اين مذهب در ميان مذاهب فقهى اهل سنت، از نظر پيدايش و پيروان، در رتبه چهارم است. مؤسس مذهب حنبلى، ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شيبانى است. او ريشه عربى داشت. جدش در زمان امويان فرماندار سرخس بوده. ابن حنبل در سال 164 ه.ق.در شهر بغداد زاده شد و در كودكى قرآن را از بر كرد. ابتدا نزد قاضى ابويوسف به فراگيرى فقه پرداخت اما پس از مدتى به اهل حديث روى آورد. او تا زمانى كه شافعى به مصر نرفته بود، در نزد وى فقه آموخته و از شاگردان برجسته‏اش بود. اصرار او بر آفريده نبودن قرآن، او را رو در روى دولت عباسيان قرار داد. و در زمان معتصم به مدت 18 ماه به زندان افكنده شد. اما با به قدرت رسيدن متوكل، از او دلجويى شد و آن قدر قرب يافت كه متوكل بى‏مشورت او كارى را به انجام نمى‏رسانيد.
ابن حنبل، پس از جدا شدن از شافعى، مذهب جديدى را در فقه پى نهاد. بنيادهاى اين فقه بر پنج اصل استوار بود: كتاب الله، سنت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم، فتاوى صحابه پيامبر، گفته برخى از صحابى كه با قرآن سازگار مى‏نمود و تمامى احاديث ضعيف. او آن قدر در استناد به حديث مبالغه مى‏كرد كه بزرگانى همچون طبرى و ابن نديم او را از مجتهدان ندانسته‏اند. مهمترين اثر ابن حنبل، كتاب «مسند» اوست كه در بر دارنده سى هزار و اندى روايت است. اين كتاب در شش جلد به چاپ رسيده است. از آثار ديگر او مى‏توان به تفسير قرآن، فضايل، طاعة الرسول و ناسخ و منسوخ اشاره نمود. مهمترين اثر فقهى او، مجموعه‏اى از فتاوى او در پاسخ به سؤالات دينى شاگردانش است كه توسط ابن قيم (م 751) گردآورى شده است. اين مجموعه در 20 جلد انتشار يافته است. محمد بن اسماعيل بخارى، مسلم بن الحجاج نيشابورى در شمار دانش‏اندوختگان مكتب اويند. ابن حنبل در سال 241 ه.ق. در بغداد درگذشت .

مذهب حنبلى در قرن هشتم
 

ابن حنبل، پيش از آن كه در زمره پيشوايان فقهى به شمار رود، پيشواى در عقايد بود. اوج اين درخشش در روزگار متوكل بود. مذهب كلامى ابن حنبل تا آن جا پيش رفت كه مذهب همه حديثگرايان در عقايد گشت. با ظهور مذهب كلامى اشعرى، مذهب كلامى ابن حنبل جاى خود را به آن داد .
اما پس از قرنها، در قرن هشتم، ابن تيميه (م 728) به احياى انديشه كلامى احمد پرداخت . ابن تيميه به احياى تنها اكتفا نكرد، نوآورى‏هايى به مكتب حنبلى افزود، از جمله بدعت بودن سفر زيارت حضرت نبى اكرم صلى الله عليه و آله و سلم، ناهمگونى تبرك و توسل با توحيد و انكار بسيارى از فضيلت‏هاى اهل بيت كه در روايات صحاح شش گانه و حتى در مسند ابن حنبل آمده بود.
اين موج نو حنبلى در برابر مخالفت دانشوران اسلامى ياراى مقاومت پيدا نكرد و فروكش نمود تا آن كه محمد بن عبدالوهاب (1115 ـ 1206 ه.ق). آن را دوباره به صحنه آورد.
تفكر نو حنبلى تفكرى آميخته با جمود است آن گونه كه دستاوردهاى تمدن جديد، مانند عكسبردارى را بدون نص دينى بر منع آن، به ديده تحريم مى‏نگرد.

