تجرید الکلام فی شرح عقاید الإسلام، کتابی کلامی به زبان عربی، نوشته‌ی خواجه نصیرالدین طوسی (م 672 ق). گرامی‌ترین کتاب در شرح اصول عقاید امامی و یکی از مهم‌ترین کتابهای کلامی است. خواجه آن را تحریرالعقاید نامیده ولی کتاب به همان عنوان تجریدالکلام آوازه یافته است. کتاب چه جداگانه و چه با شروح گوناگون بارها به چاپ رسیده است. دانشوران سنی و شیعی به شرح آن اهتمام ورزیده‌اند و همگی آن را ستوده‌اند. متکلم، فیلسوف و ریاضی‌دان بزرگ سنی علاءالدین علی سمرقندی معروف به «فاضل قوشچی» (م 879 ق) درباره‌ی این کتاب می‌گوید: «انباشته از شگفتی‌هاست و مالامال از نایافته‌ها، اندازه‌ی کوچک دارد و سامان استوار و دانش بسیار، پایگاه آن بلند است و آرایش آن زیبا، رهبران بزرگ آن را پذیرفته‌اند و دانشمندان جهان مانند آن نیافته.» دارای شش «مقصد» بدین گونه است: 1) امور عامه دارای چند فصل درباره‌ی وجود و عدم و جز آن؛ 2) جواهر و اعراض؛ 3) اثبات صانع و صفات وی؛ 4) نبوت؛ 5) امامت؛ 6) معاد. بر این کتاب حواشی و شروح فراوانی نگاشته‌اند. از میان نویسندگان شروح می‌توان اینان را نام برد: 1) علامه حلی (م 726 ق) که شاگرد نویسنده بوده است، شرح وی کشف المراد نام دارد و بارها به چاپ رسیده است، این شرح را مرحوم ابوالحسن شعرانی به فارسی برگردانده است و این ترجمه به سال 1398 ق در تهران چاپ شده است؛ 2) شمس‌الدین محمد اسفراینی بیهقی، شرح وی تعریدالاعتقاد نام دارد؛ 3) شمس‌الدین محمود عاملی اصفهانی (م 749 ق)؛ 4) فاضل قوشچی، وی شرح خود را به سال 879 ق برای سلطان ابوسعید نوشته است، کتاب او به عنوان شرح جدید یا شرح تجریدالکلام شهرت یافته و این شرح به سال 1285 ق در ایران چاپ شده است؛ 5) حاج محمود نیریزی، وی از تألیف شرح خود به سال 913 ق فراغت یافته است؛ 6) ملا زین‌الدین علی بدخشی، او شرح خود را به زبان فارسی نگاشته و آن را تحفه‌ی شاهی و عطیه‌ی الهی نامیده است (1023 ق)، شرح او شامل بخش الاهیات است؛ 7) ملا عبدالرزاق لاهیجی (م 1051 ق)، وی را بر کتاب طوسی دو شرح است: الف) شوارق الالهام که شرح امور عامه و جواهر و اعراض و الاهیات است، ب) مشارق الالهام که شرح مقصد یکم در امور عامه است؛ 8) میرزا عمادالدین محمود سمنانی (م 1068 ق)؛ 9) ملا بلال شاخنی قاینی؛ 10) سید امیر محمد اشرف علوی عاملی (م 1145 ق)، شرح او به زبان فارسی است؛ 11) ملا محمدجعفر استرآبادی (م 1263 ق)، شرح او البراهین القاطعه نام دارد؛ 12) میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی، نویسنده‌ی قصص العلماء (م 1302 ق)، شرح او به زبان فارسی است.
منابع :
الذریعه، 352/3-355؛ شرح تجریدالکلام، قوشچی، 1285 ق؛ ریحانة الادب، 495/4-496؛ فهرست کتابهای چاپی عربی، 162 به بعد؛ کشف المراد، علامه حلی، به کوشش موسوی زنجانی، بیروت، 1399 ق (1979 م).
منبع مقاله :
دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول