسلامی، بانک توسعه ی اسلامی با تأسیس بنیاد جهانی وقف در نوامبر سال 2000 میلادی موافقت نمود. اهداف این بنیاد جهانی بر اساس مفاد ماده ی 3 آیین نامه ی بنیاد عبارت است از:
1. حمایت و پشتیبانی از شبکه ای از مؤسسات وقفی برای پیگیری و انجام اهداف خیریه شرعی؛
2. مراقبت و نظارت بر مؤسسه های وقفی و حمایت از آن ها و ایجاد هماهنگی میان آن ها؛
3. کمک به دانشجویان و ارائه ی بورس تحصیلی در رشته هایی که امت به آن ها نیازمندند.
4. تأسیس و پشتیبانی از مؤسسات و برنامه های آموزشی، بهداشتی و اجتماعی؛
5. مبارزه با فقر و ریشه کن کردن رنج مردم جهان از طریق توسعه ی گسترش و توانایی ها؛
6. تهیه ی ابزارها و وسایل امداد رسانی و ارائه ی آن ها به صورت کالا و خدمات؛
7. همکاری با دولت های عضو بانک به منظور وضع قوانین یکسان برای وقف.
در هر صورت، وقف به عنوان یکی از پدیده های مهم اجتماعی و فرهنگی جهان اسلامی و یکی از ابزارهای رسیدن به توسعه در جوامع اسلامی می تواند در گسترش علم، دانش و فناوری در سطح جامعه تأثیری سازنده داشته باشد. اجرای علمی و شفاف نیات واقفان از سوی متولیان موقوفات و ادارات اوقاف و تجلیل مستمر از نیکوکاران و تشویق آن ها به منظور انفاق مال و تبیین برکات وقف برای عامه ی مردم، از جمله راه هایی است که زمینه ی رشد و توسعه ی این نهاد اجتماعی را فراهم می کند.
(http://www.irib.ir/occasions/Oghaf.HTM)

سازمان رابطه العالم الاسلامی و احیای سنت وقف

در سال 1419 قمری نیز«رابطه العالم الاسلامی» در مکه ی مکرمه، به عنوان یک سازمان جهانی مردمی، برای احیای سنت وقف و برای نیل به اهداف تبلیغی خود، پتج صندوق با عناوین و اهداف خاصی تأسیس نمود. دکتر عبدالله صالح العبید دبیر کل رابطه العالم اسلامی، عناوین صندوق ها و اهداف آنها را این گونه بیان می کند:
الف. صندوف تبلیغات، با اهداف:
1. تربیت و آماده سازی مبلّغان با برنامه های آموزشی مناسب؛
2. کفالت مبلّغان و تأمین احتیاجات آنان؛
3. تأسیس یا کمک به مراکز تربیت مبلغ؛
4. اعزام ائمه ی جماعات و مبلغان به مناطق مختلف جهان، به ویژه در ماه مبارک رمضان؛
5. تأمین وسایل تبلیغی روز(کتاب، نوار و فیلم) به زبان های مختلف.
ب. صندوق قرآن کریم و علوم آن، با اهداف:
1. ایجاد، نگهداری، و کمک به مراکز و جمعیت های قرآن کریم؛
2. سهیم شدن در تهیه ی ترجمه های مختلف قرآن کریم به زبان های گوناگون؛
3. برپایی، تشویق و کمک به مسابقات قرآن کریم در سراسر جهان؛
4. تشویق و کمک به تحقیقات علمی در زمینه های قرآن کریم و علوم آن؛
5. ایجاد کرسی های علمی در دانشگاه های جهانی برای ارائه ی بحث های
علمی در زمینه قرآن کریم.
ج. صندوق ایتام و محرومان، با اهداف:
1. کفالت ایتام از جهات مادی، اجتماعی و آموزشی؛
2. راه اندازی قافله های کمک رسانی به محرومان و حادثه دیدگان در سراسر جهان؛
3. برپایی مراکزی برای یتیمان و محرومان؛
4. ایجاد مراکز آموزش حرفه و فن در کشورهای فقیر؛
5. کمک به خانواده های یتیمان و محرومان.
د. صندوق تعلیم و آموزش، با اهداف:
1. تأمین بورسیه های درسی گوناگون در تخصّص های مهم؛
2. کمک و تحت پوشش گرفتن دانشجویان نابغه ی مسلمان؛
3. تهیه ی برنامه های درسی و اسلامی مناسب؛
4. ایجاد مدارس و مراکز اسلامی با تخصّص های گوناگون؛
5. تشویق و کمک به تحقیقات علمی و اختصاص دادن جوایزی برای مسابقات علمی.
هـ. صندوق اقلیت های اسلامی، با اهداف:
1. معرفی اقلیت ها و مهاجران مسلمان و بیان گرفتاری های آنان برای مسلمانان سراسر عالم؛
2. کمک و برپایی مراکز اسلامی در هر جا که اقلیت های مسلمان حضور دارند.
3. برپایی دوره ها و برنامه های تربیتی برای آشنایی اقلیت های مسلمان با اسلام و احکام آن؛
4. برنامه ریزی برای زندگی آبرومندانه ی اقلیت های مسلمان در کشورهای مختلف جهان؛
5. آشنا ساختن اقلیت ها و مهاجران مسلمان به حقوق اجتماعی شان و دفاع و حمایت از آنان برای کسب حقوقشان. (هفته نامه ی العالم الاسلامی، 1 محرم 1419) و
(http:// library.tebyan. net/books1/6402.htm?numPage=8)
وجود چنین برنامه ریزی جامع و کارآمد در عرصه های جهانی، در صورت اجرای صحیح و علمی، در دو محور مادی و معنوی، می تواند در کاستن مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردم و پیشرفت مادی و معنوی جوامع مؤثر باشد.
محور اول: ترویج وقف، خیرات و مبرات، سبب توسعه ی امور اقتصادی، فقرزدایی و بهبود وضع معیشتی مردم می شود. از نتایج شکوفایی اقتصادی، کاهش بزهکاری ها و افزایش امنیت اقتصادی خواهد بود که می تواند منجر به آسودگی خاطر جامعه، تفرقه زدایی نسبی و رشد همدلی گردد.
محور دوم: ترویج وقف، خیرات و تبرعات، با ایجاد الگوهای فرهنگی و توسعه ی فضای روحانی، با استفاده از تعالیم انسان ساز قرآن کریم و عترت، می تواند به ارتقای فرهنگ جامعه و فقرزدایی فرهنگی کمک نماید. درک صحیح واقعیت ها و موقعیت ها سبب افزایش روابط عاطفی میان مردم می شودو همدلی معنوی را در پی خواهد داشت.
تلاقی این دو محور یعنی«شکوفایی اقتصادی» و«تعالی فرهنگی و معنوی» در یک جامعه، می تواند زمینه های زدودن اختلاف و تفرقه را فراهم کند و امت را به سوی یکپارچگی رهنمون سازد. بنابراین می توان پذیرفت که سنت وقف و امور خیریه در نهایت می تواند تأثیری مهم را در دست یافتن به اتحاد ملی و انسجام اسلامی داشته باشد.