قلمرو
 

مذهب حنبلى در عربستان مذهب نخست است. در منطقه نجد عربستان اهل تسنن بيشتر حنبلى بوده و در حجاز با مذهب شافعى و در احساء با مذهب مالكى رقابت مى‏كند.
يك چهارم مسلمانان شام حنبلى هستند. اين مذهب سومين مذهب در فلسطين است و پيروان كم شمارى در مصر، عمان و افغانستان دارد.

ويژگيها و منابع مذهب حنبلى
 

احمد بن حنبل سنت را حاكم بر قرآن دانسته و در فتاوى خود بر احاديث و فتاوى صحابى تكيه مى‏زد. او بر طبق «مصلحت» فتوى نمى‏داد. آن گاه كه نصى را روى در روى آن مى‏يافت بر خلاف مالك عمل مى‏كرد و هر گاه هم نصى را در برابر مصلحت نمى‏ديد، آن را مبناى حكم قرار مى‏داد و همانند شافعى از مصلحت گريزان نبود.
احمد، حديث مرسل و ضعيف را معتبر دانسته و آن را بر قياس برترى مى‏داد.
كاربرد قياس در نزد او تنها در زمان ضرورت روا بود.

برخى از معتقدات مذهبى حنابله
 

1 ـ در فقه حنبلى، ركن اصلى در معاملات، رضايت عاقلان بوده و هر معامله‏اى درست شمرده شده مگر آن كه نصى بر بطلان آن رهنمون باشد.
2 ـ حنابله در موضوع طهارت و نجاست، حساسيت ويژه‏اى داشته‏اند و از اين جهت در ميان مذاهب شهره‏اند.
3 ـ فقه حنبلى با پذيرش اصل ذرايع گسترش ويژه‏اى يافته است. بر اساس اين اصل، حكم غايات به وسايل آن و حكم نتايج به مقدماتش تسرى مى‏يابد.
4 ـ ويژگى مهم حنبليان توجه افراطى آنان نسبت به قضيه امر به معروف و نهى از منكر است .
برخى از آراى ابن حنبل در عرصه كلام سياست و فقه عبارت است از:
1 ـ او در نصوص كه گوياى تشبيه و يا تجسيم و رؤيت حق تعالى بود، تأويل را روا نمى‏ديد .
2 . معنى صحابى در نزد احمد معنايى فراگير داشت و هر كه را ولو در ساعتى با پيامبر به سر آورده بود، به او صحابى گفته مى‏شد. مسلمانى كه به صحابيى دشنام مى‏داد، اسلام صحيحى در نگاه او نداشت.
3 ـ احمد گزينش خليفه پيشين و خليفه بعد از خود را امرى درست مى‏ديد. احمد اطاعت پيشواى پيروز را لازم ديده هر چند كه آن پيشوا ستمكار باشد. او خواندن نماز جمعه به اقتداى بر چنين پيشوايى يا برگزيدگان او را وظيفه دانسته و دوباره‏خوانى آن نماز را بدعت مى‏انگاشت .
4 ـ ابن حنبل تارك نماز را كافر دانسته و قتلش را واجب مى‏ديد.

فقها و كتب فقهى مذهب حنبل
 

فقهاى معروف در اين مذهب عبارتند از:
احمد بن شهاب الدين معروف به ابن تيميه (م 738) صاحب مجموعة الرسائل الكبرى و منهاج السنة و الفتاوى كه در پنج جلد قرار دارد.
ابن قيم جوزى (م 751) مؤلف اعلام الموقعين عن رب العالمين اين كتاب در چهار جلد قرار دارد و نيز مؤلف الطرق الحكمية فى السياسة الشرعية و زاد المعاد فى هدى خير العباد.
ابو الفرج عبد الرحمان معروف به ابن رجب صاحب الفوائد فى الفقه الاسلامى.
موفق الدين معروف به ابن قدامه (م 620) مؤلف كتاب المغنى كه داراى 12 جزء است.
شمس الدين ابن قدامه. مقدسى (م 682) نويسنده كتاب الشرح الكبير كه شرحى است‏بر المقنع.
عبدالرحمان مقدسى صاحب العمدة فى شرح العمدة.
ابوبكر بن هانى معروف به الاثرم صاحب كتاب السنن.
منبع:كتاب ره‏ توشه حج، ج 1، ص 155
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت :j133719