نتایج

با مطالعه ی جایگاه وقف و امور خیریه و تأثیر آن در جامعه به نتایج ذیل می توان دست یافت:
1. سنت وقف، خیرات و مبرات از عرصه های ارزنده ای است که می توان با بهره گیری صحیح از آن، مقدمات رسیدن به آرمان اتحاد ملی و انسجام اسلامی را فراهم نمود.
2. به اعتقاد فقهایی مانند شیخ مفید و محقق حلی، وقف از صدقات جاریه است و آثاری مفید در ارتقای وضع معیشتی مردم خواهد داشت.
3. اوقاف و امور خیریه می تواند دست کم در دو حوزه یاقتصادی و فرهنگی جامعه را پوشش دهد.
4. با استفاده از پشتوانه ی وقف و خیرات می توان به مشکلات اقتصادی مردم رسیدگی نمود. این کار باعث فقرزدایی، رشد امنیت اقتصادی و اجتماعی، کاستن از بزهکاری، تقویت روحیه ی تعاون و همدلی و در نهایت ایجاد زمینه های وحدت ملی می شود.
5. با بهره جستن از سرمایه های حاصل از وقف و تبرعات، می توان در ایجاد فضای فرهنگی سالم و برگرفته از آموزه های انسان ساز قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) مشارکت نمود.
6. حمایت فرهنگی از مساجد، حسینیه ها و مراکز دانش به منظور ایجاد فضاهای معنوی، روی آوردن مردم به این مراکز انس با آن که موجب رشد علمی و معنوی و همچنین کاسته شدن فشارهای روحی و ایجاد آرامش روانی در جامعه خواهد شد.
کتابنامه:
1. قرآن کریم.
2. ابن منظور، محمد بن مکرم الانصاری، لسان العرب، الدار المصریة للتألیف و الترجمة. قاهره، بی تا.
3. حرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعة تحصیل مسائل الشریعة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1389 ق.
4. دانشنامه ی رشد، وزارت آموزش و پرورش، نسخه یالکترونیکی.
5. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، دانشگاه تهران، مؤسسه ی لغت نامه ی دهخدا، تهران، بی تا.
6. وقف میراث جاویدان، ش 2، 1372.
7. سلمان، ابوسعید احمد، مقدمه ای بر فرهنگ وقف، سازمان اوقاف، تهران، 1351.
8. شهابی، علی اکبر،«تاریخچه ی وقف در اسلام»، مندرج در کتاب ایرانشهر، اداره ی کل اوقاف، تهران، 1343.
9. شهید اول، محمدبن مکی عاملی، الدروس، چاپ سنگی، بی جا، بی تا.
10. شهید ثانی، زین العابدین علی العاملی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، چاپ سنگی، بی جا، بی تا.
11. شیخ مفید، محمدبن النعمان العکبری، المقنعة، چاپ سنگی، بی جا، بی تا.
12. طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسة الاعلمی، بیروت، 1972م.
13. طوسی، محمدبن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، المکتبة المرتضویة، طهران، 1363.
14. محقق حلی، جعفربن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی، کلیة الفقه، نجف، 1389ق.
15. معرفت، محمدهادی، «حقیقت وقف»، وقف میراث جاویدان، ش 18،تهران، 1376.
16. معلوف، لویس، المنجد فی اللغة، دارالمشرق، بیروت، 1969م.
17. موسوی خمینی، روح الله، تحریر الوسیلة، دارالکتب العلمیة، قم، 1390ق.
18. نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دار الکتب الاسلامیه، تهران، بی تا.
19. هفته نامه ی العالم الاسلامی، 1محرم 1419.
منابع اینترنتی :
http//daneshnameh. roshd. ir/mavara
http//www. irib. ir/ occasions/ Oghaf/Oghaf.HTM
http//library. tebyan.net/ books
منبع: گروهی از نویسنگان، مجموعه مقالات مسابقات بین المللی قرآن کریم- جلد اول، انتشارات اسوه، چاپ اول، (1387).